مقدمه

بی شک نهضت و نظام مشروطیت ایران یکی از مهم ترین تجلی گاه های فقه سیاسی شیعه می باشد. به رغم وجود منابع غنی قرآنی - روایی در زمینه مسائل اجتماعی، عدم برخورداری فقهای شیعه از قدرت سیاسی و وجود ذهنیت عدم امکان جمع میان سلطنت و فقاهت و نیز نزدیک دانستن ظهور امام منجی، موجبات کمتر طرح شدن برخی مسائل حکومتی از دیدگاه مذهب شیعه را فراهم آورد. با روی کار آمدن سلسله صفویان، زمینه تصدی برخی مسائل سیاسی - اجتماعی توسط فقیهان، فراهم گردید و این امر توانست قسمتی از مسائلی که کمتر مجال طرح یافته بود را به عرصه بحث علمای شیعه درآورد.

از نیمه دوم قرن سیزدهم هجری، به تدریج اندیشه های جدید غربی، وارد فضای فرهنگی - سیاسی کشور گردید. عالمان دینی باید در قبال این اندیشه ها، موضع خود را مشخص می کردند; و البته چنین شد و این رخداد توانست به پردازش تفصیلی برخی مسائل فقه سیاسی، که توسط زعمای شیعه انجامیده، پویایی فقه شیعه را به اثبات رساند.

در همین راستا نکاتی چند قابل ذکر است:

1. اندیشه سیاسی عالمان شیعه در طول حیات خود، به رغم تغییراتی که در خود پذیرا گشته، اما بنیان ها و محورهای کلی خود را حفظ نموده، مرزهای جدایی اش را با اندیشه های دیگر از دست نداده است. تاکید بر اصل محوری مشروعیت الهی در قانون نگاری و تصرفات حکومتی، تکیه بر امامت معصوم منصوب از جانب خداوند و نیابت فقیهان در عصر غیبت، دلیل ادعای فوق می باشند.

2. برخی اختلاف هایی که در شیوه برخورد علمای شیعه از زمان عصر غیبت تاکنون رخ داده - که در یک عصر به سیاست تحریم همکاری روی می آوردند و در عصری دیگر به همکاری و تایید مشروط حاکمان - به دلیل تفاوت شرایط زمانه بوده است که هر موقعیت و زمانی، وظیفه ای خاص را می طلبید. در حقیقت اندیشه سیاسی شیعه نه گفتمان ها و قرائت های متعدد، بلکه نمودهای متفاوتی به تناسب هر عصری دارد; البته در میان فقیهان یک عصر نیز اختلاف عملکرد وجود داشته است که بیشتر، نشات گرفته از تفاوت شناخت در مصادیق بوده است; یعنی بدلیل شناخت های متفاوت از وضعیت جامعه، در تطبیق احکام کلی مورد اتفاق، دچار تشتت عملکرد سیاسی می شدند; گرچه به صورت محدود نمی توان تفاوت برخی استنباطها را در اختلاف مواضع عالمان، نادیده انگاشت.

3. اصالت اندیشه های عالمان شیعه در نهضت مشروطه نیز به نوعی دیگر جلوه کرد. فقها در مشروطه، صرفا خواستار اخذ قالب نظام مشروطه بودند; و محتوا و ماهیت آن را به گونه ای اسلامی و بومی تفسیر نموده، به دنبال تحقق آن بودند. نظام مشروطه با تفسیر اسلامی آن، در واقع تجلی قدرمقدور حاکمیت قوانین الهی در عصر مشروطه بود و از این منظر می توان به برتری فرهنگ و تمدن اسلامی بر ره آورد تمدنی غرب پی برد; زیرا در زمانی که اندیشه وران به ظاهر مترقی ایرانی، با انفعال در برابر فرهنگ غربی به تقلید و اقتباس روی آوردند، عالمان دینی با درک صحیح از زمان و مکان و با تکیه بر مبانی دینی، توانستند نظریه مورد قبول خود در عصر غیبت را ارایه نموده و نظریه های غرب گرایان و اندیشه های سکولاریستی را به چالش کشانند. هر چند که در نهضت مشروطه ابعادی از فقه سیاسی شیعه با نگارش رساله هایی چون تنبیه الامه، تذکرة الغافل، اللئالی المربوطه تا کتبی همچون مدینة الاسلام روح التمدن و ... نمایان شد; اما انحراف های بوجود آمده در آن نهضت، عالمان دینی را عملا سرخورده نمود و این امر موجب گشت باز هم زوایایی از فقه سیاسی شیعه مخفی بماند; البته این خفا چندان به درازا نکشید و چند دهه بعد فقهای شیعه بحث های خود را در این زمینه پی گرفتند و با تحقق نظام جمهوری اسلامی، اصالت تفکر سیاسی خود را به اثبات رساندند.

آن چه پیش رو دارید، سومین کتاب از مجموعه مقالات گروه تاریخ و اندیشه معاصر می باشد که به صورت ویژه به حیات و اندیشه سیاسی عالمان عصر مشروطه می پردازد. امید است این مجموعه توانسته باشد گامی در تحقیقات اندیشه سیاسی شیعه، پژوهش های تک نگاری عالمان دینی و بررسی های تاریخی - تحلیلی نهضت مشروطیت ایران بردارد.