(متوفی 329 ه.ق)
گفتار استاد:
«علی بن بابویه قمی،متوفی در سال 329 ه.ق،مدفون در قم،پدر شیخ محمد بن علی بن بابویه، معروف به شیخ صدوق است که در نزدیکی شهر ری مدفون است.پسر محدث است و پدر فقیه و صاحب فتوا،معمولا این پدر و پسر،به عنوان «صدوقین »یاد می شوند.» (1)
علی بن بابویه کیست؟
ابو الحسن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه،یکی از فقهای نامدار و یکی ازاصحاب فتوی و اجتهاد،و در عصر خویش رئیس فقها و محدثین و پیشوای مردم قم بوده است.شیعیان در امور دینی به او مراجعاتی داشته اند و فتوایش نزد همگان نافذ ومحترم بوده است.
در بیان عظمت علمی و منزلت قدس و تقوای او،همین بس است که فقهای مادر مواردی که حدیثی از اهل بیت عصمت و طهارت(ع)نرسیده باشد،و از او فتوایی در آن زمینه وجود داشته باشد،فتاوای او را به علت نزدیک بودن به عهد امامت و عصرمعصوم(ع)،به منزله حدیث تلقی می کردند و فتوای او را نشانی از وجود حدیث در آن زمینه قلمداد می نمودند.چنانکه «شهید اول »در کتاب «ذکری »با این تعبیر بیان فرموده اند:
«اصحاب ما،دستور العمل خود را از رساله علی بن بابویه می گرفتند،هنگامی که دسترسی به نص روایت نداشتند،چون اعتماد و اطمینان کاملی به او داشتند.» (2)
گفتار ابن ندیم:
ابن ندیم،کتابشناس و مورخ معروف در فهرست خود می نویسد:
«ابن بابویه،علی بن موسی قمی،یکی از فقها و یکی از موثقین شیعه می باشد.باخط پسرش ابو جعفر محمد بن علی پشت کتابی خواندم که به یکی اجازه داده بودکتابهای پدرش را روایت کند و تعداد آنها حدود 200 جلد می باشد،ولی او تصریح نموده بود که تالیفات خودم 18 کتاب می باشد.» (3)
تالیفات او:
او تالیفات متعددی دارد.یکی از آنها کتاب «الشرایع »می باشد که جهت فرزندعزیزش صدوق نوشته است و از دیگر آثار او:رسالة الاخوان،قرب الاسناد،تفسیرقرآن کریم،کتاب النکاح، النوادر،کتاب التوحید،الصلوة،مناسک الحج و...می باشد.
او نخستین مؤلف کتاب فقهی عاری از ذکر سند روایت می باشد که توانسته است کتاب فقهی را مجرد از سند روایت و مانند اثری مخصوص به مؤلف ونشان دهنده فتوی و نظر او تالیف کند.و کتابی به همین سبک به نام «الشرایع »که به نام «الرسالة الی ابنه »هم خوانده می شود، جهت پسر خود،صدوق به یادگار گذاشت.ظاهرامر این است،این کتاب همان است که «الفقه الرضوی »هم خوانده می شود،چون درآغاز آن «قال علی بن موسی »هست،از اینرو برخی چنین پنداشته اند که مقصود از او،امام علی بن موسی الرضا(ع)است. (4)
مورد عنایت و توجه:
او مورد عنایت خاصه حضرت امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف)واقع شده است.و نامه ای از سوی آن بزرگوار توسط حسین بن روح نوبختی به او رسیده است که متن آن در رجال نجاشی این گونه آمده است:
«ابو الحسن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه قمی،شیخ بزرگ و پیشوای قمی ها در روزگار خویش،فقیه و مورد وثوق آنان،او به عراق آمد و با ابو القاسم حسین بن روح(رحمه الله) ملاقات نمود و از او مسائلی را پرسید.سپس با او مکاتبه نمود واین مکاتبات توسط علی بن جعفر بن اسود انجام می پذیرفت.در یکی از این مکاتبات از او می طلبد که نامه ای را به محضر صاحب امر(عج)برساند که در آن نامه درخواست دعائی درباره فرزند صورت گرفته بود،پس در پاسخ او چنین آمد که ما از خداوندمتعال درخواست نمودیم که فرزندی به تو عنایت فرماید و به زودی دو فرزند ذکورنیکوکار و خیر نصیب تو خواهد شد...»
پس از آن مکاتبه بود که ابو جعفر و ابو عبد الله از یک همسر ام ولدی متولدگردیدند.از ابو عبد الله حسین بن عبید الله آمده است که می گفت:«از ابا جعفر می شنیدم که بارها می گفت: «من با دعای صاحب امر و امام زمان(عج)به دنیا آمده ام »و به این عنایت افتخار می نمود.» (5)
وفات او:
علی بن بابویه در سال 329 ه.ق در همان سال رحلت ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی درگذشت،و در قم،نزدیک صحن مطهر حضرت معصومه(ع)مدفون گردید و مزارش معروف،و هم اکنون مورد زیارت و عنایت مردم می باشد.
از دیگر آثار او،کتاب التفسیر،النکاح،مناسک الحج،قرب الاسناد،التسلیم،الطب،المواریث، المعراج می باشد.این تالیفات را عباس بن عمر کلودانی(رحمه الله)خبر داد و افزوده است هنگامی که او در سال 328 به بغداد آمد،از او اجازه روایتی دریافت نمودم. (6)
او از سعد بن عبد الله اشعری روایت نموده است و جعفر بن محمد قولویه،کامل الزیارات را از او روایت کرده است.» (7)
«نجاشی »از عده ای از اصحاب خود نقل کرده است که از مجمعی از اصحاب شنیده اند که: «پیش از ابو الحسن علی بن محمد سمری(ره)،یکی از نواب چهارگانه امام عصر(عج)بودیم که گفت:«خداوند رحمت کند علی بن الحسین بن بابویه را به او گفته شده است که او زنده است. »در پاسخ گفت:«نه،او امروز به رحمت ایزدی پیوست.
تاریخ آن را یادداشت کردند و خبر رسید که او همانروز از دنیا رفته است.» (8)
رحمت و رضوان خدا بر او باد
پی نوشتها:
1- متن گفتار استاد شهید مرتضی مطهری،آشنایی با علوم اسلامی،ص 293
2- ریاض العلماء،ج 4،ص 8
3- فهرست ابن ندیم،ص 246،فن 5 از مقاله پنجم.
4- ریحانة الادب،ج 7،ص 401.
5- رجال نجاشی،ص 261،چاپ جامعه مدرسین.
6- رجال نجاشی،ص 262،کد معرفی 684.
7- معجم رجال الحدیث،ج 12،ص 369،کد معرفی 8062- طبقات مفسران شیعه،ج 1،ص 598.
8- رجال نجاشی،ص 262.