اخلاق علمی / ارزش های اخلاقی در فرایند یادگیری

اساسا ورود به هر عرصه ای باید و نبایدهای خاص خود را دارد که ضرورت آشنایی با آن بر کسی پوشیده نیست. در این میان، حضور در فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، خانوادگی و... تکالیف و ویژگی های خاصی بر دوش انسان می گذارد، همچنان که حضور در صحنه تعلیم و تربیت متناسب با جایگاه انسان، در موقعیت استادی یا شاگردی رعایت مواردی را می طلبد که جا دارد در ابتدا به آنچه دانش پژوه در فرایند یادگیری، به عنوان ارزش در نگاه اخلاقی اسلام با آن روبه روست، پرداخته شود و سپس شایستگی های ویژه هر موقعیت را بررسی کرد.

اخلاص و پاک سازی نیت

ارزش عمل آدمی به نیت اوست. عملی که همراه با نیت پاک و خالص نباشد، وزر و وبالی است که بر دوش انسان سنگینی می کند. امام صادق علیه السلام دانشجویان را سه دسته می داند: اول گروهی که می خواهند با تحصیل دانش فخر و مباهات را پیشه خود سازند، گروه دوم هدف خود را دست یازی به مقام و منصب قرار می دهند و از راه خدعه و نیرنگ در پی رسیدن به آنند و گروه سوم کسانی هستند که برای کسب معارف دینی و عمل نیک و ارتقای رفتاری خود به دنبال علم و دانشند.

اگر در تحصیل و تعلیم دانش نیت و انگیزه فرد، بر پایه ریا، فخر و مباهات به دیگران، به دست آوردن ثروت و مکنت و خلاصه هر آنچه غیر رضای محبوب و خدمت به خلق اوست قرار بگیرد، نتیجه ای جز سختی و تنگی در زندگی، برکت نداشتن، از دست دادن همراهی خدا در زندگی و پاداش اخروی، درک نکردن بوی بهشت و هلاکت و خواری نخواهد داشت. در عوض، کسی که برای خدا به کسب دانش بپردازد، با آراستگی به دانش، عمل خود را زیبا سازد و دانش خود را به دیگران نیز عرضه دارد، خداوند در ملکوت آسمان ها او را به نیکی یاد کند و نزد فرشتگان آسمان ها، از او به شکوه و عظمت نام برد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

هر کس برای فخرفروشی علم بیاموزد، جاهل از دنیا می رود و هر کس برای گفتن بیاموزد نه عمل، منافق می میرد. هر کس برای بحث و جدل یاد بگیرد، فاسق جان دهد و کسی که برای زیاد کردن مال و ثروت درس بخواند، بی دین از دنیا می رود و کسی که بیاموزد تا در عمل آرد، عارف و خداشناس می میرد.

آراستگی به تقوا و تواضع

ثمره ایمان به خدا، آراسته شدن به فضایل و کمالات اخلاقی است و چه کسی به این فضیلت ها محتاج تر از مدعیان علم و ادب است.

جلوه روشن و بی بدیل آراستگی به علم و تقوا را در وجود مبارک امام خمینی رحمه الله ، عالِم فرزانه ای که تاریخ، هم پای او را به یاد ندارد، می توان دید. نقل است:

امام خمینی با مرتبه علمی بالایی که داشت، همیشه در سلام کردن مقدم بر دیگران بود.آن قدر رئوف و مهربان که حتی به بچه ها نیز سلام می کرد. در دل شب وقتی برای نماز شب برمی خاست، از یک چراغ قوه کوچک برای آنکه جلوی پای خود را ببیند، استفاده می کرد تا دیگران از خواب بیدار نشوند. همیشه پیش از ظهر جمعه، غسل روز جمعه را انجام می داد و جزئیات اعمال خود را با آنچه خدا می پسندد، تطبیق می کرد.

مشکل جدایی اخلاق از علم

متأسفانه در عصر حاضر، جدایی علم از اخلاقیات موجب شده است که انسان تمام قوای فکری اش را در جهت سود و لذت ناپایدار و غیراصیل به کار بندد و پس از آن، کم کم جامعه از ارزش ها تهی می شود و نیز بی پناهی ها، اضطراب ها، ظلم و ستم ها و پوچ گرایی ها را تجربه می کند که به تعبیر یکی از بزرگان: «علم بسیار در غیر طاعت سبحان، ماده گناهان است.» انسانی که تنها در بُعد علمی منهای تقید به زیبایی ها و ارزش های انسانی و الهی، تنها و تنها به افزون خواهی فکر می کند، در حقیقت، انسان توانا و قدرتمندی است که در یک بعد رشد کرده است، نه انسان فضیلت مند، جامع نگر و جامع عمل.

همراهی علم سودمند با عمل صالح

پند و اندرز استاد به خوب زیستن و ارزشمند بودن، زمانی اثر دارد که خود، به گفته هایش پای بند باشد: «چون سخن از دل برآید، لاجرم بر دل نشیند.» در منابع دینی هم، از عالمان بی عمل بسیار نکوهش شده است.

حفظ احترام به استاد و موقعیت علمی او

ارزش و مقام استاد به عنوان وارث انبیا، به حدی است که حضرت علی علیه السلام خود را بنده کسی می داند که به ایشان کلمه ای بیاموزد. چرا که وی نقش مهمی در تکامل شناختی و گرایشی و راه یابی انسان به حقایق هستی ایفا می کند. اوست که اندیشه های خام را بارور می سازد و دریچه های بسته تفکر را به روی جهان متعالی می گشاید، پس حقی که او بر گردن دانشجو دارد، چه بسا بیش از حقی است که پدر و مادر بر فرزند دارند.

امام سجاد علیه السلام چنین توصیه دارند:

حق کسی که عهده دار آموزش تو شده است، بر تو آن است که او را از صمیم قلب احترام بگذاری، در نشست و برخاست ها با وی او را بزرگ شماری، سخنانش را با توجه گوش کنی، خرد خود را در فهم مطالب به کار گیری و قلب خود را با ترک لذت های ناروا، زنده و بینش خویش را پاک سازی.

از عالمی نقل شده است که گفت: « من در برابر استاد خود، کتاب را چنان برمی گرداندم که او صدای آن را نمی شنید و این کار، از روی حرمتی بود که برای ایشان قایل بودم».

فروتنی و تواضع در محضر استاد

افتادگی و خاکساری در برابر استاد یکی دیگر از وظایف دانش پژوه است. امیر مؤمنان علی علیه السلام در این باره چه زیبا می فرماید:

از جمله حقوق استاد بر تو این است که روبه روی او بنشینی، به او سلام کنی، در محضرش با چشم یا دست اشاره نکنی و در مخالفت با او بی ادبی ننمایی.

مهم ترین نتیجه سودمند رعایت این وظیفه، برای دانشجو، آمادگی روحی و روانی استاد برای پذیرش اوست که به تعمیق یادگیری کمک می کند و در نهایت، او را به موفقیت های شایان توجه می رساند.

انضباط علمی

برنامه ریزی و انضباط در تعیین زمان مطالعه و تحصیل، دیگر ضرورتی است که دانشجو باید رعایت کند. علی علیه السلام فرمود: « دل ها ملول و مانده می گردند، همچون بدن ها. پس وقت ملالت دل، ظرایف حکمت و نوادر علوم و حکایات را بجویید.» با عالمی گفتند: چرا صبحگاه را برای درس اختیار کرده ای؟ گفت: برای آنکه عقل ها آن وقت وافرتر است برای قرب عهد آدمی به خاموشی و دوری اعضا از معاصی.

حفظ پویایی، فعالیت و پرسش گری

پرسش گری در قرآن، به عنوان یک ارزش معرفی و به آن توصیه شده است و خداوند می فرماید: «اگر نمی دانید، از صاحبان ذکر الهی پرسش کنید». (نحل: 43)

پرسش گری دانشجو افزون بر اینکه ابعاد ناشناخته موضوع را روشن می سازد، موجب تشویق و ترغیب استاد به فعالیت علمی بیشتر می شود. ارسطو گفت:

طالب علم، همچون غواص دریاست؛ درّ گران مایه بی مخاطره به چنگ نیاورد. طرح پرسش باید به دور از هر گونه اسائه ادب به استاد و مشاجره لفظی باشد. استاد، همچون درخت نخلی است که باید منتظر ماند تا رطبش برسد و از شاخه بیفتد.