ویژگی های دعا
در مجموعه سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام ، برای دعا و نیایش ویژگی هایی ذکر شده که هر یک از آن ها، از یک منظر و بعد حقیقت دعا را در فرهنگ اسلامی تبیین می کند، مانند: دعا، عصاره و مغز عبادت است. دعا، کلیدهای رستگاری و چراغ های موفقّیت می باشد. دعا، سلاح مؤمن، ستون دین و نور آسمان ها و زمین می باشد. محبوب ترین کار نزد خدای عزّ و جلّ، در روی زمین دعاست. زیاد دعا کردن، انسان را از گزند شیطان در امان نگه می دارد. برترین عبادت ها دعاست. دعا، سپر مؤمن است. دعا، مخزن اجابت می باشد؛ هم چنان که ابر مخزن باران است. ناتوان ترین مردم کسی است که از دعا کردن ناتوان باشد. هر کس که خداشناس تر باشد، بیشتر از دیگران دست نیاز و نیایش به سوی خدا دراز می کند.
دعا سلاح پیامبران
در مجموعه روایات اهل بیت علیهم السلام با تعابیر گوناگون، از اهمیت و کارآیی دعا و نیایش سخن به میان آمده است. در قسمتی از آن ها، از دعا به عنوان سلاح و سپر یاد شده است. در روایتی رسول اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به مردم می فرماید: آیا دوست دارید سلاحی به شما نشان دهم که هم از دشمن ها نجاتتان دهد و هم بر روزی شما بیفزاید؟ عرض کردند: آری، ای رسول خدا صلی الله علیه و آله . آن حضرت فرمودند: «شب و روز پروردگارتان را بخوانید؛ زیرا که دعا، سلاح مؤمن است». نیز امام رضا علیه السلام در روایتی می فرماید: «بر شما باد تمسک به سِلاح پیامبران الهی. عرض شد: سلاح پیامبران خدا چه بود؟ فرمود: دعا کردن. همچنین امام صادق علیه السلام بارها از کارآیی دعا یاد کرده اند و از جمله فرموده اند: «دعا، کارسازتر از نیزه آهنین است».
دفع قضا و قدر با دع
در آموزه های دینی بر این مطلب تأکید شده که می توان سرنوشت را با دعا تغییر داد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «خدای عزّو جلّ را بخوان و به دعا و نیایش بپرداز و مگو که کار گذشته است». زراره، از یاران ارجمند حضرت، در تبیین مضمون این روایت می گوید: مقصود آن حضرت این است که ایمان تو به قضا و قدر، نباید مانع از این شود که در دعا کردن کوتاهی کنی. امام کاظم علیه السلام نیز در این باره فرموده است: «بر شما باد به دعا کردن؛ زیرا دعا به درگاه خدا و مسئلت کردن از او، بلایی را که قضا و قدر الهی به آن تعلق گرفته، دفع می کند...». باز نقل شده که روزی آن حضرت فرمود: «دعا آنچه را مقدّر شده و آنچه را مقدّر نشده برمی گرداند»، عمربن یزید عرض کرد: مقدّر شده را دانستم، اما آنچه را مقدر نشده چگونه دفع می کند؟ فرمود: «دیگر مقدّر نمی شود».
دعا، دفع کننده بلاه
از آنجا که وقوع برخی از گناهان، موجب پیدایش بلاهای عمومی می گردد، به منظور در امان ماندن جامعه از آثار سوء این گونه عملکردها، گذشته از توصیه به امر به معروف و نهی از منکر، سفارش شده از دعا و نیایش غفلت نشود؛ چون همان گونه که نهی از منکر، جلو انجام بسیاری از گناهان بزرگ را می گیرد و در نتیجه، جامعه از عواقب بد آن گناهان رهایی پیدا می کند، دعاها هم مانع بروز بلاهای همگانی می گردد. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: «درهای بلاها را با دعا و استغفار به روی خود ببندید». همچنین از امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل است که فرمود: «خدای سبحان را [در نتیجه اعمال بد انسان ها [خشم ها و کیفرهایی است،... آن ها را با دعا از خود دور سازید؛ زیرا بلا را چیزی جز دعا دور نمی کند».
شرایط دعا و دعاکننده
برای دعا شرایطی ذکر شده است؛ از جمله آن هاست: 1. مورد درخواست امر غیرممکن نباشد. از اینرو، وقتی از علی علیه السلام سؤال شد که کدام دعا دورتر از حقیقت است، فرمود: «دعا درباره آنچه نشدنی است». 2. مورد درخواست از مرحله امضای الهی نگذشته باشد. 3. نفرین بودن دعا به دلیل عدم آگاهی فرد بر مورد درخواست.
برای دعا کننده هم شرایطی ذکر شده است که برخی از آن ها عبارت است از: 1. شناخت خدای تبارک و تعالی. 2. ایمان به خداوند یکتا و پیامبر و خلیفه و حجت او. 3. اخلاص. 4. هماهنگیِ دل و زبان. 5. حسن ظن داشتن به خدا. 6. یقین به اجابت دعا. 7. همراهی دعا با عمل. امام صادق علیه السلام فرمودند: «دعای مردی که در خانه بنشیند و به دعا اکتفا کند و به دنبال روزی نرود، قبول نمی شود». 8. ترک محرمات و عمل در راه خواسته های خداوند. 9. تداوم دعا در زمان های غیرگرفتاری و آسایش. 10. اعتقاد به ولایت و امامت ائمه علیهم السلام .
دعا در تمام شرایط
آموزه های اسلامی ما را به دعا در همه حالات و شرایط فراخوانده است. امام باقر علیه السلام می فرماید: «سزاوار است، مؤمن در هنگام خوشی و آسایش، همان گونه دعا کند که در هنگام سختی و گرفتاری». نقل شده که خداوند متعال به حضرت داوود علیه السلام فرمود: «ای داوود، در زمان آسایش و خوشی به یاد من باش، تا من هم در هنگام سختی و گرفتاری دعایت را اجابت کنم». حتی در قسمتی از روایات آمده که دعای اثربخش، دعایی است که انسان پیش از وقوع بلاها و گرفتاری ها انجام دهد. امام صادق علیه السلام در یک مورد می فرماید: «کسی که در دعا کردن پیش دستی کند، هرگاه بلا بر او نازل شود، دعایش اجابت می گردد...؛ اما کسی که در دعا کردن پیش دستی نکند، چون بلا به او رسد، دعایش مستجاب نمی شود.
روزیِ حلال، مقدمه اجابت
بسیاری از دعاها به واسطه رعایت نکردن بعضی از امور، از رسیدن به مرحله قبولی باز می مانند. از جمله اموری که مانع قبولی دعای انسان می شود، روزی و کسب حرام است. رسول خدا صلی الله علیه و آله به اصحاب می فرمود: «گاه بنده دستش را برای دعا به درگاه الهی بالا می برد، در حالی که خوراکش حرام است. با چنین حالی، چگونه دعای فرد مستجاب شود؟». در مورد دیگری، وقتی کسی به آن حضرت عرض کرد: خیلی دلم می خواهد تمام دعاهایی که می کنم به مرحله قبولی رسد، پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «بکوش تا خوراکت پاک و حلال باشد و مگذار لقمه حرام به معده تو وارد شود». همچنین آن حضرت در تبیین مدت تأثیر غذای حرام اضافه کردند: «هر گاه آدمی لقمه حرام به دهان خود وارد کند، تا چهل روز دعایش پذیرفته نمی شود».
اخلاص در دع
در فرهنگ اسلامی، برخورداری از اخلاص و نیت پاک و نیز جهت دهی کارها در مسیر خشنودی پروردگار در نتیجه دهی همه کارها از جمله دعا همواره مورد تأکید است. امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید: «هر که در هیچ کاری به مردم امید نبندد و همه کارهای خود را به خدای عزّ وجل واگذارد، خداوند همه خواسته های او را برآورده می سازد». امّا در مقابل، وجود انگیزه های غیر الهی، از جمله موانع برآورده شدن خواسته ها و به هدف نرسیدن دعاهاست. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «هر گاه بنده با نیّتی راست و درست و دلی با اخلاص خدای تبارک و تعالی را بخواند و به عهد او وفادار باشد [یعنی حدود الهی را مراعات کند]، دعایش مستجاب می شود ؛ ولی اگر خدا را بدون نیّت پاک و اخلاص بخواند، دعایش برآورده نخواهد شد».
حضور قلب در دع
یکی از امور مهم در موضوع دعا، توجه داشتن و حضور قلب دعا کننده است. لازم است دعا کننده توجه داشته باشد که درمقابل چه کسی قرار گرفته و چه خواسته ای از او دارد؛ وگرنه، دعاهای از روی تفنّن و با دل غافل به هدف نمی رسد. بر این اساس، پیش از پرداختن به دعا، ضرورت دارد که انسان آمادگی های لازم را از نظر روحی در خود فراهم سازد و با توجه کامل به این کار اقدام کند. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله به یاران خود می فرمود: «بدانید خداوند هرگز دعایی را که از دلی غافل و بی خبر برخیزد، نمی پذیرد». امام صادق علیه السلام نیز همواره توصیه می کردند: «هرگاه دعا کردید، با دل و جان رو به خدا آرید؛ وگرنه خداوند عزّو جلّ، هرگز دعایی را که از دل غافل و بی توجه سر زند، به اجابت نمی رساند، اما اگر باحضور قلب و توجه لازم این کار را انجام دادی، به یقین بدانید دعاهایتان به مرحله اجابت خواهد رسید».
ضرورت اعتقاد به قبولی دع
در قرآن و روایات در موارد فراوانی تصریح شده که استجابت دعا، امری یقینی است؛ از جمله آن ها این آیه شریفه است که: «من دعای دعاکنندگان را، هنگامی که مرا بخوانند اجابت می کنم». حضرت امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «دعا، معدن و گنجینه اجابت است؛ همچنان که ابر، معدن و منبع باران می باشد». امیرمؤمنان علی علیه السلام هم می فرماید: «به کسی که نعمت دعا کردن داده شود، از اجابت محروم نمی گردد». براساس این تعابیر، اصلاً دعای بدون جواب وجود ندارد. اگر دعای بی جواب باشد، باید گفت که آن دعا، دعای حقیقی نبوده است. اگر هم سؤال شود که بر چه اساسی هر دعایی باید اجابت شود، می توان در جواب گفت: چون هرچه انسان ها از خدا درخواست می کنند، همه در حیطه قدرت خداوند است. خدا از بخشش به آن ها، نه خسته می شود، نه خزانه نعمت هایش کم می آید و نه بخیل است که دعاهای فراوان آدمیان را بی پاسخ رها کند.
دلیل تأخیر اجابت دعاها
مشیت خداوند چنین تعلّق گرفته که کارها به وسیله سبب هاشان تحقق پذیرد. در مورد دعا و استجابت آن هم، چه بسیار دعاهایی که بنده انجام می دهد و تحقق آن ها، به فراهم شدن مقدماتی نیازمند است و آن مقدمات زمان بر می باشد. گذشته از آن، براساس دلالت برخی روایات، بعضی از دعاها دیرتر به مرحله قبولی می رسد تا ذخیره آخرت فرد شود؛ بر ثواب و نعمت های بهشتی او بیفزاید، یا از گناهانش بکاهد. گاهی هم خداوند دوست دارد صدای دعای بنده اش را بیشتر بشنود؛ از این رو، اجابت دعای او را به تأخیر می اندازد. زمانی هم به خاطر عمیق تر شدن ارتباط انسان با خدا، دعا به تأخیر می افتد؛ چون بنده هرچه بیشتر دعا کند، احساس نیازش به خداوند افزون تر می شود و در نتیجه، روح کبر و سرکشی در او رو به افول می گذارد و در مقابل، خضوع و تواضعش فزونی می یابد.
توبه و قبولی دعا
یکی از آثار بد گناه، جلوگیری از قبولی دعاهای انسان است. در زمان حضرت عیسی علیه السلام وقتی دعاهای بنی اسرائیل به مرحله اجابت نمی رسید، بسیار ناراحت می شدند. روزی به حضرت عیسی علیه السلام چنین وحی شد که «ای عیسی، به بنی اسرائیل بگو تا وقتی گناه مرتکب شوید و به حقوق دیگران تجاوز کنید، دعای هیچ یک از شما را اجابت نخواهم کرد». البته با توجه به خطاپذیری انسان، خداوند رحمان، هرگز به یأس و ناامیدی انسان راضی نبوده و به همین دلیل درگاه توبه و استغفار را باز گذاشته است. دعا کننده در درجه اوّل باید بکوشد به گناه نزدیک نشود؛ چون ترک گناه، راحت تر از توبه است، ولی به هر صورت، اگر تحت تأثیر شیطان در مواردی هم مرتکب گناه شد، هرچه زودتر باید توبه کند تا از برکات توبه که از جمله آن ها قبولی دعاهاست، برخوردار گردد.
دعا به برادران دینی
یکی از آداب دعا، عمومی ساختن آن و شریک کردن دیگران در خواسته های دعا کننده از خداست. در دعای برای دیگران، هم روح خودپرستی، کبر و نفع طلبی زدوده می شود، و هم نوید و آرزوی تحقّق جامعه ای سالم مدنظر دعا کننده قرار می گیرد. به منظور تشویق به این کار، امام باقر علیه السلام می فرماید:«سریع ترین پاسخ برای دعا، برای کسی است که در غیاب برادر دینی اش به او دعا کند». حتی اضافه کرده است که «پاداش و تأثیر چنین دعایی، هزار هزار برابر از دعا برای خود انسان بیشتر است». اصولاً در جهان بینی اسلامی، یکی از حقوق مؤمنان این است که همدیگر را در دعاهایشان شریک سازند. رسول خدا صلی الله علیه و آله ضمن توصیه به این کار می فرمود: «هنگامی که یکی از شما دعا می کند، باید به آن جنبه عمومیت ببخشد، یعنی برادران دینی اش را هم شریک سازد؛ چرا که این کار از جمله واجبات دعاست».
دعای چه کسانی پذیرفته نمی شود
در بعضی از روایات، از گروهی یاد شده که دعاهایشان پذیرفته نمی شود. در این باره امام صادق علیه السلام می فرماید: «دعای چهار کس مستجاب نمی شود: نخست، مردی که در خانه اش بنشیند و بگوید: خدایا، روزی مرا برسان. خداوند به او می فرماید: مگر به تو دستور نداده ام که در طلب روزی بروی؟ دوم، مردی که به خاطر بدی های همسرش، وی را نفرین کند. خداوند به چنین کسی می فرماید: مگر حق طلاق او را به تو واگذار نکرده ام؟ سوم، مردی که مال و ثروتی داشته باشد و آن را بدون دلیل هدر دهد و سپس از خداوند درخواست مال و ثروت کند. به او پاسخ داده می شود که مگر به تو توصیه نشده بود صرفه جویی کرده، از اسراف و تبذیر بپرهیزی. چهارم، مردی که مال خود را بدون مدرک و شاهد گرفتن به کسی وام دهد و او هم از پس دادن آن خودداری کند. خداوند در پاسخ دعای او می فرماید: مگر به تو دستور ندادم به هنگام وام دادن، گواه و مدرک بگیری». در روایات دیگر، از اهل ساز و طنبور(موسیقی حرام)، ترک کنندگان امر به معروف و نهی از منکر، و نیزکمک کاران ستمگران، به عنوان کسانی که دعایشان پذیرفته نمی شود یاد شده است.
افرادی که دعایشان پذیرفته می شود
امام صادق علیه السلام در روایتی می فرماید: «سه دسته دعاست که از خدای عزّو جلّ پوشیده نمی ماند و به مرحله اجابت می رسد: اول، دعای پدر در حق فرزند، هر گاه پسر در حق پدر نیکی کرده یا فرمانبردار او باشد و همین طور نفرین پدر در حق فرزند، در صورتی که فرزند او را بیازارد یا از فرمان حقّ او سرپیچی کند. دوم، نفرین ستمدیده در حق ستمگر، و دعای او درباره کسی که انتقامش را از ستمگری گرفته باشد. سوم، دعای مؤمن درباره برادر مؤمن به خاطر کمکی که به او کرده، و نفرین مؤمن در حق کسی (برادر مؤمنی) که او به وی محتاج بوده و طرف مقابل هم توان کمک کردن و برآوردن حاجت و خواسته او را داشته، ولی به او بی توجهی کرده است». در روایتی دیگر آمده که دعای پیشوای عادل در حق ملّتش برآورده می شود و همین طور دعای کودکان پاک از گناهو افرادی که زیاد قرآن می خوانند، زودتر به مرحله اجابت می رسد.
آداب مراسم دعا
درباره چگونگی انجام دعا، رهنمودهایی از سوی اولیای الهی ذکر شده که بهتر است در مراحل مختلف انجام نیایش رعایت شود. از جمله توصیه شده که، انسان پیش از دعا مقداری صدقه دهد و با بوی خوش خود را معطر سازد و پس از تحصیل طهارت (وضو یاغسل) دو رکعت نماز بخواند و از ستایش و تسبیح خداوند غافل نشود و تا می تواند نعمت های خدا را یاد کرده و از آن ها شکرگزاری کند. به اهل بیت علیهم السلام متوسل شود و بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام صلوات بفرستد. دعا را با ذکر اسمای الهی آغاز کند و گناهان خود را به یاد آورده و از آن ها استغفار نماید و دیگران را در دعا فراموش نکند. دعا کردن را طول دهد و با اصرار از خدا خواسته اش را بخواهد. اگر میسر است، دعا به صورت دسته جمعی انجام گیرد و نیازمندی ها یک به یک نام برده شود و فرد دعا کننده سجده کند و در همان حال، دست ها را بلند کرده، با حالت گریه و خضوع و خشوع به دعا بپردازد. پس از دعا هم، شایسته است صلوات فرستاده، به ذکر گفتن مشغول شود و تصمیم بگیرد که دیگر مرتکب گناه نشود.
وقت های مناسب برای دع
برخی از زمان های مناسب برای دعا عبارت است از: شب قدر، ماه مبارک رمضان، اعیاد مذهبی همچون عید فطر، عید غدیر، عید قربان و روزهای ولادت ائمه علیهم السلام ، شب های دهه اول ذیحجه، شب و روز جمعه، در دل شب و به ویژه نزدیکی های طلوع فجر، قبل از غروب خورشید، هنگام وزیدن باد صبحگاهی، هنگام ریزش باران، هنگام شنیدن اذان، در سجده نماز، بعد از پایان نماز، هنگام شنیدن قرائت قرآن و به هنگام افطار روزه.
مکان های مناسب برای دعا
در روایات، درباره مکان های مناسب دعا، به جاهایی چون مکه مکرمه، مساجد و به ویژه مساجدی که اولیای خدا و ائمه اطهار علیهم السلام در آنها به نماز و نیایش مشغول بوده اند، مشاهد مشرفه و کنار مرقدهای اولیای الهی و کربلای معلا اشاره شده است. باید به این نکته هم توجه کرد که حضور در مساجد و اماکن مشرفه، وقتی مناسب است که انسان، از ریا و عجب برکنار باشد؛ وگرنه در صورت امکان دچار شدن به این گونه آفت ها، توصیه شده در مکان خلوت به دعا بپردازد. روایاتی که می گوید «یک دعای در خفا و نهان، معادل با هفتاد دعای آشکار است»، به این موارد نظر دارد.