هم چنین چون یکی[23] از اصول خوارج این بود که امر به معروف و نهی از منکر واجب است و هیچ شرطی هم ندارد و در مقابلِ هر امام جائر و هر پیشوای ظالمی[24 [در هر شرائطی باید قیام کرد ولو با یقین به این که قیام، بی فایده است و علی علیه السلام را [نیز25 [جزء کفّار می دانستند، گفتند: پس راهی نمانده غیر از این که ما باید علیه علی قیام کنیم. ناگهان در بیرون (شهر) خیمه زدند و رسما یاغی شدند. در یاغی شدنشان هم یک اصول بسیار خشک و خشنی را پیروی می کردند، می گفتند: دیگران مسلمان نیستند؛ چون دیگران مسلمان نیستند، از آنها نمی توانیم زن بگیریم و به آنها نباید زن بدهیم، ذبایح آنها یعنی گوشتی که آنها ذبح می کنند حرام است، از قصّابی آنها نباید بخریم، و بالاتر این که کشتن زنان و اطفال آنها جایز است.
آمدند بیرون (شهر). چون همه مردم دیگر را جایزالقتل می دانستند، شروع کردند به کشتار و غارت کردن. وضع عجیبی شد. یکی از صحابه پیغمبر با زنش می گذشت در حالی که آن زن حامله بود، از او خواستند که از علی تبرّی بجوید. این کار را نکرد. کشتندش، شکم زنش را هم با نیزه دریدند، گفتند: شما کافرید. و همین ها از کنار یک نخلستان می گذشتند (نخلستان متعلّق به کسی بوده که مال او را محترم می دانستند)، یکی از اینها دست برد و یک خرما به دهانش گذاشت. چنان به او نهیب زدند که خدا می داند. گفتند: به مال برادر مسلمانت تجاوز می کنی؟!
خوارج بعدها[26] به عنوان طرفداران یک مذهب، دست به فعّالیّتهای تبلیغی حادّی زدند. کم کم به این فکر افتادند که به خیال خود ریشه مفاسد دنیای اسلام را کشف کنند. آنان به این نتیجه رسیدند که عثمان و علی و معاویه همه بر خطا و گناهکارند و ما باید با مفاسدی که به وجود آمده، مبارزه کنیم؛ امر به معروف و نهی از منکر نمائیم. لذا مذهب خوارج تحت عنوان «وظیفه امر به معروف و نهی از منکر» به وجود آمد.
وظیفه امر به معروف و نهی از منکر قبل از هر چیز، دو شرط اساسی دارد: یکی «بصیرت در دین» و دیگری «بصیرت در عمل».
«بصیرت در دین» هم چنان که در روایت آمده است اگر نباشد، زیان این کار از سودش بیشتر است. و امّا «بصیرت در عمل» لازمه دو شرطی است که در فقه از آنها به «احتمال تأثیر» و «عدم ترتّب مفسده» تعبیر شده است و مآل آن به دخالت دادن منطق است در این دو تکلیف.
خوارج نه بصیرت دینی داشتند و نه بصیرت عملی. مردمی نادان و فاقد بصیرت بودند بلکه اساسا منکر بصیرت در عمل بودند؛ زیرا این تکلیف را امری تعبُّدی می دانستند و مدّعی بودند باید با چشم بسته انجام داد.
عدم بصیرت[27] و نادانی، آنها را بدینجا کشانید که آیات قرآن را غلط تفسیر کنند و از آنجا ریشه مذهبی پیدا کردند و به عنوان یک مذهب و یک طریقه، موادّی را ترسیم نمودند.
اصل دیگری[28] که برای مذهب خودشان تأسیس کردند، که باز حاکی از تنگ نظری و جهالت اینها بود، این بود که گفتند: اساسا عمل، جزء ایمان است، و ایمان منفکّ از عمل نداریم. مسلمان به گفتن: «اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اللّه وَ اَشْهَدُ اَنَّ محمّداً رَسولُ اللّه » مسلمان نیست. مسلمان اگر نمازش را خواند، روزه اش را گرفت، شراب نخورد، قمار نکرد، زنا نکرد، دروغ نگفت، و اگر از هر گناه کبیره ای پرهیز کرد، تازه اوّلِ اسلامش است. و اگر مسلمان یک دروغ بگوید، اصلاً او کافر است، نجس است و مسلمان نیست. اگر یک بار غیبت بکند یا شراب بخورد، از دین اسلام خارج است.
خوارج[29] برای اوّلین بار این عقیده را اظهار کردند که ارتکاب گناه کبیره، ضدّ ایمان است؛ یعنی مساوی با کفر است. پس مرتکب گناه کبیره، کافر است. ... در نهج البلاغه آمده است که امیرالمؤمنین با آنها درباره این مسأله مباحثه کرد و با ادلّه متقنی نظریّه آنها را باطل ساخت.
ریشه اصلی[30] خارجی گری را چند چیز تشکیل می داد:
1. تکفیر علی و عثمان و معاویه و اصحاب جمل و اصحاب تحکیم کسانی که به حکمیّت رضا دهند عموما، مگر آنان که به حکمیّت رأی داده و سپس توبه کرده اند.
2. تکفیر کسانی که قائل به کفر علی و عثمان و دیگران که یادآور شدیم، نباشند.
3. ایمان، تنها عقیده قلبی نیست، بلکه عمل به اوامر و ترک نواهی جزء ایمان است؛ ایمان امر مرکّبی است از اعتقاد و عمل.
4. وجوب بلاشرط شورش بر والی و امام ستمگر. می گفتند: امر به معروف و نهی از منکر، مشروط به چیزی نیست و در همه جا بدون استثنا باید این دستور الهی انجام گیرد.31
پی نوشت ها: 23. سیری در سیره ائمه اطهار(ع)، ص 38. 24. همان. 25. همان، ص 38 و 39. 26. جاذبه و دافعه علی(ع)، ص 123121. 27. همان، ص 155. 28. سیری در سیره ائمه اطهار(ع)، ص 38. 29. مجموعه آثار، ج 3، ص 76. 30. جاذبه و دافعه علی(ع)، ص 124. 31. ضُحی الاسلام، ج 3، ص 330، به نقل از کتاب الفَرقُ بین الفِرَق.
