مطالعات اسلام شناسی و شیعه شناسی در دانشگاه های ایالات متحده آمریکا

دانشگاه هاروارد

این دانشگاه یکی از بزرگ ترین و مهم ترین دانشگاه های سراسر ایالات متحده آمریکا است. برنامه مطالعاتی حقوق اسلامی، که در دانشکده حقوق از سال 1991 فعّال شده، مقدّمات تشکیل یک مرکز فراگیر مطالعات اسلامی را در دانشگاه «هاروارد» فراهم آورده است. هم اکنون برنامه مطالعات حقوق اسلامی به دنبال لایه های درونی حقوق اسلامی به عنوان یکی از نظام های حقوق اساسی در جهان مطرح است و سعی دارد دانشجویان را با حقوق اسلامی آشنا سازد. تمرکز اصلی برنامه مطالعات

حقوق اسلامی در عصر معاصر قرار دارد و این تمرکز، علایق و شرایط مناسب این مطالعه را در بستر تاریخی ایجاد می کند.

اهداف اصلی مطالعات حقوق اسلامی از طریق استادان و اعضای هیأت علمی متخصص، استادان میهمان، تحقیق و پژوهش، سخنرانی و برنامه های انتشاراتی دانشگاه هاروارد محقق می شود و به این وسیله، سطح تخصصی و مورد نیاز را برای دانشجویان دانشکده حقوق، بخصوص آن دسته از دانشجویانی که از کشورهای اسلامی آمده اند، فراهم می آورد. تربیت محققان غربی در زمینه حقوق اسلامی، تربیت محققان جوان و ارائه تحقیقات و پژوهش هایی در باب حقوق اسلامی از اهداف اصلی برنامه این دانشگاه است.

دانشکده حقوق درسه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا برنامه مطالعات حقوق اسلامی را دنبال می کند.

پژوهش نیز در این برنامه از جایگاه خاصی برخوردار است که عموما از جانب اعضای هیأت علمی ارائه می شود که در این بین، می توان به «حقوق اسلامی و نظام حقوقی مطالعه ای در عربستان سعودی»، «حرکت به سمت نظام مالی اسلامی در پاکستان»، «حقوق اسلامی و اقتصاد» و «تفاسیر فقهی اسلامی، مراجع و فتاوا» اشاره کرد. همچنین استادان بنامی از جهان اسلام به صورت ثابت و میهمان در برنامه های اسلامی دانشگاه به عنوان مدرّس و یا سخنران شرکت دارند. فرانک ووگل (Franke Vogel)(مدیر برنامه مطالعات حقوق اسلامی و استاد حقوق)، پری بیرمن (Peri Bearman)، عبدالکریم سروش، لسلی ویلکینز (Lesley Wilkins)، حسن عبّاسی، لعیا جنیدی و محسن کدیور از استادان کنونی و سال های گذشته دانشکده حقوق هستند. در اینجا، به نام برخی از دروس ارائه شده و همچنین همایش ها و سخنرانی های برگزار شده و همچنین نام برخی از استادان و سخنرانان آن ها اشاره می کنیم:

1. حقوق مقایسه ای: نظام حقوقی اسلام / مدرّس: فرانک ووگل؛

2. اندیشه حقوقی اسلام معاصر: حقوق، دولت و نظم جهانی / مدرّس: فرانک ووگل؛

3. نظریه حقوقی اسلام / مدرّس: آرون زیسوف (Aron Zysow)؛

4. تمدن های اسلامی؛ مطالعه ای در حقوق اسلامی: دکترین حقوقی اولیه سنّتی / مدّرس: رضوان السعید؛

5. فمینیسم در اسلام / مدرّس: کریستینا جونز پاولی (Christina Jones-Pauly)؛

6. حقوق مقایسه ای: خاورمیانه عرب؛

7. نظام های قانون اساسی اسلامی؛

8. حقوق بشر و اسلام؛

9. حقوق اسلامی؛

10. نظام فقهی اسلام؛

11. حقوق، دولت و نظم جهانی؛

12. شکل گیری مجدّد اخلاق، حقوق و اختیارات مذهبی در مصر در اوایل قرن 19 / سخنران: طلال اسد؛

13. بن لادن از کجا آمد؟ تقاطع بین بنیادگرایی اسلامی سنّتی و مبارزات ضد امپریالیسم معاصر / سخنران: الیور روی (Olivier Roy)؛

14. واکنش ایران به حادثه 11 سپتامبر / سخنران: ناصر هادیان، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران؛

15. فتوا به عنوان راه کاری در جهت استحکام حکومت و جامعه در عربستان سعودی / سخنران: محمّد العتونه؛

16. اولین همایش مطالعات علوم اسلامی در دانشگاه هاروارد: مفهوم شیعی تجربی / سخنران: عبدالکریم سروش؛

17. معرفی مجدّد حقوق جزایی اسلام در نیجریه شمالی / سخنران: رودلف پیترز(Rudolph Peters) ؛

18. زنان و بازار کار: جهان اسلام، گذشته و حال / سخنران: امیره سنبل؛

19. تداوم و تحوّل در حقوق اسلامی: مفهوم مذهب و ابعاد عدم توافق حقوقی در مذهب حنفی در قرن دهم / سخنران: ایّوب سایت کایا.

دانشگاه ییل

این دانشگاه در ایالت ییل آمریکا قرار دارد و به عنوان یکی از مهم ترین دانشگاه هایی محسوب می شود که در رابطه با مسئله تشیّع فعالیت می کند. بخش مطالعات علوم اسلامی این دانشگاه در مقطع دکترا دانشجو می پذیرد. دوره دکترای مطالعات علوم اسلامی برای تربیت دانشجویان در سطوح عالی در رابطه با اسلام راه اندازی شده است.

این دوره یکی از ده دوره دپارتمان علوم مذهبی دانشگاه «ییل» به حساب می آید که دانشجویان، محققان، و استادان شاخه های گوناگون اسلام و از جمله تشیّع را مورد تحقیق و پژوهش قرار می دهند. در کنار استادان ثابت این دوره، استاد گرهارد بورینگ(Gerhard Bowering) ، استادیار فرانک گریفل(Frank Griffel) ، استاد عادل الوچه و استاد عبّاس امانات، دانشجویان از استادان برجسته ای در دپارتمان های تاریخ، علوم سیاسی و خاورنزدیک با گرایش اسلامی بهره مند می شوند.

دانشجویان دوره دکترای علوم اسلامی باید در فراگیری کامل تاریخ و افکار مذهبی اسلامی به سطح کامل رسیده و همچنین ابزار و راه کارهای مورد نیاز را برای معرفی اسلام به دست آورند. آنان باید در زمینه فلسفه اسلامی، الهیّات، شیعه شناسی، تصوّف، تمدن، حقوق، جامعه و مؤسسات اسلامی اطلاعات لازم و کافی را کسب کنند.

همایش ها، سخنرانی ها و میزگردهایی نیز در این بخش برگزار می گردند که از جمله می توان به همایش «ریشه های اسلام در آمریکا» با سخنرانی دکتر جیمز جونز از دانشگاه «منهتن» با موضوع «نیاز هویّت آمریکاییان مسلمان» و سخنرانی عمر فاروغ از بنیاد «نواوی» با موضوع «اسلام و فرهنگ ذاتی؛ چالش های فرهنگی اجتماعی در پیش روی مسلمانان و آمریکا»، همایش «جوانان مسلمان، امیدها و حقایق» با سخنرانی امام سراج وهّاج از «مسجد التقوی» نیویورک، امام شعیب از مرکز اسلامی دانشگاه آمریکن، امام عبدالمالک، شیخ یوسف استاس، شیخ شاکر السید، همایش «اسلام سیاسی و نقش آن در سیاست خارجه آمریکا بعد از حادثه 11 سپتامبر» با سخنرانی فرانک گریفل؛ میزگرد «اسلام؛ دینی به عنوان خشونت یا تهدید» با حضور عباس امانات استاد تاریخ خاورمیانه، گرهارد بورینگ، استاد علوم سیاسی، گرهارد گریفل استادیار، کوثر رضوی، استاد تاریخ عصر اسلامی و ویلز جمیز، اشاره کرد.

پژوهش های مهمی در رابطه با اسلام، تشیّع و انقلاب اسلامی ایران در این بخش انجام می شوند که «درآمدی بر تشیّع (تاریخ و دکترین شیعیان دوازده امامی)» اثری از مژگان مؤمن، «اسلام تندرو» اثری از امانوئل سیوان در رابطه با تندروی شیعیان پس از انقلاب ایران و اصول مورد اختلاف بین مسلمانان شیعه و سنّی، نام برد.

دروس ارائه شده در دانشگاه با ذکر اسامی استادان آن ها عبارتند از:

1. شیعیان سنّتی / عادل الوچه؛

2. محمد و قرآن / بورینگ؛

3. اسلام / بورینگ؛

4. درآمدی بر الهیّات / گریفل؛

5. توسعه افکار شیعی / عادل الوچه؛

6. جهاد و بنیادگرایی اسلامی / گرهارد بورینگ و گریفل؛

7. افکار مذهبی اسلام / بورینگ؛

8. قرآن و تفاسیر آن / گرهارد بورینگ؛

9. الهیّات اسلامی / گریفل؛

10. اسلام و مدرنیته / گریفل؛

11. اسلام درجهان امروز / فرانک گریفل؛

12. تعامل اسلام با یهودیت و مسیحیت / گریفل؛

13. اسلام میانه / گرهارد بورینگ؛

14. تعقّل اسلامی و تأثیر آن بر اروپا / فرانک گریفل؛

15. ساختن ایران نوین / عباس امانات.

شایان ذکر است که درس «اسلام در جهان امروز» از دروس جدید این دوره محسوب می شود و گرایش های مذهبی معاصر در دنیای اسلامی از جمله اصلاح گرایی و تجدّدگرایی، مدرنیته و بنیادگرایی اسلام (به عنوان مثال [آیة الله [خمینی) و جهاد که برادران مسلمان و گروه های اسلامی طرفدار آن هستند (به عنوان مثال، مودودی، سید قطب و ترابی) و زمینه های تاریخی بنیادگرایی اسلامی در دنیای پلورالیست، از محورهای درس به شمار می روند.

دانشگاه کالیفرنیا

«مرکز مطالعات خاور نزدیک گوستاو وون گرانبوم» در دانشگاه کالیفرنیا، لوس آنجلس، در رابطه با مسائل آموزشی و پژوهشی در شاخه علوم انسانی فعالیت می کند. این مرکز در رابطه با مسائل فرهنگستانی خاورمیانه پیش قدم بوده، به عنوان یکی از بزرگ ترین مراکز فرهنگستانی در ایالت متحده آمریکا به دنبال تقویت برنامه های آموزش عمومی و طرح های پژوهشی درر زمینه های فرهنگستانی و عمومی در لُس آنجلس و سراسر کالیفرنیای جنوبی شناخته می شود.

«مرکز گوستاو وون گرانبوم» به عنوان مجرای اصلی تماس با محققان و دانشمندان خاورمیانه و جهان اسلام از طریق برنامه اقامت آن ها در آمریکا نیز فعّال است. استادان میهمان و خارجی در این مرکز به طور گسترده از امکاناتی از قبیل کتابخانه وسیع و مجهّز شامل مجموعه ای از کتب خطی دوران صدر اسلام، که از حیث تنوّع کتاب، در آمریکای شمالی رتبه دوم را داراست، استفاده می کنند.

مرکز خاور نزدیک همچنین به عنوان محل مناسب اقامت برای اسلام شناسان و استادان گوناگون سراسر دنیا محسوب می شود که در برنامه های منظم و گوناگون مرکز از جمله کارگاه های آموزشی و تحقیقی، سخنرانی، گفتگو، میزگرد و بخش وسیعی از برنامه های سالانه مرکز شرکت می کنند.

مرکز، برنامه های آموزشی را از سطح کارشناسی در مطالعات خاور نزدیک تا مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا در مطالعات علوم اسلامی اداره می کند. مقطع دکترا در دانشگاه کالیفرنیا در رشته مطالعات علوم اسلامی در نوع خود در بین دانشگاه های دولتی آمریکا منحصر به فرد است. تمرکز و اساس این برنامه بر جنبه های گوناگون جوامع، تمدن و فرهنگ های اسلامی در سطح جهان و از جمله آن هایی که در جوامع اسلامی در آمریکا در حال رشد و گسترش هستند، استوار است. در این زمینه، علایق آموزشی و پژوهشی در «مرکز خاور نزدیک گوستاو وون گرانبوم» به مطالعه اسلام، از آفریقای شمالی گرفته تا شبه قاره هند، از عربستان تا آسیای صغیر و بالکان، از مرکز و جنوب شرقی آسیا تا آمریکا می پردازد.

برای پذیرش دانشجو، علاوه بر نیازهای اولیه دانشگاه، متقاضیان به طور معمول، باید معادل یک درس در تاریخ صدر اسلام و سه درس در فرهنگ و نهادهای اسلامی را بگذرانند. همچنین دست کم آشنایی با یکی از چهار زبان عمده کشورهایی با اکثریت مسلمان، مورد نیاز است که این زبان ها عبارتند از: عربی، بربری، هاوسا، اندونزیایی، فارسی، مالایی، سواحلی، ترکی، اردو، ولوف و یوروبا.

حوزه های مطالعاتی مرکز شامل مردم شناسی، تاریخ، هنر، معماری، ادبیات تطبیقی، اقتصاد، علوم تربیتی، جغرافیا، تاریخ، حقوق، فلسفه، علوم سیاسی، روان شناسی، جامعه شناسی، مذهب و دین می شود.

«انجمن فارغ التحصیلان ایرانی» و همچنین مؤسسه آمریکایی «مطالعات ایران» نیز در دانشگاه کالیفرنیا به مطالعات ایران شناسی و اسلام شناسی می پردازند.

درس های گوناگونی در بخش آموزشی مرکز ارائه می شوند که از جمله مهم ترین آن ها می توان به درس «مقدّمه ای بر اسلام» توسط استاد پونا والا اشاره کرد.

در حال حاضر، برای دست یابی به منابع و اطلاعات ارزشمند در رابطه با خاورمیانه، به صورت مستقیم از طریق شبکه جهانی اطلاع رسانی، بخش میارو (MEARO)، اولین پایگاه اینترنتی خاورمیانه در آمریکا در دانشگاه کالیفرنیا فعّال است که برای دست رسی علاقه مندان، دانشجویان و استادان، منابع چند رسانه ای متعددی راه اندازی کرده است.

عناوین پژوهشی مهمی که در دانشگاه کالیفرنیا انجام شده و نام محققان آن ها به شرح ذیل هستند:

1. علوم اسلامی؛ سنّت و مسائل آن / مالکوم کر(Malcom H. Kerr)؛

2. تاریخ اسلامی، تاریخ خاورمیانه، تاریخ نوین / آلبرت حورانی (Albert Hourani)؛

3. از وال هاوزن تا بکر: ظهور کولت گیشته در مطالعات اسلامی / جوزف وان اس(Josef Van Ess) ؛

4. اسلام، مسئله تاریخ نگاری و فرهنگ فرانسوی / ادوارد سیّد؛

5. اسلام و تجارب تاریخی مردم مسلمان / ارا لاپیدوس (Ira M. Lapidus)؛

6. شعر عربی و شاعران همه فن حریف / یاروسلاف استکویچ (Jaroslav Stetkevych)؛

7. مطالعات اسلامی و آینده اسلام / فضل الرحمن؛

8. اسلام در آیینه آداب / ویلیام گراهام(Willian A. Graham) ؛

9. تصوّف و شهادت / آن ماری شیمل (Annemarie Schimmel)؛

10. اسلام در اروپای نوین / دیوید کر (David Kerr)؛

11. اخلاق در اسلام / ریچارد هوانیسیان(Richard G. Hovannisian) ؛

12. اخلاق در دکترین سنّتی اسلام / جرج مک دیس(George Makdisi) ؛

13. کاربردهای قانونی و امروزین احکام فقه / کمال فرضی

از استادانی که در این مرکز و سایر دانشکده های دانشگاه کالیفرنیا مشغول به فعالیت در این زمینه هستند، تعدادی با تمرکز بیشتر در موضوعات اسلامی تدریس و تحقیق می کنند که در این بین، می توان از حسین ضیایی، لطیفه حقیقی، لئونارد بیندر(Leonard Binder) ، جانان فرید لندر(Jonathan Fried Lander) ، ساندرا هیل(Sondra Hale) ، عزیزه خزوم، جرجز صبّاغ، ابوالفضل خالد و نیکی کدی نام برد. شایان ذکر است که بخش سخنرانی و همایش های دانشگاه کالیفرنیا در باب مسائل اسلامی و ایران فعّال است که از جمله آن ها عبارتند از:

1. استیلای اسلامی و تاریخ نگاری اسلامی: بُعدی جدید از منابع کهن / سخنران: چیس رابینسون(Chase Robinson)، از دانشکده شرق شناسی دانشگاه آکسفورد انگلستان؛

2. سیاست جناحی در ایران معاصر: کاربردی برای سیاست آمریکایی / سخنران: مارک گاسیوروسکی (Mark Gasiorowski)، استاد علوم سیاسی دانشگاه لوییزیانا آمریکا؛

3. نقش ایران در جنگ علیه تروریسم / سخنران: جلیل روشندل، استاد دانشگاه تهران؛

4. بعد از طالبان، آمریکا و آینده سیاسی جنوب شرقی/سخنران:محمدایّوب.

1 مسئول روابط بین الملل مؤسسه شیعه شناسی