آفتاب، ش 27
چکیده: آقای عجم در این مقاله، گزارشی کوتاه از کتاب نامه ای در باب تساهل، اثر جان لاک، آورده اند و دیدگاه چند متفکر مدافع تساهل را بیان کرده اند . حاصل این دیدگاه ها این است که ایمان اصولا اجبار بردار نیست و ابزار زور و شکنجه برای رسیدن به غایت دینی، یعنی رستگاری آدمیان کارساز نیست .
در دفاع از تساهل سخنان بی شماری نوشته شده است، اما در یک نگاه کلی می توان از دو دید به براهین مدافع اصلی تساهل نگریست . دسته نخست استدلال های اصولی نام دارند که مدعی هستند دینداری و ایمان اصولا با زور تدارک نمی شود، چرا که ایمان امری شخصی و قلبی است .
به استدلال های دسته دوم استدلال های ابزاری می گویند . طرفداران این برهان بر این اعتقادند که ابزار زور و شکنجه برای رسیدن به غایت دینی، یعنی رستگاری آدمیان کارساز نیست .
کاستالیون در کتاب پندی به فرانسه پریشان می نویسد که علت اصلی جنگ ها نابردباری و عدم تساهل مذهبی و اجبار و زوری است که بر وجدان انسان ها تحمیل می گردد . استدلال کاستالیون به دو بخش تفکیک می گردد; اصولا اجبار انسان ها امری نادرست است و لذا هیچ گاه نه مسیح و نه حواریون به اجبار و زور دست نیازیده اند . اگر کسی را به خاطر آنکه مؤمن شود شکنجه کنند، نه تنها به جسم او بلکه به روح او نیز خیانت گردیده است . او در بخش دوم استدلال خویش می گوید که ابزار زور و قدرت قادر نیست به طور واقعی ما را به غایت دین، ایمان و سعادت اخروی آدمیان برساند; چرا که ابزار زور و شکنجه باور قلبی به وجود نمی آورد . حتی اگر خیر و صلاحی که در سایه اجبار انسان ها به دست می آید بسیار عظیم تر از شر بی ایمانی و اختلاف مذهبی باشد، باز هم دستیابی به یک هدف خوب و مقدس به وسیله ابزارهای شر امری اشتباه و نادرست است .
به نظر پیر بیل، اجبار یک قوم یا یک ملت که به عقاید دینی دیگری معتقد است، با عقل منافات دارد و غیر قابل دفاع است . زور و اجبار، از یک طرف ریا و دورویی انسان ها را اشاعه می دهد و از طرف دیگر، ایمان مذهبی اصیل را از بن ریشه کن می کند . هیچ کس جز از طریق تکیه بر برهان و عقل نمی تواند ادعا کند که عقایدش از ارجحیت و اعتبار بیشتری نسبت به دیگران برخوردار است . وجدان بشر دادگاه نهایی فرد است و هر انسانی خود می بایست حقیقت را بشناسد . انسان ها نباید و نمی توانند رهبر دینی یا پادشاه کشور را ضامن مطمئنی برای صحت و درستی اعمال و عقاید خود بدانند، بلکه هر کس می بایست با توجه به تشخیص وجدان خود، آنچه را که فکر می کند در نظر خداوند درست است، انجام دهد .
اشاره
1 . تساهل و رواداری همواره شعار مسلمانان بوده است . تاریخ مسلمانان گواه رواداری عملی آنان نیز بوده است . ولتر، فیلسوف قرن 18 فرانسه، تعصبات کلیسایی را مانع آزاداندیشی می دانست و برای نشان دادن افق تنگ و تحجر فکری دنیای کلیسایی سر در ادب و فرهنگ مشرق زمین کرد و از شیخ اجل سعدی مدد گرفت . (1) تجلیل ولتر از سعدی نشان می دهد که متفکران فرانسوی نظیر او و منتسکیو که او هم از بانیان آزاداندیشی است، با نوشتن کتاب چگونه می توان ایرانی بود خواسته اند به مردمانی که قرن ها در دنیای فروبسته قرون وسطای اروپایی به سر برده اند، نشان دهند که راه و رسم مدارا چیست . (2) سیاحان و سفرنامه نویسان اروپایی که از مناطق اسلامی دیدن کرده اند در کتاب های خود با اعجاب تمام از مدارای مسلمانان و تحمل مخالفان، حتی زندیقان و بی دینان، در مجامع دینی و مساجد یاد می کنند . (3)
2 . هر دو استدلال طرفداران تساهل، استدلال هایی هستند که با ادبیات دینی مسلمانان انطباق دارد . از آنجا که ایمان امری قلبی است، اکراه بردار نیست . بنابراین، استدلال اصیل طرفداران تساهل در این زمینه درست است . همچنین به دلیل پیوند جدی و گسست ناپذیر راه و هدف در حرکت دینی، نمی توان از طریقی غیر صحیح به غایتی صحیح دست یافت . بنابراین، استدلال ابزاری نیز درست است .
اما باید توجه داشت که این سخن نباید نادرست تفسیر شود . برخی از طرفداران تساهل چنین نتیجه می گیرند که با این حساب دیگر نباید قوانین شریعت را اجرا کرد و نباید جامعه را بر مبنای قوانین دینی پایه گذاری نمود . این یک مغالطه بزرگ است; زیرا هیچ جامعه ای بدون قانون شکل نمی گیرد . در مقام اجرای قانون نیز تسامح و تساهل جایی ندارد وگرنه سنگ روی سنگ بند نمی شود، خواه قانون دینی باشد خواه قانون غیر دینی . برخی طرفداران تساهل میان این دو نوع قانون تفاوت می گذارند . آنان معتقدند که نباید در اجرای قوانین دینی سخت گیری کرد ولی در اجرای قوانین غیردینی باید به مقتضای قانون عمل کرد و ذره ای در اجرای قانون کوتاهی روا نیست . این گروه با خلط مقتضای ایمان و مقتضای شریعت، احکام ایمان را به شریعت سرایت داده اند . آن دو استدلال ذکر شده مربوط به مقتضای ایمان است، نه شریعت و قانون . در باب اجرای قانون نمی توان تسامح ورزید . البته شریعت چیزی فراتر از قانون است و در شریعت اسلامی هم قانون یافت می شود و هم شیوه های ارتباط با خدا که این بخش دوم مشمول احکام بخش اول نیست .
3 . این گفته کاستالیون که علت اصلی جنگ ها عدم تساهل مذهبی است، اگر چه در گذشته مصادیقی داشته است، اما نه در حال حاضر اینچنین است و نه در گذشته امری غالب بوده است . در این روزگار جنگ های زیادی در نقاط مختلف جهان درگرفته است که هیچ یک از آنها به دلایل مذهبی نبوده است . جنگ های جهانی اول و دوم، جنگ نیشکر کوبا، جنگ ویتنام، جنگ پاناما، جنگ های ژاپن و چین، جنگ سرد، جنگ شوروی در افغانستان، جنگ عراق با ایران، جنگ عراق با کویت و جنگ خلیج فارس و ده ها جنگ کوچک و بزرگ دیگر، هیچ کدام انگیزه های مذهبی نداشته است . البته آمریکا و صهیونیست ها تلاش می کنند که با ایجاد انگیزه های مذهبی برای جنگ و القای احساسات ضد مذهبی در برابر مسلمانان، جنگ های صلیبی دیگری را به راه اندازند . ولی پر واضح است که اهداف واقعی این جنگ ها جز توسعه امکان چپاولگری آمریکایی و قدرت طلبی جهانخواران چیز دیگری نیست .
در گذشته ای که کاستالیون به آن تعلق داشته، نیز وضع از همین قرار بوده است . همواره انگیزه های دنیاطلبانه است که عامل اصلی به راه انداختن جنگ هاست و از مذهب نیز، مانند چیزهای دیگر، استفاده ابزاری شده است .
4 . این گفته پیر بیل که انسان ها باید با توجه به تشخیص خود آنچه را که فکر می کنند در نظر خداوند درست است انجام دهند، موجب می شود که هر کس هر چه خود می پسندد به خواست خداوند نسبت دهد و خواست واقعی خداوند اصلا مورد توجه قرار نگیرد . لازمه این سخن این است که خداوند نتواند خواست خود را به انسان ها بفهماند . چنین چیزی را هیچ فرد متدینی نمی پذیرد و عقل سلیم اجازه نمی دهد که آنچه را خود می پسندیم به خداوند نسبت دهیم .
پی نوشت:
1) رک: احسان نراقی، «حقوق بشر از رؤیا تا عمل » ، آفتاب ش 27، ص 46 .
2) همان
3) رک: عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، تهران: امیر کبیر .