سنّت معصومان (ع)میراث شریف ایمان و فضیلت برای انسانهای حقیقت طلب است که جامِ جانِ مشتاقان را از شراب جان فزای معنویت و حکمت سرشار می کند. حق جویان و خداطلبان، هماره در روشنای قدسی سخن معصومان (ع) به پاکی ها و نیکی های جاویدان راه برده اند. بر خوان گسترده «قال المعصوم»، هم فرزانگانْ طعام دانایی خورده اند و هم کوتاه دستان ریزه خواری کرده اند. و چنین است که می بینیم سنّت، پس از کلام روحانی وحی، به سان دومین مأخذ دینی مسلمانان سهمی سهمگین در توصیف حقیقت دین و بالندگی و شکوه علوم اسلامی داشته است.
به دلیل نیاز فزاینده انسان معاصر به معنویت و اخلاق و نیز به دلیل پذیرش این نکته که احادیث از جمله متون اساسی دین است، ضرورت فزون بخشی به گستره مخاطبان حدیث و همگانی کردن این میراث ارزشمند تردید ناپذیر است. بر این اساس، واحد پاسخگویی مؤسسه علمی ـ فرهنگی دارالحدیث در ادامه کوشش چند ساله خود که در حد توان، عهده دار پاسخ گویی به پرسش های حدیثی دانشوران و عموم علاقه مندان بوده است، به منظور نشان دادن گوشه ای از فعالیت های این واحد، از این پس با صفحه ای در محدّث تحت عنوان گامی به سوی نور، نمونه ای از پرسش ها و پاسخ های داده شده را در این صفحه ارائه خواهد کرد.
تعریف حدیث و اندکی از تقسیم های آن، تاریخ نگارش حدیث و چگونگی پیدایش کتاب های کوچک و بزرگ حدیثی و معرفی علوم وابسته به حدیث و یادکرد از شماری از راویان و محدثان بزرگ و مباحثی از این دست که به افزایش دانش عمومی خوانندگان در زمینه حدیث بینجامد، موضوع پرسش و پاسخ های این صفحه خواهد بود. در ادامه نیز پاسخ گویی به پرسش های مربوط به آموزه ها و معارف حدیثی خواهد آمد. علاقه مندان مباحث حدیثی می توانند جهت طرح پرسش های خود با شماره تلفن 7783030 ـ 0251 تماس بگیرند.
حدیث چیست و از چه جایگاهی برخوردار است ؟
در اصطلاح به کلامی که حکایت گر سخن، رفتار و یا تایید و تقریر معصوم (پیامبر و اهل بیت (ع)) است، «حدیث» و گاه «خبر» یا «روایت» گفته می شود. (1)
حدیث، به دلیل انتساب آن به معصوم و وحیانی بودن محتوای آن، پذیرفته شده مبنای عقیده، اخلاق و یا عمل قرار می گیرد. در چنین حالتی است که اصطلاحاً گفته می شود: «این حدیث، حجت است».
قرآن کریم، به مثابه قانون اساسی اسلام، بیشتر کلیات را بیان کرده و تبیین جزئیات را به روایات واگذاشته است؛ از این رو حدیث، پس از قرآن، مهم ترین منبع شناخت دین به شمار می اید؛ بدین جهت، مسلمانان به فراگیری، ثبت و تدوین احادیث، به رغم برخی فراز و نشیب ها، توجه کرده، مجموعه های حدیثی را شامل هزاران روایت در موضوعات مورد نیاز دین داران، فراهم آوردند. پس از آن، دانش های رجال، تاریخ حدیث، مصطلحات حدیث، فقه الحدیث و... برای حفظ، نشر، فهم و تبیین میراث روایی پدید آمد. تدوین هزاران اثر حدیثی نشان می دهد که مسلمانان، از آغاز تاکنون، پس از قرآن، به حدیث توجه بسیار کرده اند. در دوران معاصر نیز اندیشمندان مسلمان با نگاهی دوباره به میراث روایی، کوشش گسترده ای را برای بهره جستن هر چه بیشتر از این منبع عظیم آغاز کردند و با تأسیس دانشگاه ها، مراکز تحقیق حدیثی و... در این راه گام های مؤثری برداشتند.
رابطه حدیث با قرآن چگونه است؟
اگر قرآن را به مثابه قانون اساسی اسلام بدانیم، حدیث به منزله لوایحی است که با توجه به قانون اساسی، برای تبیین جزئیات و راه کارهای عملی آن، تصویب می شود. همانطور که لوایح، در کنار قانون اساسی، نشان گر نگرش های بنیادین یک نظام سیاسی است، مجموعه قرآن و روایات نیز بیان گر نظرگاه های دین در عرصه های مختلف زندگی است. همان گونه که منشأ اعتبار لفظی و محتوایی قرآن، وحیانی بودن آن است، حدیث نیز اعتبار محتوایی خود را از وحی وام می گیرد؛ بدین جهت میان قرآن و حدیث هماهنگی برقرار است و هیچ گاه یکدیگر را نقض نمی کنند؛ از این رو گفته شده است که حدیثِ مخالف قرآن، مردود است و از معصوم صادر نشده است، اما حدیث می تواند در قالب تخصیص، تقیید و... در قرآن تأثیر گذار باشد. گفتنی است از این امور به عنوان جمع عرفی میان کتاب و سنّت، و نه تناقض، یاد می شود.
نگارش حدیث چگونه آغاز شد؟
ثبت و نگارش روایات، به عنوان دومین منبع شناخت دین، از آغاز مورد توجه پیشوایان دینی بوده است و در عصر پیامبر(ص) شماری از مجموعه های روایی همچون صحیفه علی بن ابی طالب (ع) و کتاب علی (ع) فراهم آمد.
پس از رحلت پیامبر اعظم (ص) نگارش روایات به مدت یک قرن، یعنی تا عصر عمر بن عبدالعزیز، با منع شدید خلفا مواجه شد. برخی از عالمان اهل سنت این منع را ناشی از نهی پیامبر(ص) از کتابت حدیث دانسته اند، و برخی دیگر آن را تدبیر خلفا برای عدم خلط حدیث با قرآن، مهجور نماندن قرآن و... تفسیر کرده اند. اما عالمان شیعه ضمن پاسخ گفتن به این توجیهات، انگیزه منع را دست یابی به اهداف سیاسی به منظور مقابله با مکتب اهل بیت (ع) اعلام کرده اند. از دست رفتن بخش عظیمی از میراث روایی و نفوذ روایاتِ جعلی، از نتایج تلخ این سیاست بوده است. (2)
اما اهل بیت( ع)، به رغم منع حاکمان از تدوین حدیث، تمام کوشش خود را برای نشر احادیث و ثبت و ماندگاری آنها به کار بستند. فراهم آمدن بالغ بر چهارصد جزوه کوچک و بزرگ حدیثی(3) در مدت مذکور، فراوانی روایات شیعه و نیز پیراسته بودن بیشتر این روایات در مقایسه با روایات اهل سنّت، گواه این سخن است. اما اهل سنت در قرن دوم با فرمان عمربن عبدالعزیز تدوین احادیث را آغاز کردند، و در قرن سوم مجموعه هایی از جمله «کتب ستّه»(4) را پدید آوردند.
خبر متواتر و خبر واحد به چه حدیثی گفته می شود؟
حدیثی متواتر است که شمار راویان آن در هر دوره زمانی به حدی باشد که امکان تبانی آنان بر جعل حدیث وجود نداشته باشد. پیداست اگر خبری توسط یک یا چند نفر معدود نقل شود این احتمال که خبر مزبور، ساخته و پرداخته آنان باشد به صورت صد درصد منتفی نیست؛ لیکن اگر ناقلان یک خبر به تعدادی باشند که این احتمال هم منتفی گردد، آن خبر را متواتر گویند. ویژگی چنین خبری نیز یقینی بودن صدور آن از معصوم است.
خبر متواتر خود به لفظی و معنوی تقسیم شده است. متواتر لفظی، خبری است که همه ناقلان، مضمون آن را به یک لفظ نقل کرده باشند که البته این به ندرت محقق شده است. متواتر معنوی، قدر مشترک مضمون چند خبر است و این معنا فراوان تحقق یافته است؛ به عنوان مثال خبر ولایت امیرالمؤمنین علی (ع) متواتر معنوی است؛ چه این که راویان بسیاری با الفاظ مختلف، اصل واقعه غدیر و احراز مقام ولایت امام( ع) را گزارش کرده اند.
در مقابل، خبر واحد، حدیثی است که شمار راویان آن حداقل در یکی از دوره ها کمتر از حد تواتر باشد. خبر واحد به خودی خود یقین آور نیست و تنها در صورتی که دارای سند معتبر باشد، قابل قبول و به اصطلاح، حجّت است. (5)
