اشاره: فصلنامه فقه اهل بیت(ع) در بخش اطلاع رسانی، معرفی مراکز و مؤسسات فقهی را مورد اهتمام قرار داده است. پیشتر «مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)» را معرفی کردیم، اینک در گزارشی به معرفی «مؤسسه تحقیقاتی آموزشی بقیة الله (عج)» و فعالیت های پژوهشی و آموزشی آن می پردازیم. آنچه در پی می آید، برگرفته از گفتگویی با حجة الاسلام والمسلمین آقای محمد مهدی شب زنده دار مدیر محترم این مؤسسه است.
«فقه اهل بیت(ع)»
هدف از تاسیس مؤسسه تحقیقاتی آموزشی بقیة الله (عج) رفع مشکلاتی بوده که در نظام آموزشی فعلی حوزه مخصوصا در درسهای خارج احساس می شد. دانش پژوهان دروس خارج حوزه مشکلات متعددی دارند، از جمله:
1- معمولا در درس اساتید بزرگ حوزه، گاهی تا چند هزار نفر شرکت می کنند، از این رو ارتباط نزدیک و مستقیم بین دانش پژوه و اساتید ممکن نیست. در بسیاری موارد، طلاب و دانش پژوهان ابهاماتی دارندیا مطالبی به ذهنشان می رسد، ولی در اثر کثرت شاگردان و کمی وقت و کهولت سن اساتید و اشتغالات فراوان آنان مثل مرجعیت، جایگاهی برای طرح آن نمی بینند، با تکرار این گونه موارد، قهرا به طلاب حالت یاس دست می دهد، و دیگر به طور جدی و عمیق دنبال مسائل نمی روند. این وضع باعث افت انگیزه می شود که افت علم را به همراه دارد.
2- مطالبی که در سطح خوانده می شود با آنچه که در درسهای خارج مطرح می شود، ناهمگون است. کتبی که در سطح خوانده می شود، مثل رسائل یا کفایه، در کمال اتقان و اهمیت هستند، ولی در مدت پس از تالیف این کتابها دانش فقه و اصول توسط محققان بعدی رشد کرده و تحولاتی یافته است. امروز فقه و اصول خیلی با گذشته تفاوت پیدا کرده و مباحث آن رشد یافته و مباحث جدیدی مطرح شده است،همچنین منهج استدلال در مواردی متحول شده و با گذشته تفاوت یافته است. در درس خارج افکار و آرای محققان بعد از عصر شیخ انصاری و آخوند خراسانی مانند محقق نائینی و محقق عراقی و اصفهانی و... مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد. طلبه قبل از آغاز درس خارج باید با این افکار و آرا آشنا باشد و در درس خارج به تحقیق و بررسی آنها بپردازد، اما اگر اصلا با چنین مبنا و مطلب و منهجی آشنا نباشد، در درس خارج باید وقتش را صرف تصور این مفاهیم کند، تا به تصدیق برسد و بعد به تحقیق بینجامد. در نظام آموزشی فعلی حوزه نوعی ناهمگونی و گسست میان آموزه های دوره سطح و آموزه های دوره خارج مشهود است. برای پر کردن این گسست و یافتن حلقه مفقوده میان مرحله سطح و مرحله خارج باید چاره ای اندیشیده شود.
3- خلاء مراکز یا مؤسساتی که طلبه محقق برای حل معضلات علمی خود و طرح ابهامات و اشکالاتی که به ذهنش می رسد، یا برای عرضه فرآورده های علمی و نوشته هایش بدان جا مراجعه داشته باشد. درحوزه های قدیم در نجف اشرف، استاد صبح مثلا مکاسب تدریس می کرد و عصر یک ساعت برای مرور و رفع اشکالات آن می گذاشت. یعنی استاد دو ساعت تدریس مکاسب داشته،یکی تدریس متن کتاب وساعت دیگر برای پاسخ به سؤالات و رفع ابهامات. علاوه بر این، شیوه دیگری نیز مرسوم بود که پس از درس استاد، تلامذه برازنده او حلقه های کوچک تدریس داشتند و همان درس را برای کسانی که درس رابه درستی فرا نگرفته بودند یا ابهام و اشکال داشتند، تکرار می کردند. چنین شاگردهای برجسته ای را که از توان علمی برخوردار بودند و درس استاد را برای شاگردان دیگر تقریر می کردند، مقرر می گفتند.مثلاآیت الله بروجردی مقرر آخوند خراسانی بوده، و درس استاد، همان روز توسط ایشان برای شاگردان تازه وارد، بازگو می شده است.
این شیوه برای دانش پژوهی که تازه به درس خارج می رفته بسیار سودمند بود و می توان آن را مرحله واسطی میان دوره سطح و دوره خارج برشمرد. این شیوه امروزه بر افتاده است و معمول نیست.
وجود چنین کاستی هایی در نظام آموزشی و پژوهشی حوزه موجب شد در سال 1376 مؤسسه تحقیقاتی آموزشی بقیة الله زیر نظر آیت الله طاهری خرم آبادی برای رفع این نواقص و تربیت فضلا و مجتهدان و مدرسان و محققان کار آمد تاسیس شود.
فعالیت های آموزشی مؤسسه:
این مؤسسه در عرصه آموزشی از اساتید راهنما استفاده می کند. کار این اساتید، تدریس نیست، گرچه صلاحیت تدریس خارج هم دارند، اما در مؤسسه درس نمی دهند، بلکه راهنما و داور مباحثات علمی طلابند. طلاب در گروههای پنج شش نفری مباحث را طرح می کنند، بعد استاد داوری می کند. در این جلسات درس تمهیدی که با استاد راهنما برگزار می شود مباحثی را که طلاب در درس خارج فرا می گیرند آطلاب مختارند هر درس را که می پسندند انتخاب بکنند، مشروط به این که متفرق در آن درس نباشند در مؤسسه، روی آن کار می شود. به این شکل که قبل از اینکه استاد در درس خارج به این مبحث برسد،طلاب همین مبحث را در حضور استاد راهنما و با مراجعه به منابع اصلی آن بحث و بررسی می کنند. الان در علم اصول، کتاب کفایه، همراه با نهایة الدرایة محقق اصفهانی و کتاب اصولی مرحوم شهید صدر ویکی از کتب امام باید بررسی بشود. این بحث و بررسی زیر نظر استاد راهنما انجام می شود. طلبه پس از این بحث تمهیدی با ذهنی کاملا آماده در درس خارج حوزه شرکت می کند و استفاده بهینه از استادمی برند. از طرفی طلاب موظفند، تقریرات درس خارج را بنویسند و اگر توانستند به نقد و بررسی مطالب استاد بپردازند. سپس این تقریرات را به مؤسسه می دهند و استاد راهنما تقریرات را کنترل می کند.
بنابراین هر مبحث سه بار مطالعه جدی می شود، یک بار در جلسات تمهیدی درون مؤسسه و زیر نظر استاد راهنما، بار دوم در جلسه درس خارج حوزه، بار سوم هنگام بررسی جزوات تقریری در مؤسسه.روشن است که با این سیر کار، مباحث به خوبی حلاجی شده و ابهامات رفع می گردد. این شیوه کمک می کند که طلاب هم در مباحث عمیق بشوند و هم به شکوفایی قدرت استنباط آنان سرعت بخشیده بشود.
این مؤسسه کار آموزش را در سه مرحله سامان داده است:
1. مرحله کسب مهارتها و توانایی های لازم برای دریافت و استخراج صحیح و عمیق مطالب از منابع اصیل و معتبر علمی.
2. مرحله تمرین تحقیق (کار ورزی) در عرصه های مختلف طبق برنامه آموزشی مؤسسه.
3. مرحله اجتهاد و تولید تحقیقات ارزشمند و قابل عرضه و اعتماد.
در مقطع فعلی حدود هیجده کلاس ، در مؤسسه دایر است و پانزده استاد راهنما و نزدیک به هفتاد دانش پژوه در مؤسسه مشغولند.
شرط گزینش این است که داوطلبان دروس سطح را تمام کرده و در امتحان حوزه قبول شده باشند. اگر کسی سطح را تمام کرده اما در امتحان حوزه شرکت نکرده ولی در امتحان ورودی مؤسسه قبول بشود کفایت می کند. امتحان ورودی مؤسسه تخصصی است، سطح آن از امتحان متداول حوزه بالاتر است. از تمام مکاسب محرمه و جلد اول کفایه امتحان کتبی و شفاهی گرفته می شود و ملاک قبولی معدل پانزده است. صلاحیت اخلاقی و تقوایی هم باید احراز شده باشد.
فعالیت های پژوهشی موسسه:
پژوهشهایی که تاکنون انجام گرفته بیشتر در قواعد فقهی است، مثل قاعده لاضرر، قاعده لاتعاد، قاعده فراغ و تجاوز و دیگر قواعد فقهی.
در مباحث اصولی مانند حجیت اصول مثبته و در علوم قرآنی و برخی مسائل مستحدثه نیز رساله هایی فراهم آمده است. عناوین پاره ای از این رساله ها از این قرار است:
اصالة الصحة،
نقل اعضاء البدن،
احکام شروط در عقد،
اصالة اللزوم،
حکم اهل الکتاب،
الاسراف فی الکتاب و السنة،
مسؤولیة الطبیب و ضمانه،
استصحاب در موضوعات مرکبه،
غناء،
نجاسة الخمر،
حکم التصویر،
المؤونة المستثناة فی الخمس،
وجوب خمس ارباح مکاسب،
اجزاء الاغسال عن الوضوء،
الحکومة و الورود،
قضاء ولی المیت،
تسامح در ادله ی سنن،
العرف والمتعارف،
الکلام فی ثبوت الولایة علی الباکرة الرشیدة فی امر الزواج،
حول کلام الشیخ فی عدة لایروون و لایرسلون الا عن ثقة.
یکی دیگر از پژوهشهای مهم در دست اقدام این مؤسسه، شرح جامع کتاب وسائل الشیعه است. این کتاب از کتابهای مهم و مرجع فقها است و شرح مناسبی تا به امروز بر آن نوشته نشده است. مؤسسه بقیة الله برای شرح این کتاب برنامه ای در ده محور دارد و سرفصلهایی را تهیه کرده است.
این کار از نخستین سال تاسیس این مؤسسه، شروع شده و فیش برداریهای بسیار گسترده ای تاکنون در زمینه های مختلف انجام گرفته است. در مورد هر حدیثی در دو بخش بحث و بررسی می شود: بخش سندو بخش متن. در بخش سند حدود ده محور به بحث گذاشته شده است.
وجه طبقه بندی هر حدیث در یکی از اوصاف چهارگانه صحیح و حسن و موثوق و ضعیف و نیز اوصاف غیر معروف معلقه و معلله و غیره، تحلیل می شود. گاهی معایب یا محسنات یک سند، مخفی است وکسی متوجه نمی شود که این حدیث مسند است، ولی اساتید فن متوجه می شوند که یک حلقه افتاده است. اختلاف نسخ منابع اولیه روایی مانند کافی و من لایحضره الفقیه، تهذیب و استبصار، اختلاف نسخ متعدد خود کتاب وسائل ارزیابی و نقادی می شود. تنقیح مشترکات اسناد، هم چنین تمییز رجال سند نیز از دیگرمواردی است که در بخش سندی احادیث مورد توجه قرار گرفته است.
در مواردی که خبر به حسب سلسله سند قابل اعتماد نیست، آیا راههای دیگری برای اعتماد بر آن حدیث وجود دارد؟ مثلا اینکه راوی از اصحاب اجماع باشد یا حدیث مورد عمل اصحاب باشد ضعف سندحدیث را جبران می کند؟ آیا اعراض اصحاب از حدیثی که به ظاهر سند صحیحی دارد موجب سلب اعتبار آن می شود؟ و....
بررسی و شرح متن احادیث نیز با تکیه بر آرای فقها و کتب فقهی، انجام می گیرد و شرح متون روایات از شروح و کتب فقهی استخراج می شود. شرح لغوی و نکات دقیق ادبی متن حدیث، براساس علوم ادبی و کتب مشهور ادب و لغت، نگاشته می شود، همانند آنچه در تفسیر مجمع البیان راجع به جهات و نکات ادبی آیات قرآن شده است.
هم چنین دراین شرح، موارد کاربرد و استفاده فقهی یا غیر فقهی متن حدیث و استنباطهایی که ممکن است از آن شود، بیان خواهد شد.
علاوه بر این، نسبت هر روایت با سایر روایات، اعم از تخصیص و تقیید یا حاکم و محکوم یا وارد و مورود یا تنافی و تعارض، مشخص می شود.
با توجه به حجم انبوه کار و گستردگی دامنه تحقیق، پیش بینی می شود شرح وسائل الشیعه ده تا پانزده سال دیگر چاپ و منتشر شود. امید است با کمک خداوند متعال و عنایات خاصه حضرت بقیة الله الاعظم آارواحنا فداه این آرمانهای ارزشمند تحقق یابد.
