آسمان عرفان

عارفان برخاسته از حوزه علمیه نجف که ما اصطلاحاً آنان را عرفای نحلة نجف می نامیم، از ویژگی های خاص و بسیار ممتازی برخوردار بوده اند و توفیق یافته اند که بسیاری از طالبان کمال و معنویت را تا رسیدن به مقامات عالی سلوک و معنویت تربیت کنند.1

نحلة عرفانی نجف، عرفانی نشئت گرفته از کرامت الهی در سایه عبودیت است، بر خلاف عرفان تصوفی که ممکن است صوفی با ریاضت های خاصّ، کارهای محیرالعقولی انجام دهد، بدون آنکه با خدای تعالی ارتباط داشته باشد. در عرفان ناب تشیع که اشراقات وارده در مسیر تعبد و قرب الی الله است، عالم ربانی نه تنها از اهداف دنیوی دور شده، بلکه از اهداف اخروی نیز گذشته و در فکر نهایت قرب به محبوب واقعی است. قوت و استحکام نحله نجف به گونه ای است که در میان همه مدعیان معنویت، از درخشندگی ویژه برخوردار است. داشتن الگوهای قابل ارائه به نسل اندیشمند امروز و شیفتگان و دلدادگان روحانیت، نشان از سلامت سالکان این مسلک است که به قلل معنویت و درجات بالای انسانی صعود کرده اند. از این رو، تلاش ما در این نشریه آن است که به زندگی و نحوة سلوک علمای اخلاقی و عرفای ربانی حوزه نجف اشرف نگاهی گذرا کنیم؛ نحله ای که به رغم دشمنی های مدعیان معنویت، با ظهور ستارگان درخشنده در آسمان معنویت خود، هنوز در گذر زمان خاموش نشده است و نورافشانی می کند.

سکان دار و سرسلسله این نحله، در قرن سیزدهم هجری قمری می زیست و متأسفانه ارتباط وی با علمای گذشته چندان روشن نیست. وی شخصیت ممتاز و بی نظیری است که با نفحات رحمانی و الطاف ربّانی و مجاهدت های خالصانه، از غیرحق برید و شیفته جمال محبوب شد. ایشان شیدای دل سوخته و محبوب قلوب عارفان، عارف بالله و فقیه وارسته، آیت الله سید علی شوشتری رحمه الله است.

طلوع خورشید عرفان

سید علی در سال 1223ق2 در شهر شوشتر در خانواده علم و سیادت و تقوا دیده به جهان گشود. پدر ایشان مرحوم سید محمد، از بزرگان و چهره های وجیه شهر شوشتر بود.

از آنجا که خانواده و اصالت خانوادگی، یکی از مهم ترین ارکان تربیت و پیشرفت انسان است، از این رو هر چه کمالات و استعدادهای معنوی در یک نسل و نژاد بیشتر باشد، بیشتر می توان امید و آرزوی فرزندانی را داشت که وارث همة خوبی ها باشند، و مرحوم سید علی شوشتری وارث یک نسل انسان های پرهیزکار و وارسته است و بدین جهت، از این سلسله جلیل، چنین فرزند کامل و مستعد و صاحب نبوغی دور از انتظار نیست.

سید علی شوشتری رحمه الله فرزند سید محمد، فرزند سید طیب فرزند، سید نورالدین، فرزند نعمت الله جزایری3 است. مرحوم جزایری خود از علما و محدثان بزرگواری است که در زمان علّامه مجلسی قدس سره زندگی می کرد. سید نعمت الله و اجداد بزرگوار آن جناب، از صدر اسلام، همه امامی مذهب و هر یک در عصر خود در علم و زهد و تقوا یگانه بودند. «ایشان از مؤلفین مشهور و صاحب تألیفات متعدد می باشد. ایشان به درخواست مردم شوشتر به آن شهر هجرت کرده و در آن شهر به ترویج و تبلیغ معارف و تأسیس مدرسه علمیه مشغول می شود. شهر شوشتر از آن زمان به برکت حضور مرحوم سید نعمت الله و فرزندان گران قدر ایشان خصوصاً عارف و عالم جلیل القدر سید علی شوشتری، به شهر علم و تقوا شناخته شده است. مرحوم سید نعمت الله با یازده واسطه به سید عبد الله فرزند امام کاظم علیه السلام می رسد که سلسلة جلیلة سادات این شجره به این ترتیب هستند: سید نعمت الله بن سید عبدالله بن سید محمد بن سید حسین بن سید احمد بن سید محمود بن سید غیاث الدین بن سید مجد الدین بن سید نورالدین بن سید سعید الدین بن سید عیسی بن سید موسی بن سید عبدالله بن امام موسی بن جعفر».4

تحصیلات

مرحوم سید علی شوشتری رحمه الله پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و عمومی، برای تحصیل و تکمیل علوم حوزوی به نجف اشرف رفت و با توجه به هوش و استعداد وافر و تربیت خوب خانوادگی به سرعت در بسیاری از علوم پیشرفت کرد و با تلاش و کوشش فراوان و بهره مندی از محضر علمای آن عصر به درجه اجتهاد نایل آمد.

بازگشت به وطن

او پس از رسیدن به اجتهاد، برای تبلیغ و ترویج احکام دین به شهر خود شوشتر بازگشت و مشغول تبیین و تبلیغ معارف و احکام اسلام شد. به جهت مقامات علمی و شخصیتی ایشان مردم در بسیاری از امور از جمله قضاوت و اصلاح و حلّ و فتق امور به ایشان مراجعه می کردند. البته مدت اقامت ایشان در این شهر معلوم نیست، لکن بنابر نقل بعضی بزرگان از جمله مرحوم علامه طباطبایی و برخی کتب از جمله طرائق الحقایق، مرحوم سید علی شوشتری در اثر انقلاب و عنایتی الهی، مجدداً عازم نجف شد، لکن نه برای تحصیل علم، بلکه برای رسیدن به حقیقت و درجات عالی اخلاقی و عرفانی و مقامات انسان کامل. این هجرت البته منتهی به اقامت دائم ایشان در مشهد حضرت امیرالمؤمنان علیه السلام گردید و او تا آخر عمر به تهذیب نفس، عزلت، تربیت و تزکیه نفوس مستعد پرداخت.

واقعه معنوی

علامه طباطبایی قدس سره علت هجرت مرحوم شوشتری را چنین بیان فرموده:

بیش از یکصد سال پیش در شوشتر، آقا سید علی شوشتری به امر قضا و تدریس و مراجعات مردم مشغول بود. یک روز ناگهان کسی در منزل را می زند. از او سؤال می شود که چه کار دارید. مرد پاسخ می گوید که فلان حکمی که طبق دعوی شهود آن را صادر کرده اید، برای فلان کس نیست؛ آن ملک برای طفل صغیر یتیمی است که قباله آن در فلان محل دفن است. این راهی که شما در پیش گرفته اید، ناصحیح است و راه شما نیست. آیت الله شوشتری می گوید: مگر من خطا رفته ام؟ مرد می گوید: سخن همان است که گفتیم. این را می گوید و می رود. آیت الله شوشتری در فکر فرو می رود که این مرد، که بود؟ در صدد تحقیق بر می آید، معلوم می شود که در همان محل، قباله ملک یتیم مدفون است و شهود بر ملکیت فلان، شاهد زور بوده اند. با خود می گوید: مبادا بسیاری از حکم هایی که داده ایم، از این قبیل باشد و وحشت و هراس او را می گیرد. شب بعد نیز همان مرد می آید و به او می گوید: راه این نیست که شما می روید و شب سوم نیز عین واقعه تکرار می شود و آن گاه می گوید: معطل نشوید، فوراً تمام اثاث خانه را جمع کرده، خانه را بفروشید و به نجف اشرف مشرف شوید و وظایفی را که به شما گفته ام، انجام دهید و در وادی السلام نجف به انتظار من باشید.

مرحوم شوشتری بی درنگ مهیا می شود، خانه را می فروشد. و آماده حرکت به سوی نجف اشرف می شود. به محض آنکه وارد نجف می شود، در وادی السلام هنگام طلوع آفتاب، بار دیگر مرد را می بیند که گویی از زمین جوشیده و در برابرش حاضر شده است. مرد دستورهایی می دهد و پنهان می شود. مرحوم شوشتری وارد نجف اشرف می شود و طبق دستورها عمل می کند تا به درجه و مقامی می رسد که قابل درک نیست».5

یکی از پرورش یافتگان

یکی از شاگردان مرحوم شوشتری، عالم ربّانی مرحوم شیخ مرتضی انصاری است. ایشان بدون تردید از جمله فقیهان وارسته ای است که در صف مقدم کاروان فقاهت شیعه قرار دارد و از بنیان گذاران تفکر فقهی معاصر شیعه است.

شیخ مرتضی انصاری در کسب علوم خارق العاده بود و خیلی زود به مقام اجتهاد رسید. از شگفتی های شیخ و آثار نبوغ ایشان تألیفات نو و بی نظیری است که از ایشان به جای مانده است. علامه آقا بزرگ تهرانی می نویسد: فرائد الاصول تألیف شیخ مرتضی انصاری است. و از کتب متداول درسی است که شهرت بسیار دارد و هیچ فقیهی نه از متقدمان و نه از متأخران مانند آن تألیف نکرده است. دیگر از آثار ایشان کتاب المکاسب، کتاب الصلاة و کتاب الطهارت است.

آیت الله شبیری زنجانی می گوید:

«از وفات شیخ تا الآن (1414ق) 133 سال می گذرد. اگر فرض کنیم که شیخ از سی سال قبل از فوتش مدرس عالی مقامی بوده است، اکنون تقریباً 160 سال از آن زمان می گذرد. در طول این مدت تمام افکاری که در مجامع علمی و حوزه های شیعه مطرح و مدار بحث بوده، یا سخنان شیخ بوده و یا از سخنان ایشان الهام گرفته است و این مطلبی که قابل انکار نیست و برای همه ما ملموس است».6

شیخ انصاری به خوبی می دانست که کسب علم اگر بدون رسیدن به درجات عالی انسانیت باشد، نه تنها کافی نیست، بلکه حتی مضر است. بنابراین او درصدد تهذیب نفس و سیر و سلوک برآمد، آن هم با راهنمایی استادی بزرگ که همه وادی های سیر و سلوک را پیموده باشد. از این رو، به محضر سید علی شوشتری می رسد. مرحوم آیت الله ملا حسینقلی همدانی می فرماید:

«مدتی بود که در نجف اشرف به درس شیخ انصاری حاضر می شدیم. روزی متوجه شدم که شیخ روزهای چهارشنبه به منزل آقا سید علی شوشتری می رود. من نیز به آنجا رفتم و شیخ را دیدم که چون شاگردان نشسته و سید بر مسند استادی جای گرفته است. با خود گفتم که من نیز باید همیشه به این درس حاضر شوم. چون برخاستم، سید رو به من کرد و گفت: اگر خواستی، تو نیز بیا و از آن روز به بعد همواره به حضورش شرف یاب شدم».

صمیمیت و ارتباط مرحوم شیخ اعظم با مرحوم شوشتری بسیار خوب بود. مرحوم شوشتری از فقهای بزرگ بود، ولی به دلیل ارادتی که داشت، در درس شیخ اعظم شرکت می کرد. آیت الله شبیری زنجانی می گوید:

«اینکه نام مرحوم شوشتری جزء شاگردان شیخ اعظم ذکر نشده، ممکن است به یکی از دلایل زیر باشد... . شاید خود آقا سید علی هم نمی خواسته که شیخ او را معرفی کند. ممکن است در خیلی جاها آقای سید علی خودش را مستغنی می دانست و شاید روی ارادتی که به شیخ داشته، در درس او شرکت می کرده».

ویژگی های سلوکی مکتب عرفانی نجف

از ویژگی های بارز مکتب عرفانی نجف، زهدورزی و فرار و دوری از لذت های زودگذر دنیا و به قدر نیاز بهره گرفتن از مطامع دنیاست. سید محسن امین در اعیان الشیعه نقل می کند:

«بعد از وفات سید محمد – پدر سید علی شوشتری – که از بزرگان شوشتر بود، آنچه نصیب سید علی شد، نزدیک به سه هزار تومان است که آن را به برادرش سید احمد تحویل می دهد تا خرج فقرا و مستحقان کند».7

زندگی شیخ انصاری نیز در حد فقرا بود و در زمان مرجعیت، زهد و سخت گیری او بیشتر شد؛ درحالی که سالیانه مبلغ دویست هزار تومان که در زمان شیخ بسیار ارزش داشت، به محضرش می رسید و او تقسیم می کرد و هر سال هفتصد تومان یکی از بازرگانان شهر بخارا از مال خود نه از سهم امام برای هزینه شیخ می فرستاد؛ ولی آن فقیه زاهد، آنها را به طلاب و مستحقان می داد. شیخ پس از مرگ بیش از هفده تومان از مال دنیا از خود باقی نگذاشت و این مبلغ را هم مقروض بود.8

مرحوم صاحب جواهر مرجع تقلید عصرِ شیخ اعظم به صراحت می گوید که باید بعد از وی، از شیخ تقلید کرد و پس از وفات صاحب جواهر حوزة نجف و علما می پذیرند که او باید مرج تقلید عام شود، ولی خود شیخ امتناع می کند و می گوید: سیدالعلماء در بابل مازندران از من اعلم است. طی چند ماه که سید العلماء با شیخ مکاتبه می کند و شیخ را قانع می کند و آن وقت شیخ رساله می دهد. 9

مرحوم شوشتری نیز با آنکه شیخ وصیت کرده بود مرجعیت را بر عهده گیرد، پس از وفات شیخ، در منزل خود را بست و مرجعیت را به افراد دیگر واگذاشت.

رحلت غم بار

اسوة بی نظیر علم و عرفان، آیت الله سید علی شوشتری، پس از سال ها مجاهدت و پیمودن منازل و مقامات عالی عرفانی و پرورش سالکان و معلمان عرفان به جوار دوست راه یافت. مؤلف دارالسلام می فرماید، او در ورع و زهد و تقوا سلمان عصر و مقداد دهر خود بود، و مردم را بر این گمان بود که خدمت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف شرفیاب می شود و معروف به کرامات بود.10 روح لطیف و ملکوتی آسمان عرفان، در سال 1283قمری غروب کرد و پیکر مطهرش را در مقبره متصل به درب قبله مقابل مقبره شیخ انصاری در صحن مطهر حضرت امیرمؤمنان علیه السلام دفن کردند.