این اثر از آثار ارزنده علامه بزرگوار کمال الدین حسن بن مولی شمس الدین محمدبن الحسن الاسترآبادی النجفی است. او، از مفاخر دانشمندان شیعه در قرن هشتم ه.ق. به شمار می رود و از خبرگان بنام شیعه در تفسیر و فقه است.
کمال الدین حسن، در بیت علم و تقوی و فضیلت در استرآباد طبرستان دیده به جهان گشود. پس از فراگیری دانشهای مقدماتی در محضر پدر، مولی شمس الدین محمد، که از فقیهان بنام آن دوران بود، به نجف اشرف رخت کشید و در آن جا از محضر عالم فرزانه فاضل مقداد، کسب فیض کرد و به دلیل رشد علمی و تقوای عملی، به زودی در زمره بزرگان زمان خود قرار گرفت. میرزا عبدالله افندی در ریاض العلما، جزء اول، در قسمتی از ترجمه حسن بن محمد نگاشته است:
«المولی الجلیل کمال الدین حسن بن مولی شمس الدین... کان من اجلة المتاخرین عن الشیخ مقداد من اصحابنا.»
کمال الدین حسن، از بزرگان فقیهان شیعه پس از شیخ مقداد بود.
تاریخ درگذشت این فقیه و مفسر عالی مقام را در تراجم ثبت نکرده اند، ولی وقف کننده «معارج السئول »، در پشت کتاب نوشته است:
«معروف است قبر مولی حسن نجفی [مؤلف معارج السئول] در شهر تون می باشد.»
نوشته های مولی کمال الدین:
1. شرح کتاب الفصول النصریة در سال 870ه.ق.
2. عیون التفاسیر: در چهار جلد است.
3. معارج السئول و مدارج المامول، در تفسیر پانصد آیه از آیات الاحکام.
در این مقال، سخن درباره اثر ارزشمند معارج السئول نوشته مولی کمال الدین است. این اثر را بسیاری از دانشوران و صاحب نظران و شرح حال نگاران ستوده اند، از جمله، آقا بزرگ تهرانی (الذریعه، شماره 4512) می نویسد:
«وقال شیخنا النوری: انه احسن ما الف فی تفسیر آیات الاحکام وابسط.»
معارج السئول، از نیکوترین و پرحجم ترین کتابهایی است که در تفسیر آیات الاحکام نگاشته شده است.
دیگری می نویسد:
«وقد حذا بهذا الکتاب حذو الشیخ مقداد فی کنزل العرفان ولکن هو ابسط وافید من کنز العرفان بما لا مزید علیه وهو کتاب جلیل کثیر النفع فی الفقه والتفسیر وقد ینقل عن هذا الکتاب سبط الشیخ علی الکرکی فی رسالة اللمعة فی تحقیق امر صلاة الجمعة.»
نویسنده در این کتاب، روش شیخ مقداد را در کنزالعرفان، پیش گرفته و پا جای پای او قرار داده است، ولی کتاب معارج، پر حجم تر و سودمندتر از کنزالعرفان است و کتابی است، شریف و بسیار سودمند در زمینه فقه و تفسیر که گاه سبط شیخ علی کرکی در رساله: «اللمعة فی تحقیق امر صلاة الجمعة » از آن نقل می کند.
نویسنده، کتاب را با حمد و ستایش پروردگار آغاز می کند و سپس درباره چگونگی نگارش آن می نویسد:
«فقد اشار الی من طاعته حتم واسعافه غنم ان استخرج من عیون التفاسیر الذی حضنی الله بتصنیفه... تفسیر الآیات التی فی اصول للاحکام الشرعیة وادلة الفروع الفقهیة ومبلغها خمسماته آیة بحسب الکمیة.»
از مطالب بالا روشن می شود: این کتاب، مجموعه ای استخراج شده از نوشته دیگر نویسنده: عیون التفاسیر است و همان گونه که خود اشاره کرده، شمار آیاتی که به بحث گذارده، پانصد آیه است.
نویسنده آن گاه در بخشی دیگر، روش نگارش خود را برگرفته شده از کنزالعرفان فاضل مقداد دانسته و می نویسد:
«... و ترتیبها علی الترتیب الواقع فی کسب المسائل الفرعیة شیخنا بل شیخ العالم نادرة نوع بنی آدم جامع الفروع والاصول... ابو عبدالله المقداد بن عبدالله بن محمد بن السیوری النجفی، قدس سره.»
نویسنده کتاب را با مقدمه و براساس ترتیب بندی و باب بندی کتابهای فقهی، از طهارت شروع و در کتاب جنایات به انجام رسانده و آن گاه خاتمه ای بر آن نگاشته است.
نویسنده در آغازه کتاب به اختصار، فایده هایی را یادآور می شود که همه آنها در راستای فقه و تفسیرند:
الاولی: فی التعریفات (اصول الفقه).
الثانیة: بیان غایته.
الثالثة: بیان مبادیه.
الرابعة: بیان موضوعه وهو الادلة والاحکام.
در ذیل، به نمونه هایی از آن بحثها اشاره می کنیم:
«واعلم ان الکفر قد یطلق علی ما یقابل التخیل اعنی حرکة النفس فی المحسوسات و هو حرکة النفس فی المعقولات ای حرکة کانت و علی مایقابل البداهة.»
نویسنده پس از بحث در مقوله هایی از منطق در ذیل عنوان: «تعریفات »، مانند: بحث از اشکال اربعه، حد و اقسام آن رسم و اقسام آن، شرایط حد و قیاسهای منطقی و... بحث را به قرآن و حقیقت و تعریف آن می کشاند:
«اذا عرفت ذلک فاعلم ان القرآن فی اللغة مصدر و فی العرف علم لما نقل الینا بالتواتر انه انزل علی نبینا(ص) من الکلام المعجز.»
... بدان که قران در لغت، مصدر و در عرف مسلمانان علم است. از آن چه به تواتر برای ما نقل شده: قرآن کلام معجزه ای است که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده است.
سلسله مطالب گذشته را با مباحثی از علوم قرآن، همچون: محکم و متشابه، قراءات هفتگانه و حجت بودن آنها و خاتمه ای با رموز الفبایی به پایان می برد.
ذی المقدمة و هر یک از کتابهای فقهی نیز، در سه بخش سامان یافته است: مقدمه، تفسیر آیات و فروعات فقهی.
نویسنده با کمک از عنوانهای گوناگون، مانند: کشف، تذییل، تدقیق، تحقیق، تنبیه و تبیین، اندیشه های خود را تشریح می کند. اشاره به نمونه هایی از عنوانهای یاد شده، ما را با اندیشه های نویسنده، آشناتر می سازد. در کتاب طهارت، بحث کوتاهی را درباره «سنت » ذیل عنوان «تحقیق » این گونه مطرح می کند:
«تحقیق: السنة فی اللغة الطریقة والعادة وفی الاصطلاح فی العبادة النافلة وقد جاءت بمعنی المستحب والمندوب وهو مایمدح ویثاب فاعله ولایذم ولایعاقب تارکه وفی الادلة ما صدر عن النبی(ص) غیر القرآن من قوله (او فعله او تقریره).»
تحقیق: سنت در لغت، به معنای روش و عادت است و در اصطلاح [فقهی] به معنای عبادت مستحبی. گاهی به معنای مستحب می آید; یعنی آنچه که انجام دهنده آن، برای انجام آن ستایش می شود و ثواب می برد و اگر ترک شود، ترک کننده آن، نکوهش نخواهد شد.
سنت، در باب ادله، به آنچه که از رسول اکرم(ص) صادر شده است اطلاق می شود، البته غیر از قرآن شریف; یعنی قول و فعل و تقریر آن حضرت.
در مبحث صلات، آیاتی را یادآور می شود که اصحاب بر واجب بودن نماز ارائه کرده اند و در ذیل عنوان: «تنبیه ».
یکی از آن آیات: «قد افلح المؤمنون الذین هم فی صلوتهم خاشعون » را به بوته بررسی می نهد و چگونگی دلالت آن را بر واجب بودن نماز، این گونه متنبه می شود:
«تنبیه: اما الدلالة علی الوجوب: فلان الجملة اعنی «الذین هم فی صلوتهم خاشعون » اما وصف واما استئناف کما نبهناک علیه وعلی کلی التقدیرین یفهم منهما و مما عطف علیهما من الجمل علیة الحکم لهم بالفلاح بل بالایمان علی تقدیر کونه صفة کاشفة والحکم لهم بحصرکون الجنة میراثا لهم کما صرح به فی قوله: «اولئک هم الوارثون الذین یرثون الفردوس » ولو لم یکن ما اتوا به مامورا به لما ترتب علیه ما ترتب واذا کان مامورا به والاصل فی الامر الوجوب، کان جمیع ماذکر من مضمون الجمل المذکورة واجبا فیکون الصلوة واجبة.»
در این کتاب، افزون بر توجه به آرای فقیهان، به اقوال نحویان و قراءات گوناگون نیز به اندازه نیاز پرداخته شده است.
نویسنده در پایان، پس از حمد و ثنای خداوند، درباره تاریخ به پایان رسیدن نگارش اثر می نویسد:
«کان اتمام هذا النعمة عصر یوم السبت ثامن عشر جمادی الآخر سنة احدی وتسعین وثمانماته علی ید الفقیر الی اللطیف الحفی، الحسن بن محمد بن الحسن النجفی.
این کتاب تاکنون به طبع نرسیده و نسخه های فراوانی از آن در کتابخانه های بزرگ کشور موجود است. البته، مؤسسة احسن الحدیث، از موسسات قرآنی در قم، هم اکنون در حال تصحیح و تعلیق «معارج » است، به امید این که خداوند به دست اندرکاران این مؤسسه توفیق دهد، تا هر چه زودتر این اثر شریف را چاپ و در اختیار فرهیختگان قرار دهند.
