حسن حسن زاده آملی «قدنری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام»1 بدواً در بیان معجزه قولی و فعلی به اختصار گوییم: معجزات سفرای الهی، «قولی» و «فعلی» است.
معجزات فعلی تصرف در مادّه کائنات و تسخیر آن ها به قوت ولایت تکوینی انسان کامل، به اذن اللَّه تعالی است.
و معجزات قولی علوم و معارف و حقایقی است که از حظایر قدس ملکوت بر آنان نازل شده است.
سر سلسله معجزات قولی پیغمبر خاتم - ص - قرآن مجید است که معجزه باقیه آن حضرت است.
معجزات فعلی، موقت و محدود به زمان، مکان و زودگذرند و بعد از وقوع، فقط عنوان تاریخی و سِمَت خبری دارند، به خلاف معجزات قولی که در همه اعصار و قرون معجزه اند و برای همیشه باقی و برقرار.
معجزات، فعلی برای عوام است که با محسوسات آشنایند و با آن ها اُلفت گرفته و خو کرده اند، این فرقه باید با «حواس» ادراک کنند تا باورشان آید؛ ولی خواص را که قوّه عاقله و متفکره پیکر مدینه فاضله انسانی اند، علوم و معارف به کار آید.
این طایفه، معجزات قولی را که مائده های آسمانی و مأدبه های روحانی اند، طلب کنند.
نکته سنج و زبان فهم و گوهر شناسند و می دانند که کالای علم کجایی است و چگونه کالایی است.
به قول خواجه طوسی در شرح اشارات:2 «الخواصّ للقولیة اطوع، و العوام للفعلیة اطوع».
یا به گفته ملّای رومی: پند فعلی خلق را جذّابتر
کو رسد در جان هر با گوش و کر
قبله مدینه طیّبه، تنها معجزه فعلیِ باقیِ رسول اللَّه - ص - است که بدون اِعمال آلات نجومی و قواعد هیوی و یا در دست داشتن زیج 3 و دیگر منابع طول و عرض جغرافیایی، آن را در غایت دقت و استوا تعیین کرد و به سوی کعبه ایستاد و فرمود: «محرابی علی المیزاب».
رسول اللَّه - ص - پس از آن که مبعوث به رسالت شد، سیزده سال در مکه و چند ماه در مدینه به سوی بیت المقدس نماز می خواند.
ولی در مکه خانه کعبه را بین خود و بیت المقدس قرار می داد و این عمل در مدینه میسور نبود؛ زیرا اگر کسی در مدینه مواجه مکه باشد، ناچار باید بیت المقدس را پشت سر قرار دهد و بالعکس، اما در مکه می تواند در طرف جنوب خانه کعبه، هم به سوی کعبه باشد و هم به سوی بیت المقدس؛ چون عرض مکه 21 درجه و 25 دقیقه است و طول آن از گِرِنْویچ 39 درجه و 50 دقیقه.
و عرض مدینه 25 درجه و طول آن 40 درجه.
و عرض بیت المقدس 31 درجه و 47 دقیقه و طول آن 35 درجه و 15 دقیقه است.
پس مکه و مدینه تقریباً در سطح یک دایره نصف النهارند؛ زیرا تفاوت بین الطولین بغایت اندک است و مدینه تقریباً در شمال شرقی مکه واقع است و بیت المقدس در شمال غربی مدینه، بلکه در شمال غربی مکه واقع است بدین صورت: بیت المقدس
مدینه مکه مشرق مغرب -
خط استواء
قبله مدینه آن چنان که پیغمبر اکرم - ص - به سوی آن نماز خوانده است، تا امروز (ششم شعبان المعظم 1401 هجری قمری مطابق با 1360 شمسی) به حال خود باقی است، و دانشمندان ریاضی به نام - که برخی از آنان را نام خواهیم برد - با قواعد ریاضی قبله مدینه را چنان یافتند که رسول اللَّه بدون آن ها یافت و این ممکن نیست مگر به وحی و الهام ملکوتی.
سمت قبله هر نقطه روی کره را، از دو قوس تحصیل می کردند: یکی از آن دو قوس، عرض بلد است که دوری آن نقطه تا خط استوا - که مبدأ عرض است - می باشد، و دیگری دوری آن نقطه تا مبدأ طول است، به تفصیلی که در کتب فن مذکور است.
از مدینه تا مکه به مسافت قریب صد فرسنگ است، هیچ کس نقل نکرده است که رسول اللَّه به قواعد ریاضی و آلات نجومی توسل جسته باشد.
با این که در مراقبت به تمام احوال و اوضاع آن جناب اهتمامی اکید و شدید داشتند چنانکه کتابهای سیره، شهودی عادل اند و شمائل محمدیه ترمذی، بر گفتار ما حجّتی قاطع، که پنجاه و چهار باب است؛ حتی بابی در نعلین و بابی در انگشتری آن جناب است.
وقتی تا این امور تبویب و تنظیم شده است، اگر در باره تحصیل سمت قبل، آلات و ادوات ریاضی و کتب فن به کار می برد، می نگاشتند.
حق آن است که سعدی در اول بوستان گفت: یتیمی که ناخوانده ابجد درست کتبخانه هفت اقلیم شست و یا آن که حافظ گفت: نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت
به غمزه مسأله آموز صد مدرّس شد
چون مدینه و مکه تقریباً در سطح یک دایره نصف النهار قرار گرفته اند و اندکی طول مدینه از مکه بیشتر و عرض مدینه نیز قریب چهار درجه بیشتر از مکه است، رسول اللَّه فرمود: «محرابی علی المیزاب» که به استقبال ناودان ایستاد؛ چه قبله مدینه اندکی از جنوب به سوی مغرب منحرف است؛ زیرا که ناودان کعبه در جانب غربی کعبه است.
علامه ابوریحان بیرونی در قانون مسعودی که مِجَسطی 4 اسلامی است، طول مکه را از ساحل اقیانوس غربی 67 درجه و عرض آن را 21 درجه و 20 دقیقه و طول مدینه را 67 درجه و 30 دقیقه و عرض آن را 24 درجه آورده است که مکه و مدینه در سطح یک دایره نصف النهار قرار گرفته اند و تفاوت کمتر از ربع درجه است.
علامه ناصر خسرو علوی در سیاحت نامه گوید: «مدینه شهری است بر کناره صحرایی نهاده و آنجا قبله سوی جنوب افتاده است».
و این هر دو دانشمند نامور اسلامی، بحق سخن گفته اند و اطلس های متأخرین و معاصرین، موافق و معاضد آن است.
زیج هندی طول مکه را 77 درجه و مدینه را 75 درجه و 20 دقیقه از جزایر خالدات ضبط کرده است که تفاوت میان نصف النهار مکه و مدینه یک درجه و 40 دقیقه است و این محاسبه نیز قریب با واقع است.
ما چون در این مسأله در کتاب «دروس معرفةالوقت و القبله» به تفصیل بحث کرده ایم، در این وجیزه، به همین قدر اکتفا می کنیم.
تعیین طول و عرض بلاد چنانکه گفته ایم، برای تحصیل سمت قبله، دو قوس به کار می بردند، بلکه مطلقاً برای تعیین هر محلی بر روی کره زمین، آن دو قوس را به کار می بردند.
یکی از آن دو قوس، قوسی از دایره نصف النهار که عرض اماکن از آن تعیین می گردد و دیگر قوسی از دایره طول است.
مبدأ عرض، خواه شمالی و خواه جنوبی، دایره استوایِ ارضی است که به خط استوا اشتهار دارد و در سطح خط استوای سماوی اعنی دایره معدل النهار واقع است.
و چون معدل النهار و دایره استوای ارضی در یک سطح هستند و عرض بلد اقصر قوسی از دایره نصف النهار است که محصور میان سمت رأس و معدل النهار یا محصور میان قطب معدل النهار و دایره افق است دوایر نصف النهار را در کره های ارضی روی زمین فرض و ترسیم کرده اند که محل توقف شخص و یا قاعده شاخص به منزله سمت رأس است؛ زیرا که در محاذاة آن است.
قوس عرض بلند را به چندین طریق تحصیل می کردند از آن جمله: به طریق ارتفاع شمس، هنگام وقوع آن به اول حمل و وصول آن به دایره نصف النهارِ بلدِ مفروض، چه مدار شمس در آن روز، مدار معدل النهار است و قوس ارتفاع شمس در آن هنگام وصول به نصف النهار قوس غایت ارتفاع شمس است که مساوی با تمام عرض بلد است و چون از 90 طرح گردد باقی قوس عرض بلد خواهد بود.
و از آن جمله سهل تر از طریق مذکور، به طریق ارتفاع قطب معدل النهار است که قوس ارتفاع مساوی با خود عرض بلد است.
و به طریق دیگر که در کتب مبسوطه مسطور است و ما به اکثر آن ها در کتاب «دروس معرفة الوقت و القبله» متعرض شده ایم.
طول بلد فاصله آن تا مبدأ طول است، خواه شرقی مبدأ طول باشد و خواه غربی آن.
اغلب قدما مبدأ طول را از غایت نقطه غربی، یعنی از جزیره «فرو» که «هرو» نیز می نامند و یکی از جزایر خالدات در اقیانوس اطلس در سواحل آفریقا است، می گرفتند.
طول غربی فرو از گرنویچ 18 درجه و 7 دقیقه و 5 ثانیه است و عرض شمالی آن 27 درجه و 45 دقیقه و 8 ثانیه می باشد.
قدما در تعیین طول بلاد، بسیار در زحمت بودند، مثلاً از «انخساف قمر» طول بلاد را تحصیل می کردند و از این روی اشتباه کلّی در عمل روی می آورد؛ لذا در طول بسیاری از بلاد اختلاف فاحش دارند؛ چنانکه میان آنان و دانشمندان هیوی و جغرافیادانانِ جدید، در طول بسیاری از بلاد نیز خلاف است.
امروز تعیین طول بلاد به وسیله تلگراف آسان است و در زمان قدیم که تلگراف نبود، در زحمت بودند.
ریاضی دان رصدیِ بزرگ، مرحوم غلامحسین جونفوری که از مفاخر عالم اسلام و از اعاظم علمای امامیه است، در باب پانزدهم مقاله سوم زیج جامع بهادری سه طریق در تحصیل طول بلد ذکر کرده است: طریق نخستین آن از خسوف قمر است و در بیان آن فرمود:5 «راصدی در موضعی باشد که آن را مبدأ طول گردانیده باشند، و راصد دیگر در موضع مطلوب الطول باشد، و در شبی که خسوف قمر واقع شود، هر دو راصد را باید که رصد زمانه هر یک از بدو خسوف و بدو مکث و بدو انجلا و تمام انجلا به آلات صحیحه بکنند.
اگر ساعات متناظرین هر دو راصد، متساوی باشند در این صورت، هر دو موضع متحدالطول و تحت یک دایره نصف النهار باشند، و اگر ساعات دو هنگام متناظره متفاوت باشند، زمانه تفاوت را اگر محسوب به ساعات مستوی باشد، در 15 ضرب کنند تا درجات و کسور تفاوت طولین بهم رسد.
پس اگر تفاضل زمانه موضع مطلوب الطول را باشد، طولش شرقی بود والا غربی، و همچنین اگر موضعی معلوم الطول باشد و موضع دیگر غیر معلوم الطول، اول درجات و کسور طولی مابین این دو موضع معلوم کنند، اگر موضع مجهول الطول شرقی باشد حاصل را بر طول معلوم افزایند و اگر غربی باشد بکاهند، مطلوب به هم رسد».
انتهی از این طریق چنانکه ملاحظه می فرمایید، طول «تقریبیِ» اماکن تحصیل می گردد نه «تحقیقی» آن؛ زیرا تشخیص زمان حقیقی بدو خسوف قمر با چشم عادی غیر مسلح میسور نیست و چه بسا که اوضاع جوّی هم این مشکل را دشوارتر کند و.
علت اختیار خسوف قمر در تعیین طول بلاد
بیان: علت اختیار و انتخاب «خسوف قمر» در تعیین اطوال بلاد و عدم اختیار «کسوف شمس»، این است که چون شمس به ذات خود ضیاء است و از نیّر دیگری کسب نور نمی کند و کسوف شمس، حائل شدن جرم ماه بین ناظر و شمس است، لذا کسوف در آفاق به سبب اختلاف منظر، مختلف می گردد.
بطوری که در یک افق ممکن است کسوفِ کلی وقوع یابد و همین کسوف در آفاق دیگر با تفاوت های گوناگون جزئی باشد و در آفاقی دیگر اصلاً کسوف واقع نشود، به خلاف خسوف قمر، زیرا قمر به ذات خود ضیاء نیست و نورش مکتَسَب از خورشید است؛ لذا وقتی در ظل ارض افتاد، خواه کلی و خواه جزئی، واقعاً بی نور است و اختلاف منظرها در آفاق، دخل و تأثیری در آن ندارد، مگر این که به حسب اختلاف طول بلاد که موجب تقدم و تأخر طلوع اجرام سماوی است، مقدار منخسف قمر مختلف نماید، مثلاً در افقی خسوف کلّی باشد و در افق دیگر، مخالف او به حسب طول، خسوف جزئی که قمر در حالی که مقداری از آن منخسف شده طلوع کرده باشد و به همین قیاس که به حسب اختلاف در طول مقدار منخسف آن متفاوت دیده شود.
ولی اختلاف در طول بلاد در انخساف واقعی قمر اثری ندارد چنانکه در اختلاف عرض هم ندارد، به اخلاف انکساف شمس که اختلاف عروض بلاد در انکساف واقعی شمس اثر دارد و آن هم از اختلاف منظر است که گفته ایم.
و علت اختیار کردن عدد 15 این است که چون مدارات یومی هر یک به سیصد و شصت درجه منقسم اند و یک شبانه روز بطور مساوی به 24 قسم، تقسیم می کنند، حصه هر ساعت زمانی 15 درجه فلکی می گردد (15=24:360) و هر یک درجه فلکی به چهار دقیقه زمانی و یک دقیقه فلکی به چهار ثانیه زمانی.
این در صورتی است که ساعات مستویه باشد، و اگر ساعات معوجه باشد هر یک از شبانه روز در تمام فصول سال به 12 قسمت تقسیم می گردد و در این صورت گاهی که شب و روز با هم برابر باشند که اول حمل و اول میزان است هر قسم از اقسام ساعات معوجه نیز، 15 درجه است و به غیر از آن دو شبانه روز، درجات ساعات معوجه متفاوت است و به همین جهت که تفاوت دارند معوجه نامیده اند که اعوجاج در مقابل استوای ساعات مستویه است.
در همین موضوع تقریبی بودن طول بلاد، در جداول زیجات و دفاتر قدما، راصد مذکور در همان زیج نامبرده 6 گوید: مؤلف به خدمت هر آشنای فن، مکرر عرضه می دهد که: فن اقالیم به نسبت کسی که او را سیر اتفاق نیفتاده باشد از قبیل علوم منقوله است و آنچه آن را به خبر دریافته است از آلات رصدیه تصدیق آن نمی تواند کرد مگر وقتی که به بقعه مخبر عنها برسد و آنچه فی زماننا هذا در دفاتر ما ارقام اطوال و عروض بلدان یافته می شود، اکثر آن مختلف است که غایت تفاوت اختلاف تقریباً به دو درجه می رسد.
نادرتر آن که کرات ارضی که اذکیای فرنگ ترتیب داده اند عهود هر کدام که مختلف است، در آن نیز اختلاف مشهود است.
غرضم از تعرض بحثِ طول و عرض، این است که انسان بدون به کار بردن قوس های طول و عرض و ادوات نجومی، به فاصله صد فرسنگ بر خطی قرار بگیرد و مواجه ناودان کعبه بایستد و بگوید: «محرابی علی المیزاب»! و برای دیگران با به کار بردن آلات و قواعد ریاضی میسور نباشد، این انسانی است که: «ینظر بنوراللَّه» و همه اقوال و احوال و افعالش به همین مثابت است چنان که فنان و خریت هر فن در برابر او زبون است.
مرحوم مجلسی 7، به ظاهر برخی از جداول طول و عرض بلاد که در دست داشت قبله کنونی مدینه را به 37 درجه از جنوب به مشرق منحرف دانسته است و پنداشته که سلاطین جور سمت اصلیِ قبله مدینه را تحریف کرده اند؛ ولی این زعمی نادرست است و چنانکه گفته ایم قبله مدینه بصورت خود باقی است و محاسبه ابوریحان بیرونی در قانون مسعودی و نظر ناصر خسرویِ علوی در سیاحت نامه و زیج هندی و همچنین بسیاری از محاسبات متأخرین، نیک موافق با آن است که درست عمل کرده اند و اگر محاسبه ای مخالف است در آن اشتباه راه یافته است، هر چند خریت در صناعت باشد.
فرهاد میرزا در کتاب ارزشمندش 8 عرض مکه مکرمه را 21 درجه و 33 دقیقه شمالی و طول آن را از گرنویچ، رصدخانه لندن 40 درجه و 10 دقیقه شرقی، و عرض مدینه منوره را 25 درجه شمالی و طول آن را 39 درجه و 55 دقیقه آورده است که تفاوت میان دو نصف النهار مکه و مدینه 15 دقیقه است.
و در اطلس ژنرال لاروس 9 مکه و مدینه را تقریباً در یک خط نصف النهار ترسیم کرده است.
و این گفتار جام و کار اطلس همان است که ناصر خسرو در هزار سال قبل از این، در سیاحت نامه گفته است (قبله مدینه سوی جنوب افتاده است) و یا بیرونی پیش از ناصر در قانون مسعودی با جام جم به پانزده دقیقه فلکی اختلاف دارد.
مبدأ طول در نظر قدما و متأخرین مبدأ طول را چنانکه گفته ایم، از غایت نقطه غربی بنام «هرو» که «فرو» هم گویند، می گرفتند و آن از جزایر خالدات (کاناری) که جزایر «سعدا» نیز گویند، می باشد و آن اکنون غیر معمور، بلکه مغمور در آب است و بین آن جزایر تا ساحل ده درجه است.
بطلمیوس و پیروانش مبدأ طول را از آن جزایر می گرفتند و پس از آنان، چون جزایر نامبرده در آب فرو رفته بود، مبدأ طول را از ساحل بحر مغرب گرفته اند، چنانکه علامه بیرونی در قانون، مبدأ طول را ساحل گرفته است، لذا برای رفع التباس در جداول طول بلاد مبدأ طول را مقید کرده اند که: «جزایری است» یا «ساحلی است».
مبدأ طول را از غایت نقطه غربی گرفتند؛ چون طول کوکب یعنی تقویم آن به توالی است که از غرب به شرق است تا ارضیات بر وفق سماویات قرار گیرد.
و دیگر این که تدوین جداول هم به یک روش خواهد بود و این کار در تسهیل محاسبه و عدم اضطراب خاطر دخلی به سزا دارد.
قدمای هند مبدأ طول را از منتهای عمارت در جناب شرق به نام «کنک دز» (دژ گنگ) گرفتند یا به علت این که به حسب مکان به آن نزدیک بودند، و یا به علت این که ازدیاد طول موافق جهت حرکت اولی است که از شرق به غرب و در اصطلاح به خلاف توالی است، و از این حیث باز ارضیات موافق سماویات است، و یا به علت این که جهت شرق را چون مطلع انوار است اشرف از مغرب می دانستند، و یا به علت این که مشرق را یمین فلک می دانستند و یمین اقوی الجانبین است.
و بسیاری از متأخرین رصدخانه خودشان را مبدأ طول در زیجات قرار دادند، و در این ایام از گرینویچ و از پاریس می گیرند.
