ضرورت مهارت برای مقابله با دشواری ها

رضایت از زندگی، مشروط به وجود نداشتن سختی و مشکل نیست؛ در شرایط غیرعادی نیز محتاج مهارت هایی برای رسیدن به رضایت از زندگی هستیم. سختی، اجتناب ناپذیر است؛ اما ناکامی و شکست، سرنوشت حتمی دوران سخت نیست. آنچه موجب ناکامی می گردد، فقدان مهارت های لازم برای مقابله با پدیده های ناخوشایند است، نه وقوع سختی ها و گرفتار شدن انسان ها. با برخورداری از مهارت های مقابله با تنیدگی می توان دوران ناخوشایند را به سلامتی پشت سر گذاشت و حتی از آن، پلی به سوی موفقیت بیشتر زد.

اجتناب ناپذیری مقابله

واکنش و موضع گیری انسان در برابر این موقعیت ها را «مقابله»(1)می نامند. بدون تردید، همه ی انسان ها به موقعیت های ناخوشایند، واکنش نشان می دهند؛ اما مهم این است که این واکنش، صحیح و خردمندانه باشد. میزان موفقیت انسان و سطح رضایت او از زندگی، به شیوه ی مقابله او با سختی ها بستگی دارد. هر مقابله ای را نمی توان صحیح و کارآمد دانست. بنابراین باید مهارت های لازم برای استفاده از مقابله های صحیح را فراگرفت و هنگام نیاز، آنها را به کار بست.

بی تابی کردن، مقابله ی نادرست

فوری ترین و شاید شایع ترین واکنش در برابر حوادث ناخوشایند، بی تابی کردن است. طبع اولیه ی انسان، این است که در برابر ناخوشایندی های زندگی، بی تاب می گردد. (2)
بی تابی کردن، روال عادی زندگی را تغییر داده، تعادل انسان را برهم می زند. این عدم تعادل، ممکن است به دو شکلْ نمایان شود: یکی بروز رفتارهایی که پیش از این، انجام نمی داده، و دیگری ترک رفتارها و کارهایی که انجام می داده است. (3)
ناله و فریادْ سردادن، گریبان دریدن، بر سر و صورت زدن، مو پریشان کردن، دست بر دست زدن یا بر ران خود زدن و اموری از این دست، رفتارهایی هستند که در شرایط عادی، انجام نمی گیرد؛ ولی هنگام مصیبت، از انسان، سر می زند(4). از سوی دیگر، کسل شدن، اظهار ناتوانی کردن، و دست روی دست گذاشتن و روال زندگی را رها کردن، منشأ ترک کردن اموری است که انسان در شرایط عادی، آن ها را انجام می داده است.
پدیده ی دیگری که هنگام بی تابی رخ می دهد«شکایت کردن»است. معمولاً وقتی حادثه ناخوشایندی رخ می دهد، انسان، لب به شکایت می گشاید. گاهی این شکایت کردن، با ناسزاگویی همراه می شود؛ هیچ حریمی نگاه داشته نمی شود و هرچه به زبان می رسد، گفته می شود. (5)

پیامدهای بی تابی کردن

تردید نداشته باشید که بی تابی کردن، کوچک ترین تأثیری در بهبود وضعیت شما نخواهد داشت. به وسیله ی بی تابی کردن، آنچه از دست رفته، باز نمی گردد و مصیبت وارد شده، از بین نمی رود و احساسات و عواطف انسان، کنترل نمی شود. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:
غمگینی و بی تابی، آنچه را از دست رفته، باز نمی گردانند(6).
وانگهی کسی که به جنگ با بلایا برمی خیزد، «انتظار» پیروزی دارد و چون به هدف خود نمی رسد، فشار روانی بیشتری، وی را دربرمی گیرد. برآورده نشدن انتظارات و احساس شکست، خود عواملی برای افزایش تنیدگی خواهند بود. با این حساب، در افتادن با سختی ها و بلاها، نه تنها به رفع مشکل، کمک نمی کند، بلکه به رنج آ‌ن نیز می افزاید. ورود سختی ها خود، تنیدگی زاست و درافتادن با آنها، افزاینده ی تنیدگی است، نه کاهنده ی آن! و ما به دنبال چه بودیم؟ کاهش تنیدگی یا افزایش آن؟! امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:
بی تابی کردن، محنت را بزرگتر می کند. (7)
هرچند صبر کردن، دشوار است، ولی دشوارتر از پیامدهای بی تابی کردن نیست(8). و سرّ آن، این است که بی تابی کردن نمی تواند تقدیر را برگرداند. (9)به همین جهت، کسی که بی تاب شود، فقط مصیبت خود را بزرگ تر کرده است(10). از این روست که امام کاظم علیه السلام مصیبت را برای شخص بی تاب، دوبرابر می داند:
مصیبت برای شخص بردبار، یکی است و برای شخص بی تاب، دو تا(11).
اگر بی تابی بر کسی چیره شود، روی آسایش را نخواهد دید. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:
کسی که بی تابی و تنیدگی، بر او چیره شود، آسودگی از او رخت بربندد. (12)
به همین جهت، عقل، حکم می کند که انسان، ناخوشایندِ اندک را تحمل کند و با بی تابی کردن، بر مشکلات خود نیفزاید. امام علی علیه السلام می فرماید:
از ناخوشایند اندک، بی تاب نشوید که شما را در ناخوشایندی های بزرگ تر، گرفتار می سازد. (13)
گرفتاری انسان، هرچه قدر بزرگ و سنگین باشد، در مقابل فشار روانی ناشی از بی تابی کردن، کوچک است. کسی که تحمل آن اندک را ندارد، چگونه می تواند پیامدهای سخت تر مصیبتِ بی تابی شده را تحمل کند؟ به همین جهت، امام صادق علیه السلام می فرماید:
از خدا پروا داشته باشید و بردباری کنید که هرکس صبر نکند، بی تابی کردن، او را هلاک سازد(14).

بردباری، بهترین مقابله

اگر بی تابی کردن، نه تنها تأثیری ندارد، بلکه بر اندازه ی مصیبت می افزاید، پس بهترین مقابله با سختی، تحمل کردن و بردباری ورزیدن است. امام علی علیه السلام می فرماید:
بی تابی کردن هنگام مصیبت، آن را بیشتر می کند و بردباری کردن بر آن، آن را از بین می برد(15).
بردباری کردن، اندوه ناشی از بلا را کاهش می دهد؛ از این رو، امام علی علیه السلام برای کاستن از اندوه مصیبت ها، صبر کردن را پیشنهاد می کند:
اندوه های وارد شده را با عزم بر صبر کردن و حسن یقین، دور کنید. (16)

صبر چیست؟

صبر یعنی مقاومت در برابر سختی ها و از دست ندادن تاب و قرار. صبر، نیرویی است کُنشگر و پویا که انسان را در برابر آنچه ناخوشایند اوست، توانمند می سازد. هر مشکل و مصیبتی، به تناسب ناخوشایندی اش، روان انسان را در تنگنا قرار می دهد و موجب بروز فشار روانی می گردد. اگر فرد، در برابر این گونه پدیده ها، توانمند و مقاوم نباشد، عنان اختیار و تعادل خویش را از کف می دهد و به رفتارهایی دست می زند که نه تنها به حلّ مشکل خود کمک نمی کند، بلکه بر اندازه ی رنج و درد آن نیز می افزاید.
اما کسانی که توان تحمل سختی ها و مشکلات را دارند، بر خود، مسلط هستند و از تعادل، خارج نمی شوند. اینان هنگام بروز یک مشکل، به خوبی می اندیشند و به موقع و به اندازه، اقدام می کنند و از تحرکات زیان آور و ایستایی های زیان بار، پرهیز می کنند. اینان، هرچند ناراحت می شوند و مزّه ی درد و رنج را می چشند؛ اما به زانو درنمی آیند.
همچنین افراد صبور کسانی اند که علاوه بر توانمندی در تحمل این سختی ها، از مهارت های لازم برای گذر از بحران نیز برخوردارند. صبر فقط به معنای درون ریزی غم ها و اندوه ها نیست؛ صبر، به معنای محبوس کردن دردها در سینه و سد کردن راه بروز آنها نیست. بلکه صبر یعنی مقاومت در برابر ضربه های حوادث(بخصوص ضربه های اولیه)و مهارت در کاهش و به حداقل رساندن فشارهای روانی حاصل از آنها، به منظور یافتن راه مقابله ی صحیح و منطقی با آنها.
بنابراین، نه صبر به معنای سکون و سکوت است و نه هر سکون و سکوتی نشانه ی بردباری است. فرد صبور، نه به جنگ بی حاصل با سختی ها برمی خیزد و نه در برابر آنها زمینگیر می شود؛ بلکه با مقاومت و بردباری، واقعیت ها را می پذیرد و با جستجوی یک راه حل منطقی، به مدیریت موقعیت ناخوشایند می پردازد.

نشانه های صابران

برای صابران، نشانه هایی است که به وسیله ی آنها می توان میزان بردباری شان را سنجید. برای این که بدانیم بردبار هستیم یا نه، باید نشانه های آن را بشناسیم. نشانه های صبر عبارت اند از:«ناتوان نشدن»، «بی تابی نکردن» و «از خدا شکایت نکردن».
صابران و بردباران، دچار ضعف و کسالت نشده و ناتوانی، به خود راه نمی دهند و با قدرت و قوت، در برابر مشکلات می ایستند.
همچنین در برابر مشکلات بی تاب نشده و قرار خود را از دست نمی دهند.
و بالاخره آنان هرگز از خدا شکایت نمی کنند.
پیامبرخدا صلی الله علیه و آله درباره ی نشانه های سه گانه ی یاد شده می فرماید:
نشان شخص صابر، سه چیز است: اول آن که کسل نیست، دوم آن که بی تابی نمی کند، و سوم آن که از خداوند-عزوجل- شکایت نمی کند؛ چه این که هرگاه او کسل شود، حق را ضایع کرده است و هرگاه بی تاب گردد، شکر را ادا نکرده است و هرگاه از خداوند- عزوجل-شکایت کند، به تحقیق، معصیت او را نموده است. (17)

پی‌نوشت‌ها:

1. coping
2. قرآن کریم در این باره می فرماید:«همانا انسان، حریص و بی تاب آفریده شده است. هرگاه ناخوشایندی به او برسد، بی تاب می شود». (سوره ی معارج، آیه ی 19-20).
3. تنبیه الخواطر، ج1، ص 16.
4. الکافی، ج3، ص 222، ح1.
5. البته شکایت کردن به خداوند، مانعی ندارد. آنچه بد است، شکایت کردن از خداست. شکایت از خدا، به معنای«اعتراض»است و شکایت به خدا، به منظور«یاری خواستن». شکایت کردن به مردم، در حقیقت، شکایت کردن از خداست. نباید هنگامی سختی ها به دیگران شکایت کرد. شکایت به مردم، تأثیری نخواهد داشت.
6. غررالحکم، ح5612.
7. همان، ح5619.
8. الدعوات، ص 167، ح464؛ المائه کلمه، ح42؛ المناقب، خوارزمی، ص 375، ح395.
9. غررالحکم، ح5625؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 21.
10. غررالحکم، ح5631؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 429.
11. تحف العقول، ص 414؛ اعلام الدین، ص 414؛ الدره الباهره، ص 42.
12. کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ‌ص 355، ح5762؛ الخصال، ج1، ص 230، ح72.
13. غررالحکم، ح5638؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 523.
14. بحارالانوار، ج71، ص 95، ح85.
15. غررالحکم، ح5626.
16. تنبیه الخواطر، ج1، ص 87.
17. علل الشرائع، ج2، ص 498؛ بحارالانوار، ج71، ص 86.

منبع مقاله: پسندیده، عباس؛ (بی تا)، هنر رضایت از زندگی، قم: دفتر نشر معارف، چاپ نهم