امام خمینی یکی از شیفتگان قرآن وتشنگان معارف ناب آن بود و سعی نمود تمام جنبه های زندگی خود را با قرآن هماهنگ سازد و از سرچشمه زلال آن بهره ها و خوشه های ناب برچیند. او با دلی پاک و قلبی مهذب بر سفره گسترده قرآن نشست و فهمید آنچه را که دیگران ندیدند. او با نگاهی جامع و متعادل به قرآن، این کتاب الهی را در تمام سطوح جامعه و فرد کارآمد می دانست. ایشان با چهار رویکرد عرفانی، عقیدتی، اخلاقی ـ تربیتی و سیاسی ـ اجتماعی درصدد فهم قرآن برآمد. تحقیقات و نگرشهای قرآنی امام فقط در بستر کتاب جلوه نیافت؛ بلکه امام سعی نمود که این نتایج را در سطح جامعه و فرد اجرا سازد. لذا بحث حکومت اسلامی مطرح شده از امام، در واقع تفسیر عملی و اجرایی معارف قرآن محسوب می شود.
در این مقاله به قسمتی از دیدگاههای امام درباره قرآن می پردازیم تا در این سال متبرک به نام پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله از سفره پر برکت فیض اعظم ایشان، قرآن کریم بهره ببریم.
هدایت، هدف قرآن
ایشان قرآن را مایه هدایت و مربی نفوس انسان و پاسخگوی نیازهای بشر در امور مادی ومعنوی می دانست: «بدان که این کتاب شریف، چنانچه خود بدان تصریح فرموده، کتاب هدایت و راهنمای سلوک انسانیت و مربی نفوس و شفای امراض قلبیه و نوربخش سیر الی الله است1».
هدف قرآن در نگاه امام رحمه الله توسعه معرفت و رساندن انسان به مراتب عالیه معرفت است: «قرآن وکتاب الهی سفره گسترده ای است که همه از آن استفاده می کنند؛ منتها هرکس به وضعی استفاده می کند و عمده نظر کتاب الهی و انبیای عظام بر توسعه معرفت است2».
جامعیت قرآن
قرآن از دیدگاه امام کتاب جامع و پاسخگوی نیاز بشر در تمام تاریخ است: «قرآن مجید و سنت شامل همه دستورات و احکامی است که بشر برای سعادت و کمال خود احتیاج دارد. در کافی فصلی است که به عنوان «تمام احتیاجات مردم در کتاب و سنت بیان شده است» و کتاب یعنی قرآن تبیان کل شئ است. روشنگر همه چیز وهمه امور است3».
«انبیا، هم همه چیزهایی [را] که مربوط به روح و مربوط به مقامات عقلیه و مربوط به مراکز فیضیه است، برای ما بیان کرده اند و قرآن هم بیان کرده است و اهلش می دانند، و هم آن چیزهایی که وظایف شخصیه است و دخیل در ترقیات انسان و تکامل انسان است در سنت و در کتاب بیان شده است، و هم آن چیزهایی که مربوط به اجتماع است و امور سیاسی است و امور اجتماعی است و راجع به تنظیم و تربیت اجتماع است، بیان فرموده است4».
مخاطب قرآن
از دیدگاه امام خمینی قرآن کتاب آسمانی و معجزه بزرگ پیامبر اسلام است و برای تمام بشریت نازل شده و مخصوص به یک گروه خاص نیست و تمام انسانها و مردم با سطوح مختلف علمی می توانند از این سفره رحمت الهی توشه ها بردارند:
«اسلام برای یک کشور، برای چند کشور، برای یک طائفه، حتی برای مسلمین نیست؛ اسلام برای بشر آمده است. خطابهای اسلام یا «ایهاالناس» است، گاهی «یا ایها المؤمنون» والّا «یا ایها الناس» است و همه بشر را اسلام می خواهد زیر پوشش عدل خودش قرار بدهد5».
امام برعکس کسانی که فهم قرآن را برای همه میسور نمی دانند، قرآن را کتابی که قابل استفاده برای همگان به فراخور فهم و درک آنها می داند: «قرآن یک کتابی است که نمی شود در اطراف او با این زبانهای الکن صحبت کرد. قرآن یک سفره گسترده ای است از ازل تا ابد که از او همه قشرهای بشر استفاده می کنند و می توانند استفاده کنند6».
علل عقب ماندگی ملل مسلمان
امام بزرگ ترین عامل عقب ماندگی کشورهای اسلامی را مهجور کردن قرآن و عمل نکردن به فرامین آن می داند:
«دوری دول اسلامی از قرآن کریم، ملت اسلام را به این وضع سیاه کشورهای نکبت بار مواجه ساخته و سرنوشت ملتهای مسلمان و اسلامی را دستخوش سیاست سازشکارانه استعمار چپ و راست قرار داده است7».
«اسلام همه چیز برای مسلمین آورده است، همه چیز. قرآن در آن همه چیز است، لکن مع الاسف ما استفاده از آن نکرده ایم و مسلمین مهجورش کردند؛ یعنی استفاده ای که باید بکنند نکردند. باید مردم را توجه داد، گرایش داد به اسلام و قرآن8».
امام (ره) قرآن را دوای دردهای جامعه مسلمین می داند و پناه بردن به کتب شرق و غرب را در جهت التیام دردهای خود، ناروا می داند. به اعتقاد او تنها قرآن است که در تمام جنبه های مادی و معنوی به ملتهای مسلمان اعتلا می بخشد. از دیدگاه امام قرآن آب حیات در رگهای بی جان ملل مسلمان و بیدارکننده مسلمین در تمام شئون زندگی انسانی است. امام در نجوای دردمندانه خود با قرآن چنین با آه و سوز دردهای جامعه را بیان می کند:
«ای قرآن! ای تحفه آسمانی! و ای هدیه رحمانی! تو را خدای جهان برای زنده کردن دلهای ما و باز کردن گوش و چشم توده فرستاد. تو نور هدایت و رهنمای سعادت ما هستی. تو ما را از منزل حیوانی می خواهی به اوج انسانی و جوار رحمانی برسانی. فسوسا که آدمیزادگان قدر تو را ندانسته و پیروی از تو را فرض خود نشمردند! اسفا که قانونهای تو در جهان عملی نشد تا همین ظلمتخانه و جایگاه مشتی وحشیان و درندگان که خود را متمدنین جهان می دانند، رشک بهشت برین شود و عروس سعادت در همین جهان در آغوش همه دراید9».
هدف انقلاب اسلامی، اجرای قرآن
امام خمینی، این مصلح بزرگ اسلامی، به درستی درد جامعه مسلمانان و نیاز بشریت در عصر مدرن را فهمید و از ابتدای نهضت اسلامی خود بازگشت به معارف قرآن را سرلوحه بیانات خود و رهبران انقلاب قرار داد. ایشان بزرگ ترین خیانت رژیم پهلوی را در کنار زدن قرآن از جامعه و فراموش کردن معارف ناب آن می دانست و در بیشتر بیانات و اطلاعیه های خود قرآن را محور امور و تنها راه نجات ملت می دانست و انقلاب اسلامی ایران را نشئت گرفته از قرآن و برای اجرای قوانین و فرامین قرآن می دانست. ایشان در این باب فرمودند:
«شما دیدید که جمعیت 35 میلیونی که در مقابل یک ملیارد چیزی نیست و با نداشتن هیچ ابزار جنگی در دست، به واسطه قدرت ایمان و به اتکای قرآن و اسلام، بر این قدرت شیطانی که پشت سر او قدرتهای بزرگ تر شیطانی بود، غلبه کرد و دست آنها را از مخازن ایران قطع کرد10».
و در جای دیگری می فرماید: «در پناه قرآن بود که اسلام در نیم قرن بر همه امپراتوریهای در آن وقت غلبه کرد و ما، مادامی که در پناه قرآن هستیم، بر دشمنان غلبه خواهیم کرد11».
