اشاره: گفتیم که در مکتب اسلام توجه فراوانی به حقوق و تکالیف اجتماعی شده تا آنجا که برآوردن حقوق مردم همپایه ادای حق خداوند به شمار آمده است.
پیامبر گرامی اسلام، صلی الله علیه وآله، بر همین اساس حقوقی را که مسلمانان نسبت به یکدیگر دارند برشمرده و همه اهل ایمان را سفارش کرده اند که حقوق یکدیگر را پاس دارند.
در قسمتهای قبلی، این سلسله مطالب به برخی از این حقوق اشاره کردیم و با بهره گیری از کلمات معصومان، علیهم السلام، به شرح آنها پرداختیم و اینک در آخرین قسمت به بررسی دیگر حقوق اهل ایمان نسبت به یکدیگر می پردازیم.
24 و 25 - گسترش دامنه دوستی، ترک دشمنی و کینه توزی
«یوالی ولیه و لایعادیه »; با دوستان او دوستی کند و با او دشمنی نورزد.
درخت دوستی بنشان که کام دل ببار آرد
نهال دشمنی برکن که رنج بی شمار آرد
«حافظ »
امیرالمؤمنین، علیه السلام، در حدیثی دوستان و دشمنان انسان را چنین برمی شمرند:
دوستان و دشمنان تو سه دسته اند; اما دوستان تو: اول دوست تو; دوم، دوست دوست تو و سوم، دشمن دشمن تو. دشمنان تو نیز عبارتند از: اول، دشمن تو; دوم، دشمن دوست تو و سوم، دوست دشمن تو. (1)
با ملاحظه این حدیث متوجه می شوید که انسان علاوه بر اینکه با بعضی به طور مستقیم دوستی و یا دشمنی دارد، با بعضی هم باواسطه و به خاطر دوست خود، دوستی و یا دشمنی می ورزد.
احترام و ارزشی که ما برای دوستمان قائل هستیم حکم می کند که نه تنها با خود او بلکه با دوستان او نیز رابطه دوستی و الفت داشته باشیم، و به علاوه با کسی که با او به دشمنی برخاسته، طرح دوستی نریزیم که این در واقع دشمنی با دوستمان می باشد، چنانکه امام علی، علیه السلام، می فرمایند:
دشمن دوستت را به دوستی نگیر، که در واقع با این کار با دوستت به دشمنی برخاسته ای. (2)
همانطور که در احادیث بر فضیلت دوستی و محبت میان برادران مسلمان تاکید شده، از دشمنی و کینه توزی در بین آنها نیز بشدت نهی شده است و اهل ایمان را از آن برحذر داشته اند، تا آنجا که رسول گرامی اسلام، صلی الله علیه وآله، می فرمایند:
بعد از پرستش بتها، من از هیچ چیز به اندازه دشمنی با مردم نهی نشده ام. (3)
و امام علی، علیه السلام، نیز می فرمایند:
بالاترین حد نادانی و جهالت دشمنی با مردم است. (4)
آری «هر کس بذر دشمنی بیفشاند. جز زیانکاری و ندامت چیزی درو نمی کند.» (5) و ثمره کینه توزی و دشمنی با اطرافیان جز برافروختن آتش خشم و غضب و از بین بردن صفا و محبت نیست (6) و در نهایت هم به بی آبرویی و از دست رفتن شخصیت اجتماعی ختم خواهد شد. (7)
- خیرخواهی و فریادرسی
ینصره ظالما و مظلوما، فاما نصرته ظالما فیرده عن ظلمه و اما نصرته مظلوما فیعینه علی اخذ حقه;
برادر مسلمانش را در هر حال یاری نماید، خواه ظالم باشد و خواه مظلوم! اما در حالیکه او ظلم می کند یاری تو نسبت به او این است که از ظلم و تجاوز به دیگران او را برحذر داری; و یاری تو در حالیکه او مورد ستم واقع شده، این است که او را در گرفتن حقش یاری نمایی.
گرت از دست برآید دهنی شیرین کن
مردی آن نیست که مشتی بزنی بر دهنی
«سعدی »
گفتیم که یک مسلمان نباید در هیچ حالی از برادر و خواهر مسلمان خود غافل شود، بلکه می بایست مراقب و مواظب حال او باشد. تا به مجرد پیش آمدن موقعیتهای ناگوار برای او به یاریش شتافته و دستش را بگیرد.
روشن است که این یاری و دستگیری هم مربوط به امور دنیایی و حفظ او از گرفتاریها و ناملایمات این جهان می شود، و هم نگهداری و حفظ او از درافتادن به مصائب و رویدادهای دردناک جهان آخرت را دربر می گیرد.
آنچه از مفهوم کمک و یاری به دیگران به طور معمول در ذهن ما نقش بسته، این است که در مواقع لزوم فریادرس مظلومان و نجات دهنده آنها از چنگال ظالمان و زورگویان باشیم، در حالیکه این تنها یک بعد موضوع را تشکیل می دهد.
از نظر اسلام حتی آن انسانی که دست به ستمگری و از بین بردن حق دیگران می زند نیز سزاوار یاری و دستگیری است، اما در اینجا موضوع شکل دیگری به خود می گیرد. مفهوم یاری در اینجا برحذر داشتن او از عواقب و نتایج سهمگین تجاوز و پایمال کردن حقوق دیگران است. به عبارت دیگر در اینجا او را یاری می دهیم که به راه صحیح برگردد.
چنانکه این عمل سیره و روش انبیاء عظام الهی بوده و آنها نه تنها برای نجات محرومان و مستضعفان از چنگال مستکبران و زورگویان اقدام می کردند، بلکه خود را موظف می دانستند که به سراغ ستمگران و طغیان پیشگان نیز رفته و آنها را پند و اندرز دهند و از عاقبت شوم ستمگری برحذر دارند.
نمونه بارز این موضوع جریان مقابله حضرت موسی و برادرش هارون با فرعون زمان خویش است، که خداوند به ایشان امر می فرماید که:
«اذهبا الی فرعون انه طغی فقولا له قولا لینا لعله یتذکر او یخشی.» (8)
به سراغ فرعون بروید، که او سخت به راه کفر و سرکشی شتافته است، با او با کمال نرمی و ملاطفت سخن بگویید، باشد که (از خواب غفلت و غرور بیدار و) متوجه حال خویش گردد و از خدا بترسد.
با توجه به مطالب فوق، وظیفه و مسؤولیت ما در برابر دوستان و اطرافیانمان سنگینتر می گردد و بنابر آنچه گفته شد موظف می شویم که به عنوان ادای حق برادر مسلمانمان، او را از قدم زدن در طریق ظلم و بی عدالتی منع و به او گوشزد کنیم که:
ز گوش پنبه برون آر و داد خلق بده
که گر تو می ندهی داد، روز دادی هست
«سعدی »
همچنانکه امام صادق، علیه السلام، نیز می فرمایند:
هر کس برادر خود را در حال ارتکاب عمل ناشایستی ببیند، و با وجود قدرت بر بازداشتن او، از آن عمل برحذرش ندارد، در حقیقت به او خیانت کرده است. (9)
همانطور هم وظیفه داریم در هر کجا که دیدیم برادر مسلمانی مورد ظلم واقع شده و حقش غصب گردیده، دامن همت به کمر زنیم و در احقاق حق او تلاش نماییم، و بدانیم که اگر قدمی در راه نجات محرومی و شاد کردن دردمندی برداریم، خداوند نیز این عمل ما را بی پاسخ نمی گذارد و مشکلات و گرفتاریهای ما را رفع می کند. چنانکه فرمود:
کام درویشان و مسکینان بده
تا همه کارت برآرد کردگار
«سعدی »
- همراهی در لحظات بحرانی
«لایسلمه و لایخذله »; برادرش را به حال خود وامگذارد و به هنگام سختی تنها رها نسازد.
دوست مشمار آنکه در نعمت زند
لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن باشد که گیرد دست دوست
در پریشان حالی و درماندگی
«سعدی »
همچنانکه در بحث از قسمتهای پیشین حدیث بلند و پرمحتوای رسول اکرم، صلی الله علیه وآله، نیز اشاره شد، ارزش دوستیها، پیوندها و حتی خویشاوندیها در موقعیتهای حساس و استثنایی زندگی آشکار می شود; در ناملایمات و فراز و نشیبهای روزگار است که می توان دوستان و برادران صمیمی و وفادار را از رفیقان نیمه راه و همراهان بی وفا مشخص نمود.
چنانکه امام صادق، علیه السلام، می فرمایند:
دوستان خود را برای یافتن چند خصوصیت مورد آزمایش قرار دهید، پس اگر خصائص موردنظر را در ایشان یافتید، مطمئن باشید که به دوستی صمیمی و رفیقی باوفا دست یافته اید، وگرنه بدانید که آن فرد، جز در راحتی و آسایش شما را همراهی نمی کند و به گاه سختیها و مشکلات شما را رها خواهد ساخت. (10)
اما خصوصیات مورد نظر آن حضرت با آزمونهای زیر معلوم می گردد:
اول اینکه، از او مالی درخواست کن (تا با مشاهده برخورد او با این موضوع به میزان فداکاری و از خود گذشتگی او واقف شوی.); دوم اینکه، مالی را بدو بسپار (تا امانتداری او بر تو معلوم گردد.) و سوم اینکه، از او درخواست کن که در امر مشکلی تو را همراهی نماید (تا بفهمی که آیا در سختیها و مشکلات زندگی همراه و غمخوار تو خواهد بود یا خیر؟).(11)
در حدیثی دیگر، امیرالمؤمنین، علیه السلام، می فرمایند:
برادر تو کسی است که در سختیها و شدائد تو را رها نکند و در تنگناها از تو غافل نباشد، و اگر درخواستی از او کردی تو را ناامید نگرداند. (12)
و راستی چه سخت است یافتن چنین یاران یکدل و دوستان باوفا، و چه بجا سروده است:
آن کیمیا که می طلبی یار یکدل است
دردا که هیچ گه نتوان یافت، آرزوست
«پروین اعتصامی »
- ترک خودبینی و خودخواهی
و یحب له من الخیر ما یحب لنفسه و یکره له من الشر ما یکره لنفسه; آنچه از خوبیها که برای خود می پسندد، برای برادرش هم بپسندد، و آنچه بر خود نمی پسندد و از آن پرهیز می کند بر برادرش نیز نپسندد و روا ندارد.
نبیند مدعی جز خویشتن را
که دارد پرده پندار در پیش
گرت چشم خدابینی ببخشند
نبینی هیچکس عاجزتر از خویش
«سعدی »
اینک می پردازیم به بیان آخرین قسمت از حدیث پربار خاتم المرسلین، صلی الله علیه وآله، که در حقیقت می توان گفت خود دربردارنده تمامی حقوق و وظایفی است که حضرتش به آنها اشاره نموده اند و به یک بیان عصاره تمامی فضائل اخلاقی که در روابط اجتماعی مطرح می گردد، در این بخش از کلام آن حضرت جمع گردیده است; زیرا اصلی ترین و اساسی ترین عنصری که در ایجاد روح تعاون و همدلی در یک اجتماع مؤثر است این است که افراد آن اجتماع تنها خود را نبینند و فقط در فکر خود نباشند، بلکه چنین باشد که هر یک از افراد تشکیل دهنده جامعه، رفاه و آسایش خود را در رفاه و آسایش دیگران، رنج و ناراحتی خود را در رنج و ناراحتی دیگران ببیند.
پیامبر اسلام، صلی الله علیه وآله، در اینجا به یک ملاک و معیار کلی برای شناخت مسؤولیتها و تعهدات اجتماعی افراد در برابر یکدیگر اشاره فرموده و توجه ما را به این نکته جلب می کنند که اگر انسان دست از خودبینی و خودخواهی بردارد، به فراتر از محدوده خواستها و تمایلات خویش نیز بیندیشد، همواره جامعه و انسانهای پیرامون خود را نیز در نظر داشته باشد و تنها در پی رسیدن به هدف و مقصود خود نباشد; هرگز حاضر نخواهد شد برای رفاه و آسایش خود، راحتی دیگران را به خطر بیندازد و به بهای گرفتاری و مشقت دیگران، برای خود تحصیل آرامش و آسودگی کند.
اگر خوب به نکاتی که تاکنون از زبان رسول خدا، صلی الله علیه وآله، برشمردیم توجه کرده باشید درمی یابید که تمام و یا اکثر وظایفی که حضرتش برای اهل ایمان ذکر فرمودند، در واقع زمانی تحقق می یابد و ضمانت اجرایی پیدا می کند که همه افراد جامعه، خواه بر اساس معیارها و ملاکهای دینی و اخوت و برادری ایمانی و خواه بر اساس معیارهای انسانی و ضوابطی که انسانها به خاطر حفظ زندگی اجتماعی خود به آنها ملزم شده اند، منافع و مصالح خود را با منافع و مصالح کل جامعه تطبیق دهند، تنها در پی جلب منافع شخصی و تحصیل مصالح فردی خود نباشند و مراقبت نمایند که آنچه بر خود نمی پسندند بر دیگران نیز روا ندارند، و آنچه را خود طالب آن هستند برای دیگران نیز بخواهند.
تنها در این صورت است که می توان امیدوار بود همه افراد اجتماع بخوبی به وظایف و مسؤولیتهایی که جامعه بر عهده آنها گذارده عمل کنند.
در اینجا بیان آخرین حق از حقوقی که رسول گرامی اسلام، صلی الله علیه وآله، برای هر مسلمان قرار داده و سایر مسلمانان را موظف دانسته اند که این حقوق را رعایت کنند، به پایان می رسد.
امیر مؤمنان علی، علیه السلام، که روایت حقوق را از پیامبر اکرم، صلی الله علیه وآله، نقل نموده در ادامه این روایت می فرمایند:
از رسول خدا، صلی الله علیه وآله، شنیدم که آن حضرت می فرمود: «در روز قیامت برادر مسلمان شما که حقی از حقوق او را ادا نکرده اید در پیشگاه خداوند حق خود را مطالبه کرده و خداوند نیز به نفع او و به ضرر شما حکم خواهد کرد.» (13)
دقت در این کلام کافی است که ما را در ادای حقوق دیگران و عمل نمودن به وظایف و مسؤولیتهایی که در قبال مردم جامعه خود داریم جدی تر سازد، و توجه ما را جلب نماید که: حتی اگر در این دنیا بتوانیم به بهانه هایی از زیر بار مسؤولیتها و تعهدات اجتماعی خود شانه خالی کنیم و یا به نحوی حقوق دیگران را پایمال نماییم، سرانجام در دادگاه عدل الهی می بایست پاسخگو بوده و از عهده حقی که ضایع ساخته ایم، برآییم; چنانکه مولانا نیز می فرماید:
چونکه بد کردی بترس، ایمن مباش
زانک تخمست و برویاند خداش