تواضع حقیقی؛ نه ظاهری و تصنعی، امری نیست که با پا شدن و خم شدن و مؤدبانه و سنگین و ملایم حرف زدن به دست آید. بسیارند کسانی که این گونه حرکات را برای صید دیگران و رسیدن به مقامات اجتماعی بیشتر پیشه خود ساخته اند؛ غافل از اینکه هرگز به آنچه می خواهند، دست نمی یابند. هر چند ممکن است چند صباحی همچون سراب باعث جذب و تمایل دلهای دیگران بشوند، ولی یقینا این جذب ماندگار و پایدار نخواهد بود. فروتنی ریشه دار که رنگ خدایی دارد، به چند امر حاصل می شود:
1. درک عمیق عظمت خداوند
آنکه شناخت و فهمید که در هستی جز خدا بزرگی وجود ندارد و بزرگی نیز جز در پرتو بندگی او میسر نیست، یقینا جز فروتنی راهی را بر نخواهد گزید.
علی علیه السلام فرمود: «لَا یَنْبَغِی لِمَنْ عَرَفَ عَظَمَةَ اللَّهِ أَنْ یَتَعَظَّمَ فَإِنَّ رِفْعَةَ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ مَا عَظَمَتُهُ أَنْ یَتَوَاضَعُوا لَهُ؛ سزاوار نیست برای کسی که عظمت خدا را شناخته، بزرگی کند [و خود را برتر بداند]، پس بلند مرتبگی کسانی که عظمت او را می دانند، آن است که در برابر او فروتنی کنند.»
2. دانش حقیقی
علم و دانش واقعی نوری است که در قلبهای آماده و با لیاقت جای می گیرد و بارزترین ثمره آن فروتنی است. آری، درخت پر بار سر به زیر و چنار بی ثمر سر به فلک دارد. علی علیه السلام فرمود: «اَلتَّواضُعُ ثَمَرَةُ الْعِلْمِ؛ فروتنی میوه دانش است.»
و تجربه تاریخی نیز این را تأیید معیار کلی برای تواضع مثبت و قابل تأیید این است که تواضع برای خدا باشد، مانند: تواضع در مقابل مؤمن به خاطر ایمانش، تواضع در مقابل فقیر و عالم و... به خاطر رضای خداوند
می کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که علم اولین و آخرین را داشت، برترین فروتنی را از خود نشان داد. علی علیه السلام درباره او چنین می فرماید: «وَ لَقَدْ کَانَ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ یَخْصِفُ بِیَدِهِ نَعْلَهُ ... وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ الْعَارِیَ وَ یُرْدِفُ خَلْفَهُ؛ و [پیامبر صلی الله علیه و آله [روی زمین [بدون فرش] می نشست و غذا می خورد و با تواضع همچون بردگان جلوس می کرد و با دست خود کفش خویش را وصله می کرد ... و بر مرکب برهنه سوار می شد و [حتی [کسی را پشت سر خویش سوار می کرد.»
و علی علیه السلام نیز که باب علم نبی صلی الله علیه و آله است و هزار باب علم را از او فرا گرفته، افتخارش این است که «ابو تراب» و خاکنشین است.
3. توحید و بندگی
عامل دیگر برای رسیدن به تواضع، رسیدن به توحید الهی به معنای واقعی کلمه، از جمله توحید در عبادت و بندگی است. امام صادق علیه السلام فرمود: «وَ لَا یَعْرِفُ مَا فِی مَعْنَی حَقِیقَةِ التَّوَاضُعِ إِلَّا الْمُقَرَّبُونَ ]مِنْ عِبَادِهِ [الْمُسْتَقِلِّینَ بِوَحْدَانِیَّتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً...؛ و حقیقت تواضع را جز مقربانی که مستقل در وحدانیت خداوندند، درک نمی کنند. خداوند عز و جل می فرماید: بندگان خداوند رحمان کسانی هستند که در زمین با آرامش [و بی تکبر] راه می روند... .»
