جایگاه عقل در فقه سیاسی

این مقاله ابتدا به صورت مبسوط به تعریف عام عقل می پردازد و عقل قرآنی را جدا از عقل کلامی و فلسفی و مترادف با علم می داند. نویسنده ادعا می کند که در متون اسلامی، دانش مقدم بر قدرت است و شواهدی را از کلمات دانشمندان اسلامی نقل می کند و نشان می دهد که علم در این تمدن، یکی از شرایط اصلی حاکم می باشد. وی سپس مفهوم عقل را از منظر ابن رشد اندلسی، ابوالبرکات بغدادی، امام فخررازی، سید قطب و علامه طباطبایی بررسی می کند و در ضمن این نقل ها، به تفاوت حس و عقل و تعارض عقل و نقل نیز اشاره ای می کند. نویسنده در زمینه عقل گرایی شیعه، به شیوه و منابع اجتهاد در شیعه که شامل عقل نیز می شود تکیه می کند؛ به قاعده ملازمه بین عقل و شرع نیز استناد می جوید و از این رهگذر وارد بحث حسن و قبح عقلی می شود و عقل عملی را در حسن و قبح افعال سیاسی دخیل می داند، نه کاشف از رأی و حکم شرع.

آقای غلامی زاده اختلاف اشاعره و شیعه درباره مستقلات عقلیه را متذکر می شود و معانی مختلف حسن و قبح را نیز به اجمال بیان می کند. در گام بعدی، مفهوم عقل عملی و نظری تبیین می شود و علل عقل گرایی شیعه را بر اساس اعتقاد به حسن و قبح عقلی توضیح داده می شود.

بخش بعدی نوشته، اختصاص به بررسی مبانی تکوین عقل سیاسی شیعه دارد. به نظر نویسنده، دانش سیاسی شیعه مبتنی بر دو مفهوم امامت و عقل است و با تکیه بر همین دو اصل، به نقد سیاست اهل سنت پرداخته است. لذا در این مقاله، عناصر اصلی نظریه امامت، و سپس جایگاه عقل پس از دوران غیبت، مورد اشاره قرار می گیرد.

نوشته، با بررسی ماهیت اجتهاد شیعی، چهار ویژگی تکیه بر ظن، عقلانیت، خطاپذیری، اقتدارگرایی و نخبه گرایی را برای آن ثابت می کند.

خطاپذیری باعث ادامه اجتهاد در شیعه شده است؛ درحالی که وجود عواملی در میان اهل سنت، مانع این پویایی است. به علاوه که سیر حوادث تاریخی، از سستی حکومت عباسیان تا سقوط بغداد به دست مغولان نیز از عوامل رشد منزلت عالمان دینی و دستگاه فقاهت شیعی شده است.

در این مقاله، منشأ مشروعیت حکومت از نظر شیعه، مقبولیت عامه عنوان شده است؛ یعنی حکومت و شئون آن به سیره عقلا بازمی گردد؛ هرچند مشروعیت عقلایی با مشروعیت الاهی یکی نیست. از آنجا که بسیاری از احکام اسلام، امضایی هستند، نقش مبنایی عقلا در حکومت اسلامی به خوبی روشن است.

فرازهای بعدی این نوشتار، بررسی جایگاه عقل و شورا در حکومت اسلامی را به عهده دارد؛ موارد جواز و عدم جواز تکیه بر شورا را بیان می کند؛ و به چند مورد تاریخی اشاره می کند و تعارضی بین اصل شورا و اصل ولایت خدا و ائمه و حتی ولایت فقیه نمی بیند. ذکر چند آیه و روایت درباره عقل نیز حسن ختام این مقاله است.