چکیده
رساله نویافته ای که در این گزارش معرّفی گردیده، توسط میرزا شفیع خان به سال 1330 ه . ق. در کاشان به خطّ نستعلیق نوشته شده و شامل هشت بخش است. از جمله خصوصیات این رساله، عبارت است از: مبتنی بودن نظام موسیقی بر هفت دستگاه که هرگاه دستگاه شامل چند آواز است، جنبه عملی و اجرایی ثبت اسامی و الحان، ثبت اصطلاحات موسیقی که در زمان و مکان نویسنده رساله مصطلح بوده و امروز از میان رفته است، ذکر اسامی نوازندگان بزرگ معاصر و یا نزدیک به عصر مؤلّف، ذکر اصطلاح «موزیک» در متن رساله و اسامی قطعات موسیقی فرنگی و... .
پیش از شروع بحث لازم است مقدمه ای درباره رسالات موسیقی ایرانی دوره صفویه تا قاجار بیان شود. با مقایسه دو دسته رسالات موسیقی که پیش و پس از سال نهصد هجری قمری تألیف شده اند می توان مایه اشتراک عمده اعضای هر کدام را دسته بندی کرد که اکثرا مایه افتراق دو دسته نیز هست.
اهمّ خصوصیات دسته نخستین را (پیش از سال نهصد) می توان پرداختن به مطالب و مباحث دقیق نظری دانست. شیخ ابونصر فارابی که مثال کاملی از این گروه است در کتاب احصاء العلوم موسیقی را در زمره علوم ریاضی محسوب کرده و در کتاب الموسیقی الکبیر با روشی منطقی مبادی، موضوع و مسائل آن را به دقت بررسی می کند.1
اهمّ خصوصیات دسته دوم، قرابت تاریخی است با بازمانده مجموعه میراث هنر و علم موسیقی ایرانی که از طرفی در دوره قاجار قسمت های متعددی از آن بر لوله های فونوگراف و صفحات گراموفون ثبت شد و از طرفی مجموعه آن به روایت راویان موثّقی چون خاندان فراهانی سینه به سینه به دست نسل امروز رسید.2 از این منظر هرگاه بتوان مطالب رساله ای را با بازمانده موسیقی ایرانی مرتبط ساخت و از آن مطالب برای تفسیر و توجیه موضوع مذکور استفاده کرد، ارزش آن رساله بیشتر خواهد بود.
از آنجا که موسیقی ایرانی بر اساس نظام دستگاه تدوین تدریجی یافته است، رسالاتی در دسته دوم ارزشمندتر خواهند بود که مرتبط با این نظام باشند. آنچه در این باب که نگارنده تاکنون موفق به رؤیت آنها شده است بدین شرح است:
1. رساله بحور الالحان فرصت الدوله شیرازی.3
2. رساله موسیقی مؤید التجار.4
3. رساله موسیقی گمنام، نسخه خطی شماره 3536 کتابخانه موقوفی مرحوم حاج حسین آقا ملک.
4. رساله موسیقی گمنام، نسخه خطی شماره 2830 کتابخانه مذکور.
5. رساله موسیقی، نسخه خطی محفوظ در کتابخانه شخصی مهدی صدری معروف به کلیات یوسفی.
6. رساله موسیقی، نسخه خطی شماره 2591 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران معروف به رساله روحانی.
7. رساله موسیقی گمنام، میکروفیلم شماره 2214 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
8. رساله مجمع الادوار مخبر السلطنه.5
در بعضی از رسالات فوق تنها به کلمه دستگاه اشاره می شود (شماره های 6 و 7)؛ بعضی سعی دارند موسیقی ایرانی را با قواعد موسیقی فرنگی تفسیر کنند(شماره 8)؛ بعضی دیگر اسامی چند لحن و دستگاه را به تنهایی و یا به همراه بعضی اشعار و ادعیه ذکر نموده اند (شماره های 2 و 4 و 5)؛ و بعضی دیگر به شرح چند دستگاه یا همه دستگاه ها پرداخته اند (شماره های 1 و 3). رساله شماره 3 از این جهت مهم است که نخستین سابقه مشاهده شده است در شرح اجزای دستگاه های موسیقی ایرانی؛ اهمیت رساله شماره 1 نیز به نقل قول نزدیک تر مؤلّف است از اسامی اجزای دستگاه های موسیقی ایرانی به روایت میرزا عبداللّه فراهانی.
امّا پس از این مقدّمه از خصوصیات کتاب نویافته بحث می شود که به دست میرزا شفیع، در شهر کاشان، به خط نستعلیق، بر کاغذ فرنگی کتابت شده است.
ترتیب قسمت های مختلف این کتاب از این قرار است:
قسمت اوّل: دستگاه شور،
قسمت دوّم: دستگاه ماهور،
قسمت سوّم: دستگاه همایون،
قسمت چهارم: دستگاه چهارگاه،
قسمت پنجم: دستگاه سه گاه،
قسمت ششم: دستگاه دوگاه،
قسمت هفتم: دستگاه راست پنجگاه،
قست هشتم: اختراعات جدید و موسیقی فرنگی.
نخستن خصیصه برجسته این کتاب از آن جهت است که از حیث سنّت موسیقی، سنّتی متفاوت از سنّت تثبیت شده خاندان فراهانی را ثبت می کند. چنان که در مقاله ای تلخیص شده از چگونگی تطور موسیقی ایران از نظام مقام به نظام دستگاه سخن رفته،6 نظام دستگاه در موسیقی ایران تا مدّت ها معلّق و متغیّر بوده و در ازمنه و امکنه متفاوت روایاتی متفاوت موجود بوده اند که حتّی از حیث تعداد و نام دستگاه های اصلی متّفق نیستند. اهمیت کتاب مذکور در اینجاست که نشان می دهد این عدم ثبات تا سده چهاردهم قمری و دوره حکومت احمد شاه قاجار ادامه دارد. متفاوت با ردیف میرزا عبداللّه که مبتنی است بر هفت دستگاه و پنج (یا شش) آواز.7 در این کتاب نظام موسیقی مبتنی است بر هفت دستگاه که هر دستگاه شامل چند آواز خواهد بود، که البته اکثر این آوازها گوشه های اصلی ردیف میرزا عبداللّه هستند. جالب است که نظام مذکور درکتاب حاضر فاقد دستگاه نوا بوده، به جای آن دارای دستگاه دوگاه است.
از اینجا می توان به خصیصه برجسته دیگر این کتاب اشاره کرد و آن جنبه عملی و اجرایی ثبت اسامی و الحان است. چنان که از ظاهر کتاب استنباط می شود، مؤلّف سعی داشته دستگاه ها را چنان که نواخته می شوند با جزئیات کامل ذکر کند و تا حدّ ممکن شیوه نواختن را ثبت نماید. این نکته از شیوه بیان و جزئیات و اصطلاحات ذکر شده به ذهن متبادر می شود. طرز بیان مؤلّف این کتاب چنان است که نشان می دهد او به عملیات موسیقی وقوف داشته و در ایراد سخن به همان صورت عملی رایجی عمل کرده که در سینه محفوظ داشته است. این روش برخلاف روش مؤلّف بحور الالحان است که در ثبت جزئیات دستگاه ها به روایت دیگران متمسّک است.
و در همین مورد می توان خصیصه برجسته دیگر کتاب را ذکر نمود که آن ثبت اصطلاحات بسیاری است که در آن زمان و مکان مصطلح بوده و امروزه از یاد و از بین رفته اند. بعضی اصطلاحات که در فصل اوّل این کتاب و در توضیح دستگاه شور آمده اند از این قرار است:
تحریر سه پنجه ای، چهار تحریری، سه تحریری، تحریر زیر و رو، تحریر غلطان، تحریر متّصل، تحریر منفصل، تحریر برگردان، تحریر چهار حالتی، تحریر سه حالتی، روکش (در برابر زیرکش)، زیر و رو، سکته، برگردان، کمر دسته (در برابر بالا دسته و پایین دسته).
خصیصه برجسته دیگر رساله، ذکر اسامی نوازندگان بزرگ معاصر و یا نزدیک به عصر مؤلّف است. برخی اسامی ثبت شده در فصل فوق الذکر چنین است:
مهدی ضرابی و مهدی ضرب گیر و مهدی خانی و مهدی خان، حسن قصری، حسن قصاب وحسن قصابی و قصابی، حسن خانی، حسن باوی، حاجی آقایی و حاجی بابایی، کریم خانی، حسین خانی.
از جمله مطالب جالب این بخش ذکر نام پسران آقا علی اکبر فراهانی، آقا میرزا عبداللّه و آقا میرزا حسینقلی است که بزرگ ترین نوازندگان عصر مؤلّف بوده اند. در صفحه 87 پ و 88 ر این کتاب آمده:
از علومات موسیقی که جزو اختراعات جدید است از این قرار است:
اوّلاً شور چپ کوک اختراع میرزا عبداللّه ساز زن، دویم ماهور بالا دسته در کوک چهارگاه اختراع آقا میرزا حسینقلی.
اهل فنّ موسیقی واقف اند که منظور از ماهور فوق چیست که به ماهور چپ کوک نیز شهرت داشته و بین اهالی امروز موسیقی ایرانی به ماهور do شناخته می شود. جالب است که خود مرحوم آقا میرزا حسینقلی در صفحاتی که از خود به یادگار نهاده ماهور را در کوک قدیم می زنند که به ماهور راست کوک نیز شهرت داشته و بین اهالی امروز موسیقی ایرانی به ماهور fa معروف است.8
نکته آخر در باب این رساله ذکر اصطلاح «موزیک» در متن رساله و ثبت اسامی قطعات موسیقی فرنگی در بخش آخر رساله است که احاطه و اطلاع مؤلّف را به موضوع موسیقی نشان می دهد و از جهت قطعات فرنگی معروف در آن دوره حائز اهمیّت است. برخی از آن اصطلاحات از این قرارند:
رقص آمریکی ها، رنگ باله، باله فرانسه، باله آلمان، باله پرنس ها، موزیک ژنرال، موزیک اسپانیول، رقص باله اسپانیول، موزیک برلن، رقص گروپ، موزیک سلام آلمان، مجلس مسترس پرزس، باله مسترس پرزس.
و مؤلّف، رساله خود را چنین ختم می کند:
این قوانین موسیقی خارجه با مجالس باله و رقص های گروپ متعلق به دول خارجه است، به جهت تبیین و تعلیم اسامی متفرقه آنها را نوشته و ان شاءاللّه تعالی بعد از این به مرور آموخته و یادگار از خود در کاشان باقی گذارده. به توسط میرزا شفیع خان نوشته شد. به تاریخ شنبه 27 شهر رجب المرَجّب 1330.
در پایان از خداوند متعال توفیق انتشار هر چه زودتر این رساله را خواهانم.
پی نوشتها
1. الموسیقی الکبیر: ابونصر محمّد بن محمّد الطرخان الفارابی، محمود احمد الحفنی و غطاس عبدالملک خشبه، قاهره؛ و ترجمه آن از دکتر آذرنوش، چاپ پژوهشگاه علوم انسانی تهران؛ احصاء العلوم: ابونصر فارابی، ترجمه حسین خدیو جم، انتشارات علمی فرهنگی: تهران.
2. ردیف سازی موسیقی سنّتی ایران (ردیف تار و سه تار میرزا عبداللّه به روایت نور علی برومند): مقدمه و نت نویسی ژان دورینگ، ترجمه پیروز سیار، انتشارات سروش، تهران.
3. بحور الالحان: فرصت الدوله شیرازی، محمد قاسم صالح رامسری، انتشارات فروغی، تهران.
4. کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی شماره 3204.
5. مجمع الادوار: مخبر السلطنه هدایت، کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران، نسخه خطی شماره 120 ج.
6. ذیلی بر مقاله از مقام تا دستگاه، محسن محمدی، مجله ماهور، سال سوم، شماره 12.
7. پی نوشت شماره 2.
8. صفحات شرکت Gramophone شماره های 18343، 19382، 19383، صفحه شماره 15-044با نوشته فارسی صفحه خورشید و نوشته فرانسهSocie¨te¨ Anonyme Francaise Ondographiqueمجموعه شخصی جناب آقای امیر منصور.
نسخه دست نویس...
نسخه دست نویس...
*. بجاست درابتدای بحث از زحمات دوست عزیز آقای محمود اخوان مهدوی قدردانی شود که تهیه این کتاب به لطف ایشان ممکن گردید.
**. گروه تاریخ دانشگاه تهران.