از 30 آذر تا 3 دی 1383 دومین همایش ملّی ایران شناسی در تهران برگزار شد. در این همایش سخنرانانی از داخل و خارج از کشور در یازده گروه ادبیات ایران، اقتصاد ایران، باستان شناسی ایران، تاریخ و جغرافیای ایران و جغرافیای تاریخی و تاریخ محلی، تاریخ علم و تعلیم و تربیت در ایران، زبان های ایرانی و زبان شناسی ایران، فرهنگ عامّه و مردم شناسی ایران، فلسفه، کلام و معارف اسلامی ایران، سیاست، مدیریت و روابط بین المللی ایران، کتاب شناسی و نسخه شناسی آثار ایرانی و هنر ایران به بحث و بررسی مباحث ایران شناسی در حوزه های یاد شده پرداختند.
شایان ذکر است که فراخوان های قبلی، از دو همایش سخن می گفتند: «سلسله همایش های بررسی پیشینه ایران شناسی و دستاوردهای آن تا امروز» (که قرار بود در 16 قلمرو و گروه علمی برگزار شود) و «نخستین همایش ملی جلوه های فرهنگی و تمدنی ایران زمین در آینه استان های کشور» (این همایش نیز قرار بود در 6 گروه تاریخ ایران استان، زبان و ادب فارسی در استان، صنایع دستی شاخص استان، تاریخ اقتصاد استان، دستاوردهای کاوش های باستان شناسی در استان و ایران در قصه های محلی استان ها برگزار شود).
به هر روی این دو همایش در یک زمان به صورت دومین همایش ملی ایران شناسی برگزار شد و همانگونه که پیش از این اشاره گردید، یکی از گروه های یازده گانه این همایش، گروه کتاب شناسی و نسخه شناسی آثار ایرانی بود. سخنرانی های این گروه در 5 نشست1 که در روزهای اوّل و دوم دی ماه 1383 برگزار گردید، ارائه شد.
نخستین سخنرانی توسط رضا فراستی مدیر اطلاع رسانی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران2 انجام شد. در این سخنرانی با عنوان «پژوهش در قباله های ازدواج در دوره قاجاریه» 42 قباله ازدواج تک برگی یا لوله ای موجود در مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، مربوط به سال های 1213 تا 1324 ق که از دیدگاه و منظر سندشناسی بسیار مهم هستند مورد بررسی قرار گرفت.
سخنران، نخست متن قباله های ازدواج را از لحاظ ساختار و از دید سندشناسی به چهار قسمت مقدمه، موضوع، صداق و خاتمه تقسیم کرد و به شرح مشخصات هر قسمت، از جمله آغاز قباله، چگونگی نوشتن مشخصات زوجین، تاریخ وقوع ازدواج و غیره پرداخت و سپس به حواشی اسناد (مهر، امضا، توضیح عاقد و شهود مطالب مندرج در ظهر اسناد و...) اشاره کرد.
سخنران سپس به حاشیه پردازی و تذهیب در قباله های ازدواج مورد بررسی، اشاره کرد و بیان داشت که جز از یک مورد، بقیه قباله ها دارای تزیین هستند و این تزیینات طیف متنوعی از تزیین ساده تا تزیین های فاخر را در بر می گیرد. وی همچنین به بیان چگونگی و چرایی استفاده از خط ها و رنگ های مختلف پرداخت. خط هایی که این قباله ها با آنها نوشته شده عبارتند از ثلث، رقاع، نستعلیق و شکسته نستعلیق. همچنین اشاره شد که در بسیاری موارد ترکیبی از چند خط در یک قباله مشاهده شده است. گرچه عنوان سخنرانی باتوجه به اینکه تنها 42 قباله موجود در مؤسسه یاد شده مورد بررسی قرار گرفته بود، کلّی به نظر می رسید، اما حاضران در جلسه، اینگونه پژوهش ها را پرفایده ارزیابی کردند.
سخنران بعدی خانم دکتر صغری اسماعیلی3 عضو هیأت علمی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بود. سخنران در آغاز، هدف خویش را مقایسه اسناد صفویه و مغولان هند اعلام کرد و افزود که این اسناد بر اساس موضوع و روش نگارش به سلطانیات، دیوانیات و اخوانیات تقسیم می شود. وی این چنین ادامه داد که هرچند نظام دیوان سالاری سلسله صفویه و مغولان هند از تیموریان نشأت گرفته، اما بررسی این اسناد نشانگر تفاوت هایی در عملکرد و مراحل تهیه اسناد، علامت های تصدیق و اصطلاح های دیوانی است. از طرفی دیگر مطالعه اسناد و نامه های تاریخی، شامل اسناد دولتی، پروانچه، فرمان، تعلیقه، نشان، مثال، ارقام و غیره که به منظور اموری از جمله انتصاب، پاداش، مجازات و معافیت مالیاتی صادر می شد، اطلاعات ارزشمندی درخصوص اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی به دست می دهد.
از دیگر موارد مطرح شده، استفاده از نشانه های خاص از جمله طغرا و سرنامه در سندنویسی است، نشانه هایی که گذشته از کارکرد اوّلیه، موجبات شناسایی اسناد اصلی از اسناد جعلی را فراهم می آورند. سخنران در پایان نتیجه گرفت که هم صفویه و هم مغولان هند دارای نظام وسیع، منظّم و پیشرفته دیوان سالاری و اداری بوده اند وگرچه منشأ نظام اداری در این دو سلسله مشترک بود، اما در مقام مقایسه، نظام اداری صفویه بسیار پیچیده تر از نظام اداری مغولان هند بود و فرآیند تهیه فرامین صفوی در مدت زمان طولانی تری انجام می شد.
شایان ذکر است که این سخنرانی براساس مقایسه اسناد موجود در آرشیوهای مختلف ایران و هند، از جمله سازمان اسناد و کتابخانه ملی، موزه ملی ایران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه و موزه ملّی ملک و آرشیو اسناد ملی هند در دهلی، بمبئی، حیدرآباد و مرکز مطالعات پیشرفته تاریخی دانشگاه علیگر و کتابخانه مولانا ابوالکلام آزاد سامان یافته بود.
سخنران بعدی پروفسور دکتر عزّالدین گسوس (Azeddine Guessous) استاد تاریخ4 در دانشکده ادبیات دانشگاه شعیب الدُکالی در شهر الجدیده بود. وی مقاله خویش را تحت عنوان «اهمیت آثار سیاسی اسلامی در مطالعه تاریخ ایران در دوره ساسانیان» به زبان عربی ارائه و در پایان خلاصه ای از مقاله را به زبان انگلیسی بیان کرد.
این سخنرانی درواقع پیرامون بخشی از آثار و کتب تاریخی و سیاسی دوره اسلامی بود که به تاریخ ایران در دوره ساسانیان نظر داشته است؛ آثاری از قبیل نوشته های ثعالبی، جاحظ، طرطوسی، یعقوبی، طبری و مسعودی.
پروفسور گسوس سپس بحث خویش را در سه مبحثِ جایگاه ساسانیان در تاریخ و تمدن های گوناگون، جامعه سیاسی در دوران ساسانیان، سیاست حاکمان در قبال ملت و مردم پی گرفت و به اهمیت آن دسته از منابع دوره اسلامی که تاریخ ساسانیان در آنها مورد توجّه قرار گرفته، اشاره و بر این نکته تأکید کرد که چون این آثار در قالَبِ ادبی نگاشته شده است باید دیگربار و با نگاهی نقادانه و از چشم اندازهای متفاوت (مثلاً بررسی مقایسه ای) به این آثارنگریست.
در خاتمه سخنران از نسخه های خطی بسیار مهم منتشر نشده دوران اسلامی موجود در مراکش و همچنین از ایرانیانی که به مراکش رفته و در آنجا سکونت یافته و تفکر ایرانی را گسترش داده اند یاد کرد.
سخنران بعدی خانم دکتر شفق علی بلگی عضو آکادمی علوم ملّی جمهوری آذربایجان، انستیتوی شرق شناسی بود و موضوع سخنرانی ایشان: «کلمات متضاد در دیوان فارسی فضولی بغدادی» در این سخنرانی قسمتی از ویژگی های زبانی دیوان فارسی فضولی مورد بحث قرار گرفت : کلمه های متضاد در این دیوان که زیبایی خاصی به شعر فضولی بخشیده است. وی سپس این کلمات را در دو گروه کلمات متضاد یک ریشه ای (مرد نامرد، دانا نادان) و کلمات متضاد با ریشه متفاوت جای داد.
این کلمات به صورت های فعل (جفاکنی جفانکنی)، اسم (هجر وصل)، صفت (تازه کهنه) و ضمیر (این آن) در شعر فضولی به کار رفته است. وی همچنین سه ویژگی دیگر را برای کلمه های متضاد به کاررفته در دیوان فارسی فضولی به شرح زیر ذکر کرد:
این کلمات دارای موضوع های مختلف است و عناصری از جمله انسان، حیوان، امور معنوی و طبیعی را در بر می گیرد.
فضولی در به کار بردن طرفین متضاد بسیار ماهرانه عمل کرده است. مثال:
| دور برعکس مراد است از آن می طلبم |
ز وصال تو فراق و ز فراق تو وصال |
بدینسان نخستین نشست گروه کتاب شناسی و نسخه شناسی آثار ایرانی با یک سخنرانی شنیدنی به پایان رسید؛ هرچند به نظر می رسد بهتر بود این سخنرانی در گروه ادبیات فارسی ارائه می شد.
نشست دوم گروه از ساعت 1416 همان روز با 4 سخنرانی برگزار شد. سخنران نخست خانم دکتر ناهید بنی اقبال،5 رئیس کتابخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود که موضوع سخنرانی ایشان به «طرح ایجاد مرکز اطلاع رسانی بیرجندشناسی» اختصاص داشت. وی در آغاز ضمن اشاره به اهمیت اطلاع رسانی و گردآوری اطلاعات، به ضرورت تمرکز واحدهای تخصصی گردآوری و اشاعه اطلاعات اشاره کرد؛ امری که ضمن جلوگیری از انجام پژوهش های مکرر موجبات گردآوری و ساماندهی نتایج پژوهش ها را نیز درپی خواهد داشت و از طرف دیگر نیازهای پژوهشی آینده را نیز رفع خواهد نمود. خصوصاً اگر این پایگاه های تخصصی در مناطق کشور ایجاد شود موجبات قدرت پژوهش در منطقه را فراهم خواهد آورد و نقاط قوت و ضعف هر منطقه را نشان خواهد داد.
سپس وی به بیان کوشش های انجام شده در گردآوری اطلاعات مربوط به بیرجند (شامل کتاب، مقاله، پایان نامه، نقشه و غیره) پرداخت و موارد مورد نیاز برای تأسیس مرکز بیرجندشناسی (ساختمان، تجهیزات و اختصاص بودجه مورد نیاز گردآوری و تکثیر منابع) را ذکر کرد و در ادامه افزود که نتایج حاصله از ایجاد این مرکز تدوین کتابِ کتاب شناسی بیرجند، تهیه CD اطلاعات مربوط به بیرجند، ایجاد بانک اطلاعات مشاهیر و فرزانگان با معرفی های لازم از شخصیت ها و آثار و تأثیرات آنها بر فرهنگ و تمدن منطقه، تدوین تاریخ مفصل بیرجند و منطقه براساس اطلاعات منابع موجود و دسترسی به تمامی این فعالیت های اطلاعاتی در سراسر دنیا از طریق شبکه اینترنت و سایت مخصوص بیرجندشناسی تحت «وب» است. در پایان وی افزود که این مرکز باید دارای متولی دولتی باشد تا بتواند راهبری این مجموعه را تحت حمایت دولت و هرچه قانومندتر برعهده گیرد.
سخنران بعدی دکتر توفیق سبحانی، «معرفی یک نسخه ارزنده خطی» را موضوع سخن خویش قرارداده بود. نسخه خطی مورد نظر دکتر سبحانی دارای 39 برگ (78 صفحه) است که ابتدا و انتهای آن افتاده است، اما براساس شواهد، ایشان این چنین نظر می دهند که این نسخه کم حجم جزئی از یک اثر حجیم و مربوط به سده هفتم هجری بوده است.
از مواردی که موجب اهمیت دو چندان این نسخه می شود یکی این است که 76 بیت اشعار مربوط به رشید وطواط، منوچهری و سنایی که در این جُنگ آمده در دیوان شاعران یاد شده موجود نیست. از سری دیگر، اشعار این جُنگ اعراب گذاری شده است و این امر می تواند برای زبانشناسان تاریخی از نقطه نظر چگونگی تلفظ کلمات در سده هفتم هجری جالب و حائز اهمیت باشد.
عنوان سخنرانی بعد از خانم نینا واسیلی یوا (Nina Vasilieva)، به زبان انگلیسی، «طرح های سِر روبرت کِرپُرتر از یادمان های هخامنشی و ساسانی»6 بود و تصویرهایی که کِرپُرتر هنگام مسافرت با هیأتی روسی به ایران در اوایل سده نوزدهم از آثار باستانی تخت جمشید و پاسارگاد و کتیبه ها و حجّاری های ساسانی در نقش رستم، نقش رجب و طاق بستان کشیده است.
از ویژگی های طرح های کِرپُرتر، که موجب اهمیت آنها شده این است که حجاری ها و کتیبه های هخامنشی و ساسانی در وضعیتی بسیار بهتر از امروز ثبت شده اند. از طرف دیگر این آثار از زاویه دید محققان رشته تاریخ هنر نیز مهم و قابل بررسی است. ویژگی دیگر این تصویرها، واقع گرایی و دقت بسیار در کشیدن این طرح ها است.
شایان ذکر است که تاکنون تصاویر این طرح ها که به کتابخانه عمومی سن پترز بورگ اهدا شده و اکنون در مجموعه آرمیتاژ (Hermitage) نگهداری می شود منتشر نشده، اما آنگونه که خانم واسیلی یوا در سخنرانی خویش اظهار داشت این مجموعه به دست وی در حال آماده سازی برای چاپ است.
سخنران بعدی خانم دکتر افسانه خاتون آبادی، استادیار زبان و ادبیات فارسی، «بررسی آثار و احوال پروفسور دکتر فیلیپ جی کرین بروک» (Philip G. Kreyenbroke) را موضوع سخنرانی خویش قرارداده بود. تحقیقات پروفسور کرین بروک در زمینه زبان های ایرانی میانه و جدید، دین زردشتی و کتاب اوستا، فرهنگ شفاهی ایران در زبان های ایرانی، روش های جدید مطالعه ادبیات ایرانی، گویش بلوچی، فرهنگ عامه، فرهنگ و هویت کردی و برخی فرقه های مذهبی ناحیه کردستان بوده است.
سخنران، آثار پروفسور کرین بروک را در سه گروه کتاب، مقاله و بررسی آثار دیگران مورد بررسی قرار داد. همچنین در این سخنرانی تاریخچه مختصری از دانشگاه جرج آگِست در آلمان ارائه گردید. دکتر خاتون آبادی ضمن اشاره به اهمیت آگاهی از حجم عظیم فعالیت هریک از مستشرقین که سال ها برای شناخت و معرفی فرهنگ و تاریخ ایران تلاش کرده اند، اطلاع رسانی در این خصوص را از دو جنبه حائز اهمیت دانست: نخست آنکه ارج نهادن به کوشش این ایران شناسان موجبات دلگرمی بیشتر آنها و سایر خاورشناسان را فراهم خواهد آورد و دو دیگر آنکه دانش پژوهان ایرانی را با این افراد و پژوهش های آنان بیشتر آشنا خواهد کرد و موجبات ادامه مطالعات خاورشناسان و شرق شناسان را توسط پژوهندگان ایرانی فراهم خواهد آورد.
نخستین سخنران نشست سوم، دکتر خسرو خوانساری، محقق و پژوهشگر، سخنرانی خویش را با عنوان «شرح حال و آثار دکتر آلفونس گابریل، محقق ایران شناس اتریشی» ارائه کرد. دکتر آلفونس گابریل پزشک، کویرشناس، جغرافی دان و ایران شناس اتریشی از معدود پژوهندگانی است که به کویر مرکزی ایران مسافرت کرد و به مناطقی رفت که تا آن زمان هیچ فرد اروپایی به آنجا نرفته بود. وی سه بار به همراه همسرش به دست نیافتنی ترین مناطق کویری ایران رفت. حاصل این سفرهای اکتشافی انتشار بیش از 30 جلد کتاب و مقاله بود که هنوز هم منابع درخور توجّهی درخصوص کویرهای ایران هستند. دکتر گابریل گذشته از بررسی جنبه های جغرافیایی و تاریخی کویرهای ایران، تحقیقات مردم شناختی مفصلی نیز در خصوص ساکنان مناطق کویری و فرهنگ آنها انجام داده و در تحقیقاتش توجه ویژه ای به سیّاحان قبل از خود، که از ایران عبور کرده بودند، نشان داده است.
وی در تحقیقات خویش از بی آب و علف ترین بیابان ها گذشت و کویر لوت را مورد تحقیق و بررسی قرار داد. وی پس از سه سفر اکتشافی در ایران، به وین رفت و تا پایان عمر به تدوین آثار و تدریس در دانشگاه پرداخت.
پروفسور دکتر فرید الاکبروف (Prof. A. Farid Alakbarow) مدیر دپارتمان نسخه های خطی فرهنگستان ملی علوم جمهوری آذربایجان7 سخن خویش را به موضوع «کتاب اروح الأجساد، تألیف شمس الدین کاشانی نسخه منحصر بفرد خطی فارسی در علم پزشکی» اختصاص داده بود. این متن که توسط شمس الدین بن کمال الدین کاشانی نگاشته شده، از جمله نسخه های خطّی ارزشمندی است که در دیگر مجموعه های شناخته شده، نسخه ای شناخته نشده است.
کتاب اروح الاجساد به زبان فارسی نگاشته شده و دارای 34 فصل و هر فصل آن نیز دارای چند باب است. در ادامه سخنران به بیان ویژگی های نسخه مورد نظر پرداخت و گفت که مطالب این کتاب بر کاغذ اروپایی کِرِم رنگ که مقداری ضخیم و دارای فیلیگران بوده، و به خطّ نستعلیق نگاشته شده است. متأسفانه از آنجا که این نسخه فاقد صفحه های آغازی و پایانی است نمی توان تاریخ نگارش آن را به درستی تعیین نمود اما با توجه به موارد ذکر شده و ویژگی های نسخه احتمالاً این متن در سده هفدهم میلادی نگارش یافته است.
سخنران بعدی دکتر اصغر دلبری پور بازنشسته (عضو هیئت علمی) و رئیس سابق کتابخانه مرکزی دانشگاه تبریز8 بود که «گزارشی از نسخه های خطی فارسی در کتابخانه های ترکیه» را به اطلاع حاضران در جلسه رساند. وی نخست اشاره کوتاهی به تاریخ کتابخانه در ترکیه نمود و گفت معمولاً آغاز این تاریخ را با تأسیس امپراتوری عثمانی هم زمان می گیرند. دوره ای که در آن کتابخانه ها یا وابسته به دیوان و یا در بطن مساجد، مدارس و تکایا بوده اند و به گردآوری نسخه های خطی در کتابخانه ها توجّه ویژه داشته اند. این امر دردوره های بعد نیز ادامه داشت و به این ترتیب بر شمار نسخه های خطی در کتابخانه های ترکیه افزوده می شد.
گرچه در تعیین شمار کتاب های خطی موجود در ترکیه راه اغراق و افراط گرفته شده است، ولی بنا به نظر دکتر دلبری پور شمار این نسخه ها از دویست و پنجاه هزار نسخه کم تر نیست و اگر به این مجموعه رسائل را هم بیفزاییم این تعداد به پانصد هزار نسخه بالغ می شود؛ البته نسخ عربی، بخش عمده این آثار را به خود اختصاص داده (حدود دوسوم) اما شمار نسخه های خطی فارسی نیز قابل توجه است.
نسخه های خطی فارسی که در 114 کتابخانه ترکیه نگهداری می شوند و شمارشان بین بیست تا بیست و پنج هزار نسخه تخمین زده شده یا توسط ترکان پارسی گو و در سرزمین خودشان پدید آمده اند و یا اینکه از راه های گوناگون از ایران خارج شده اند.
وی در ادامه سخنانش افزود که علی رغم تلاش کتابشناسان ترک و خارجی و فعالیت سازمان هایی از قبیل «مرکز تهیه فهرست مشترک آثار خطی ترکیه» هنوز نمی توان گفت که ترکیه در تهیه و تدوین فهرست نسخ خطی موجود در کتابخانه هایش موفق بوده است.
از دیگرمباحث مطرح شده در سخنرانی ایشان، لزوم ایجاد مرکزی برای تهیه فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی موجود در کتابخانه های ترکیه بود.
آخرین سخنران این نشست پروفسور دکتر شاهین فاضل،9 مدیر شعبه منبع شناسی دانشگاه علمی تاریخ آکادمی ملّی جمهوری آذربایجان موضوع سخن خویش را که به زبان فارسی ارائه شد به «نکاتی چند پیرامون دو سند متعلق به ایران، محفوظ در موزه تاریخ جمهوری آذربایجان» اختصاص داد.
این دو سند، دو عقدنامه از دوره قاجار است که نخستین آنها مربوط به شاهزاده مشهور قاجار، عباس میرزا، و تاریخ آن 1217 ق است. سند دوم نیز عقدنامه ای است مربوط به تاریخ 1255 ق که به نور جهان بیگم دختر شاهزاده حیدر میرزا از سلسله صفوی مربوط می شود.
در ادامه، سخنران ضمن برشمردن مطالبی درخصوص عباس میرزا مشخصات فیزیکی سند، ساختار و مواردی دیگر از این دست را شرح داد.
نشست چهارم، با سخنرانی خانم آیدا پاشایوا (Aida Pashayava) از آکادمی ملی علوم جمهوری آذربایجان، انستیتو نسخه های خطی بعد از محمد فضولی10 تحت عنوان «افصح الدین هدایت و نسخه خطی او» به زبان انگلیسی ارائه شد. وی در آغاز اعلام کرد که بیش از هزاران نسخه خطی به زبان های مختلف در مؤسسه ذکر شده نگهداری می شود که قسمت عمده آن به زبان ترکی و متعلق به سده های 15 و 16 میلادی است.
از جمله نسخه های خطی موجود در این مؤسسه دیوان شعری است از «امیر افصح الدین هدایت اللّه بیگ» که ظاهراً در زمان حکومت آق قویونلو فردی شناخته شده و دارای منصبی نظامی سیاسی (امیر الأمرائی) و معاصر اوزون حسن و فرزندش خلیل میرزا و سلطان یعقوب بوده است. نخستین آگاهی ها درباره او و نمونه ای از اشعارش را جلال الدین دوانی (سده پانزدهم) ارائه کرده است، اما همچنین از چهار نسخه دیوان او که در دوبلین، لندن، استانبول و کرمان نگهداری می شود می توان اطلاعاتی، هرچند اندک، درباره او به دست آورد. شایان ذکراست که از بین چهار نسخه ذکر شده، قدیمی ترین و کامل ترین آنها نسخه ای است که در کرمان نگهداری می شود.
خانم پاشایوا در ادامه به ویژگی های نسخه های موجود از دیوان هدایت اشاره کرد و گفت که اشعار دیوان وی شامل غزلیات، مثنوی، مناجات، توحید، مدح و مُخَمّس است.
سخنران بعدی دکتر عالم خان کوچروف11 استاد دانشگاه دولتی تاجیکستان درباره «نگاهی به تاریخ نقد متن» سخن گفت. وی در آغاز به رشته متن شناسی به عنوان رشته ای قدیمی و مستقل در کنار ادبیات اشاره و توجه حاضران را به پیشینه تاریخی نقد متن در ایران و تاجیکستان معطوف کرد و از نخستین کوشش های ایرانیان درخصوص نقد متن سخن گفت و به گردآوری و استنساخ اوستا و متون نوشته شده در دوره ساسانی اشاره کرد و از آشنایی ویراستاران ایرانی با روش های کار یونانیان در گردآوری و تطبیق متون سخن گفت.
وی در ادامه به روند تصنیف، تنظیم و گردآوری انتقادی آثاردر دوران پس از اسلام در ایران پرداخت و از جمله به گردآوری تاریخ بلعمی و فعالیت های بایسنغر و گردآوری کتاب های مختلف در زمان او اشاره کرد.
ادامه سخن دکتر کوچروف مربوط به شیوه تاریخی قیاسی نقد متن و انواع نسخه ها و متن شناسی نسخه های ادبی بود. وی سپس ضرورت نمایان ساختن فعالیت متن شناسان ایرانی و تاجیک و بخصوص متفکران فارسی زبان دوره قرون وسطی را یادآور شد؛ زیرا به زعم او تاریخ نقد متون ادبیات خاور نزدیک به شیوه ای بایسته و ضروری آموخته نشده است.
سخنران بعدی دکتر سید محمد باقر کمال الدّینی، استادیار دانشگاه پیام نور12، «کهن ترین نسخه دیوان حافظ» را به عنوان موضوع سخنرانی خویش برگزیده بود. وی نخست به این نکته اشاره کرد که مطالعه، تحقیق و تصحیح متون نظم و نثر به پایان نخواهد رسید، زیرا در هر زمان این امکان وجود دارد که نسخه های قدیمی تر و باارزش تری از آن متون یافت شود. وی در ادامه افزود که در یکی از کتابخانه های تاجیکستان نسخه ای کهن از دیوان حافظ را دیده است. وی افزود: به باور اکثر پژوهشگران معتبرترین چاپ دیوان حافظ، چاپ قزوینی و غنی است و قدیمی ترین نسخه مورد استفاده آنان در سال 827 ق استنساخ شده، اما دستنویسی از حافظ که در بالا به آن اشاره شد و از آن با عنوان نسخه تاجیکستان یاد شد، مربوط به سال 807 ق است.
این نسخه در حاشیه کلیات عبید زاکانی در 16 ورق (به ابعاد 19×16 سانتی متر) نوشته شده و شامل 41 غزل و 2 قطعه است و به نظر می رسد قدیمی ترین دستنویس دیوان حافظ باشد یا دست کم می توان این نسخه را به عنوان یک نسخه بسیار قدیمی دیوان حافظ دانست. وی سپس به غزل های اوّل این نسخه اشاره نمود و برخی اختلاف های آن را با نسخه های دیگر حافظ برشمرد.
آخرین نشست گروه کتاب شناسی و نسخه شناسی، در ظهر چهارشنبه با 5 سخنرانی برگزار گردید؛ این نشست از منظر شمار سخنرانی ها، از 4 نشست قبلی پربارتر بود.
نخستین سخنران، دکتر نصیب گویوشوف (Dr. Nasib Geyushov) کارشناس ارشد انستیتوی نسخ خطّی فرهنگستان علوم جمهوری آذربایجان بود که سخن خویش را به زبان فارسی با عنوان «نگاهی به تحقیق آثار خطی فارسی در باکو» ارائه کرد.
وی با اشاره به نقش و جایگاه کتب خطی در تاریخ و تمدن اسلامی و سهم ارزنده ایران در رواج میراث خطّی مسلمین افزود که زبان فارسی در ایجاد و تکامل آثار علمی و ادبی در جهان اسلام، پس از زبان عربی دومین جایگاه را به خود اختصاص داده است تا جایی که بیش از دویست و پنجاه هزار نسخه خطی فارسی در کتابخانه ها، موزه ها و گنجینه های جهان نگهداری می شود. البته باید درنظر داشت که هنوز شمار قابل توجهی از نسخه های خطی فارسی فهرست نویسی نشده است و از سوی دیگر، شمار قابل توجهی از اسناد و مدارک و نسخه های خطی ایران در گوشه و کنار جهان و درمجموعه های خصوصی پراکنده شده و به همین دلیل اطلاعات دقیق درباره شمار کلی و مشخصات میراث خطی ایران در دست نیست.
وی سپس به مجموعه فارسی موجود در انستیتوی نسخ خطی فرهنگستان علوم جمهوری آذربایجان که شمار آن به 12 هزار نسخه اسناد، آثار و کتب خطی فارسی می رسد، اشاره کرد و افزود شمار کلی اسناد و کتب عربی، فارسی و ترکی این مخزن 45 هزار نسخه است و این درحالی است که در زمان حکومت استالین و تحت شعار «مبارزه با فرهنگ ضد کمونیستی»، هشتاد درصد آثار خطی و میراث اسلامی باکو از بین رفته است.
در ادامه وی به شرح فعالیت های انجام گرفته در این انستیتو اشاره کرد و آنها را در 6 گروه جای داد:
فهرست نویسی (تهیه و تدوین و چاپ فهرست نسخ خطی)؛
تهیه و تنظیم متون انتقادی آثار ادبی؛
ترجمه برخی آثار خطی فارسی به ترکی آذری؛
تحقیق در زمینه نسخه شناسی و کتاب آرایی؛
تهیه و چاپ دو جلد فهرست نسخ خطی فارسی با مشخصات کامل؛
تهیه و تنظیم متون انتقادی شاعران ایران و جمهوری آذربایجان.
وی همچنین در ادامه افزود که هرچند در زمینه تهیه متون انتقادی و ترجمه برخی آثار خطی کارهای خوبی انجام شده است، ولی سطح و روش های تحقیق آثار خطی فارسی، پاسخگوی مقتضیات روز نیست. دکتر گویوشوف در پایان به مشخصات عمومی و ویژگی نسخه های خطی فارسی موجود در جمهوری آذربایجان اشاره کرد و گفت این نسخ از نظر موضوع شامل علوم قرآنی و معارف اسلامی عرفان و اخلاق اصول، فقه، کلام و عقاید فلسفه، منطق و حکمت نظری تاریخ و جغرافیا ادبیات و علوم ادبی طب، داروشناسی، داروسازی و معدن شناسی ریاضی و موسیقی و نجوم و اخترشناسی است.
در پایان وی وظایفی را که کتابداران و نسخه شناسان کتابخانه های باکو درقبال این نسخه های خطی برعهده دارند، بیان کرد.
دکتر احمد شعبانی13 استاد دانشگاه اصفهان سخنرانی خویش را به «ارزیابی مسائل کمّی و موضوعی کتاب های چاپ سنگی در شهر اصفهان» اختصاص داده بود. این بررسی که از آغاز نیمه دوم سده سیزدهم هجری قمری به بعد را در بر می گرفت، با اشاره به پیشینه چاپ در شهر اصفهان آغاز شد. سپس سخنران، فعالیت های موجود در منطقه جلفا را به سده یازدهم هجری قمری بازگرداند و افزود که برخی پژوهشگران ارمنی معتقدند که نخستین کتاب چاپ شده در اصفهان در 1051 ق. و نسخه ای از انجیل بوده است، ولی چاپ سنگی به مفهوم فراگیر آن در اصفهان از نیمه دوم سده سیزدهم هجری مرسوم شد.
در این بررسی به اسامی قدیمی ترین کتاب های سنگی چاپ اصفهان، خطّاطان و کاتبان آنها و چاپخانه ها و مطبعه های فعّال این شهر اشاره شد و در پایان تجزیه و تحلیل موضوعی از کتاب های سنگی منتشره در شهر اصفهان ارائه گردید. بر این مبنا قدیمی ترین کتاب چاپ سنگی در اصفهان تحفه حکیم مؤمن در سال 1274 ق بوده است.
دکتر شعبانی در ادامه افزود که طی دوران مورد بررسی، 118 کتاب در اصفهان به صورت چاپ سنگی منتشر شده است که از این شمار، 64 عنوان در حوزه دین و عرفان (23/54%)، 31 عنوان در حوزه ادبیات (27/26%) و 23 عنوان در موضوعات متفرقه (5/19%) بوده است با توجه به مطالب ارائه شده، مقاله به نتایجی درخصوص موضوعات مورد علاقه مردم و امر کتابخوانی در دوره مذکور دست یافت و درواقع این سخنرانی به جامعه شناسی آثار چاپ سنگی اصفهان و جامعه شناسی تاریخ فرهنگی این شهر نظر داشت و حاوی اطلاعات آماری بسیار جالبی بود.
براساس برنامه همایش قرار بود که در ادامه، دکتر تیمور قادری با مقاله «پارسیان هند، حافظان دست نوشته های کهن» و سید رامین اسبقی با مقاله «نگاهی به سند تاریخی مصالحه نامه قریه مهربان» سخنرانی کنند که نتوانستند در جلسه سخنرانی حاضر شوند. از این رو از طرف مسئولین مربوط سه سخنرانی دیگر در برنامه گنجانده شد.
نخست خانم شکوه حاج نصراللّه ، عضو شورای کتاب کودک14، به ارائه سخنرانی خویش با عنوان «ایران در ادبیات کودکان و نوجوانان (جلوه های فرهنگ باستانی در ادبیات کودک ایران)» پرداخت. این سخنرانی در چند فصل تنظیم شده بود: سیر تکوینی ادبیات شفاهی، باورهای مقدس انسان ابتدائی، منشأ افسانه های ایرانی، ادبیات شفاهی و پیوند آن با ادبیات کودک، بن مایه های کهن در ادبیات کودک پرداخت (از جمله بن مایه دیو، بن مایه اژدها، بن مایه پری، بُن مایه سه برادر، بن مایه گاو، بن مایه رویش گیاه از خون قهرمان، بن مایه کودک رانده شده مثل زال، فریدون و بن مایه شخصیت قهرمان). پس از بیان مباحث پیش گفته، خانم حاج نصراللّه به تحلیل کارکرد ادبیات شفاهی کودک در ایران پرداخت.
سخنرانی دکتر منوچهر موسوی به موضوع «نسخه های خطی مربوط به ایران و اسلام در مرکز تحقیقاتی دانشگاه هوستون تگزاس» اختصاص داشت. وی نخست اشاره کرد که این مجموعه ها در قالب اسناد و مکاتبه ها و نسخ خطی است و نحوه نگهداری آنها براساس منشأ اولیّه است. یعنی مجموعه ها براساس مبدأ دریافت، نگهداری می شوند و هر مجموعه ای که از شخصی گرفته شد به طور یکپارچه نگهداری می شود. این مجموعه هنوز فهرست نویسی نشده است. سپس ایشان به مواردی که در آنها اطلاعات و آگاهی هایی مربوط به ایران دیده است اشاره نمود. مثلاً در برخی از داستان ها این اطلاعات دیده می شود و همچنین در مکاتبات آمریکایی ها و ایرانیان.
از جمله موارد جالب توجه در این مجموعه وجود «نامه های عاشقانه» از برتراند راسل است که در این نامه ها از اشعار مولوی مثال آورده و درباره آنها توضیح داده است. مجموعه جالبی هم از عمر خیام در این مرکز نگهداری می شود که شامل 122 برگ است. دسترسی به مجموعه های موجود نیز با اجازه وراثان اهداء کنندگان مجموعه ها صورت می گیرد.
سخنران بعدی، دکتر چندر شیکهر، عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دهلی15، موضوع سخن خویش را «چهار گلشن: کتاب چند دانشی» برگزیده بود.
وی در این سخنرانی به معرفی نسخه خطی چهارگلشن که در کتابخانه خدابخش در پتنا محفوظ است پرداخت و گفت این کتاب از جمله آثاری است که به آنها نسخ چنددانشی گفته می شود. این کتاب شامل مباحثی از این قبیل است: تاریخ سیاسی و دودمان های حاکم، تفسیر قلمرو و نواحی معروفشان، نقشه ها و...، احوال صوفیه، کمالات و خرائق آنها، علوم گوناگون (سیمیا، کیمیا، موسیقی، تعبیر خواب،...) و صنایع. وی سپس به توصیف این نسخه پرداخت و گفت: نسخه کتابخانه خدابخش دارای 807 ورق است که به خط نستعلیق خفی آمیخته با شکسته نوشته شده است. در این نسخه اشتباه های املائی در ضبط کلمه های فارسی، عربی و حتی هندی دیده می شود. از این کتاب دو نسخه دیگر در موزه دهلی نو و کتابخانه مولانا آزاد دانشگاه علیگر نگهداری می شود و این دو نسخه ناقص اند.
بدین ترتیب و با این سخنرانی، مجموعه سخنرانی های گروه کتاب شناسی و نسخه شناسی آثار ایرانی پس از برگزاری پنج نشست و انجام شانزده سخنرانی پایان یافت.
پی نوشت ها
1. اعضای هیأت رئیسه این نشست ها به قرار زیر بودند:
نشست اوّل: دکتر عباس حرّی، دکتر نوش آفرین انصاری، دکتر ناهید بنی اقبال.
نشست دوم: دکتر عباس حرّی، دکتر نوش آفرین انصاری، دکتر اصغر دلبری پور.
نشست سوم: دکتر ناهید بنی اقبال، رضا فراستی، نینا واسیلی یوا (Nina Vasilieva).
نشست چهارم: دکتر عباس حرّی، دکتر احمد شعبانی، دکتر نرگس نشاط.
نشست پنجم: دکتر عباس حرّی، دکتر ناهید بنی اقبال، دکتر نوش آفرین انصاری.
2. آقای رضا فراستی دارای مدرک فوق لیسانس کتابداری از دانشگاه آزاد است. از وی کتاب فرمان ها و رقم های دوره قاجاریه و بیش از پانزده مقاله در مقوله سندشناسی منتشر شده است (4 مقاله از بین مقاله های یاد شده در همایش های ملی و بین المللی ارائه شده است). وی در تدوین اصطلاح نامه امام خمینی(ره) و مقاله شناسی امام خمینی(ره) همکاری دارد و همچنین با چندسازمان به منظور ایجاد آرشیو و سازماندهی منابع آرشیوی همکاری داشته است.
3. خانم دکتر صغری اسماعیلی مدرک دکترای خود را از دانشگاه دهلی دریافت کرده است. وی عضو انجمن تاریخ نگاران آسیا، انجمن تاریخ کنگره هندوستان (ICH) و همچنین عضو انجمن زنان پژوهشگرتاریخ و مسئول شعبه فارس هستند و مقالاتی از ایشان منتشر شده است.
4. پرفسور دکتر عزّالدین گِسوس، مدرک خویش را از دانشگاه سوربن دریافت کرده و مقالات متعددی به زبان های فرانسه و عربی درباره تاریخ اسلام به رشته تحریر درآورده است.
5 . خانم دکتر ناهید بنی اقبال دارای مدرک کارشناسی ارشد در رشته های کتابداری و روش تدریس زبان انگلیسی و دکترای کتابداری و اطلاع رسانی هستند. وی عضو بازنشسته هیأت علمی دانشگاه تهران است و مدتی ریاست مرکز اسناد و کتابخانه مرکزی این دانشگاه را برعهده داشته است. از ایشان تاکنون 3 جلد کتاب و 15 مقاله (و سخنرانی و ترجمه) منتشر شده است.
6. Sir Robert Ker Porter's Album with his Sketches of Achaeminian and...
7. پروفسور دکتر فرید الاکبروف، دکترای تاریخ و زیست شناسی و متخصص در شناخت نسخ خطی پزشکی دوران قرن وسطی هستند. از وی تاکنون 7 جلد کتاب و حدود 85 مقاله منتشر شده است.
8 . دکتر اصغر دلبری پور، پس از بازنشستگی از سال 1362 درترکیه اقامت دارد. علاوه بر تدوین آثاری در زمینه کتابداری و فهرست نسخه های خطی کتابخانه های قونیه (2 جلد) و کتابخانه ملی ترکیه، دارای تألیفاتی از جمله تاریخ عثمانی (در 4 دفتر)، فرهنگ فارسی ترکی و مطالعات اسلامی در اروپاست.
9. پروفسور دکتر شاهین فاضل دارای مدرک دکترای تاریخ (1973 م.) فوق دکتری (1996 م.) و پروفسور (2004 م.)، تاکنون 21 جلد کتاب (ازجمله آذربایجان در سده 15 و 16 میلادی، روابط دیپلماتیک بین آذربایجان و دولت عثمانی، سازمان دولتی دولت های قراقویونلو و آق قویونلو و شیروان در سده 15 میلادی و...) و بیشتر از 300 مقاله علمی تألیف کرده و عضو اتحادیه نویسندگان جمهوری آذربایجان است.
10. این سخنرانی بر اساس قسمتی از رساله دکترای خانم پاشایوا تنظیم شده است.
11. دکتر عالم خان کوچروف در رشته متن شناسی فعالیت دارد و تاکنون چند کتاب تألیف کرده است.
12. دکتر سیدمحمد باقر کمال الدینی استادیار دانشگاه پیام نور، در زمان ارائه سخنرانی استادزبان فارسی اعزامی به دانشگاه های قزاقستان، تاکنون در هفت کنفرانس خارجی شرکت کرده و 5 جلد کتاب در زمینه زبان وادب فارسی و چندین مقاله تألیف نموده است. پایان نامه او در سال 1380 به عنوان پایان نامه برتر دانشگاهی برگزیده شد.
13. دکتر احمد شعبانی دارای مدرک دکترای کتابداری است .از وی کتاب و مقالاتی در حوزه مرجع شناسی، تاریخ کتابداری و تصحیح متون تاریخی فارسی منتشر شده است. وی همچنین عضو هیأت تحریریه دو مجله در حوزه علوم تربیتی و رشته کتابداری و عضو هیأت مدیره انجمن کتابداری و اطلاع رسانی است.
14. خانم شکوه حاج نصراللّه عضو شورای کتاب کودک، منتقد و پژوهشگر در زمینه ادبیات کودک و نوجوان.
15. از دکتر چندر شیکهر 5 جلد کتاب (از جمله فرهنگ فارسی هندی، سیمای فرهنگی ایران، تصحیح دیوان ملاوجهی) و نزدیک به 30 مقاله منتشر شده است.
* در پایان یادداشت ها ذکراین نکته را لازم می دانم که اطلاعات مذکور در مقاله از طریق سخنرانان و در خلال برگزاری همایش دریافت شد و به خاطر زمان کم، این فرصت فراهم نیامد که اطلاعات بیشتر و دقیق تری از این بزرگان، خصوصاً میهمانان خارجی که دسترسی به آنها مشکل تر است، یادداشت نمایم. همچنین موفق نشدم از چندتن از ایشان شرح حال دریافت کنم: خانم نینا واسیلی یوا، دکتر افسانه خاتون آبادی، دکتر توفیق سبحانی، دکتر شفق علی بگلی، دکتر منوچهر موسوی، دکتر خسرو خوانساری، و دکتر نصیب گویوشوف.
1. دبیر علمی گروه کتابشناسی و نسخه شناسی آثار ایرانی
