تفسیر عملی عدالت

 با عنایت به این که عدالت از اصول محوری برنامه مؤمنان است امیرالمؤمنین علی(ع) به عنوان اسوه عدالت در گفتار و رفتار خود بر آن تأکید می کند و از همگان می خواهد تا عدالت را رعایت کنند چنان چه خود در عمل ملتزم به آن بوده است. آن حضرت در عهدنامه خود به مالک اشتر فرمود: من تو را به سوی کشوری فرستادم که پیش از تو دولت های عادل و ستمگری بر آن حکومت داشتند و مردم به کارهای تو همان گونه نظر می کنند که تو در امور زمامداران پیش از خود نظر می کنی و همان را درباره تو خواهند گفت که تو درباره آن ها می گفتی.

بدان افراد شایسته را با آن چه که خداوند بر زبان بندگانش درباره آن ها جاری می سازد، می توان شناخت. بنابراین محبوب ترین ذخیره در پیشگاه تو عمل صالح باشد. زمام هوا و هوس خویش را در دست گیر و آن چه برایت حلال نیست، نسبت به آن بخل روا دار. زیرا بخل نسبت به خویشتن آن است که راه انصاف را در آن چه محبوب و مکروه توست پیش گیری (و در هر شرایط عدل و انصاف را رعایت کنی) و بدنبال آن فرمود: «واشعر قلبک الرحمة للرعیة و المحبة لهم واللطف بهم و لاتکونن علیهم سبعا ضاریاً تغتنم اکلهم فانهم صنفان، اما اخ لک فی الدین او نظیرلک فی الخلق؛[1] قلب خویش را نسبت به مردم مملو از صحت و محبت و لطف کن و محبت و لطف و رحمت را سرلوحه برنامه های حکومتی خود قرار ده و همچون حیوان درنده ای مباش که خوردن آن ها را غنیمت شمری.زیرا آن ها دو گروه بیش نیستند یا برادران دینی تواند و یا انسان هایی همچون تو.»

در بخش دیگری از این نامه فرمود: «ولیکن احبّ الامور الیک اوسطها فی الحق و اعمّها فی العدل و اجمعها لرضی الرعیة؛ باید محبوب ترین کارها نزد تو اموری باشد که با حق و عدالت هماهنگ تر و با رضایت عامه مردم فراگیرتر باشد.»

منع از تعدّی به انگیزه انتقامجویی

حضرت امیر در آخرین وصیت خود پس از ضربت خوردن به دست ابن ملجم مرادی لعنة اللّه علیه می فرماید: هرگز برای انتقام خون من دست به کشتار نزنید «یا بنی عبدالمطلب لاالفینکم تخوضون دماء المسلمین خوضاً تقولون "قتل امیرالمؤمنین الا لاتقتلنّ بی الّاقاتلی؛[2] ای نوادگان عبدالمطب، نکند شما بعد از شهادت من، دست خود را از آستین بیرون آورده و در خون مسلمانان فرو برید و بگویید: امیر مؤمنان کشته شد و این بهانه ای برای خون ریزی شود، آگاه باشید به خاطر من تنها قاتلم را بکشید.»

بنگرید هرگاه من از این ضربت جهان را بدرود گفتم تنها او را یک ضربت بزنید تا ضربتی در برابر ضربتی باشد، این مرد را مثله نکنید که من از رسول خدا شنیدم از مثله کردن بپرهیزید گرچه نسبت به سگ گزنده باشد قرآن هم فرمود در مقام دفاع از حق در چارچوب عدالت اجازه دارید مقابله به مثل کنید: «فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل مااعتدی علیکم؛[3] اگر کسی به شما تعدی کرد بمانند همان چه که او تعدّی کرد مجازات کنید.»

نیز حضرت علی(ع) در مقام دعای خود می فرماید: «ان اظهرتنا علی عدونا فجنبّنا البغی و سدّدنا للحق و ان اظهرتهم علینا فارزقنا الشهادة و اعصمنا من الفتنه؛[4] خدایا اگر ما را بر دشمن پیروز کردی آن توفیق را عنایت کن که از ظلم و تجاوز بر حذر باشیم و بر صراط حق استوار و اگر آن ها را بر ما پیروز کرده اید ما را به فوز شهادت برسان و از فتنه و شرک و فساد نگه دار.

رعایت عدالت در سخت ترین شرائط

هنگامی که لشکر معاویه پیش دستی کرده و با غلبه بر اصحاب امام شریعه فرات را تصرّف کردند و آن ها را از استفاده کردن از آب باز داشتند حضرت خطبه پرشوری ایراد فرمود: پس از آن لشکر علی(ع) بر شریعه فرات حمله کرده و آن را باز پس گرفتند اما آن حضرت مقابله به مثل نکرده و آن ها را در استفاده از آب فرات منع نکرده است، زیرا به قول شهریار:

جواب داد که ماجنگ بهر آن داریمکه نان و آب نبندد کسی به روی کسی

غلام همّت آن قهرمان کون و مکانکه بی رضای الهی نمی زند نفسی

اقدام عملی حضرت علی(ع) و دعای او و درخواست استواری بر صراط حق و پرهیز از کینه جویی و کینه توزی در واقع تفسیر عملی آیه کریمه: «ولایجرمنکم شنئان قوم ... ان تعتدوا» است. چرا که او امام متقیان است از همه بهتر دریافته که عدالت به تقوا نردیک تر است بلکه عدالت عین تقوا است که (اعدلوا هو اقرب للتقوی).