روحانیت متعهد، در طول تاریخ پیشاهنگ حرکت های اسلامی بوده است. آنچه آنان را محبوب دلها کرده, پیوندهای عمیق عاطفی و اخلاقی با مردم و تبلور فضایل و مکارم اخلاقی در آنان است. مردم, روحانیان را افرادی امین, دلسوز, مهربان و متخلق به اخلاق اسلامی می شمارند. فروتنی و افتادگی آنان در برابر آحاد مردم و اظهار برادری نسبت به آنان, موجب تألیف قلوب و جلب توجه و علاقه آنان شده است. این, بزرگترین عامل پیروی مردم, از روحانیت بوده است, در طول تاریخ.
تواضع و فروتنی برای همگان لازم و ضروری است و برازندگی می آورد و آراستگی; امّا برای حوزویان و اهل علم ضروی تر است و برازندگی بیشتری می آورد. به دو دلیل:
1 . آنان وارثان انبیاء نمایندگان حجّت خدا هستند. روشن است که وراثت آنان تنها به جنبه های علمی محدود نمی گردد, بلکه در سیره عملی و اخلاقی هم باید وارث پیامبران باشند. همان گونه که پیامبران, بهترین سلوک را در میان مردم داشته اند, آنان هم باید در میان مردمان به گونه ای زندگی کنند که این وراثت برای همه محسوس باشد. از این روی, مردم توقع دارند که روحانیان و حوزویان, بهترین اخلاق و متواضعانه ترین رفتار را با آنان داشته باشند.
در منابع دینی آمده است: عیسی مسیح(ع) از حواریون خواست که اجازه دهند تا پاهای آنان را شستشو دهد.
گفتند: ما بدین کار سزاوارتریم.
حضرت در پاسخ آنان فرمود:
(انّ أحق الناس بالخدمة, العالم, انّما توضعت هکذا, لکیما تتواضعوا بعدی فی الناس, کتواضعی لکم23)
شایسته ترین مردم برای خدمت, شخصِ عالم است. بدان جهت نسبت به شما چنین تواضع کردم, که پس از من در میان مردمان چنین کنید.
عالمان دینی, با اقتدا به پیشوایان بزرگ اسلام و سیره رسول اکرم(ص) وائمه اطهار(ع), همواره در کمال فروتنی و خوشرویی می زیسته اند و از معاشرت و همنشینی با محرومان و مستضعفان لذت می برده اند.
2 . روحانیان, حاملان علوم دینی هستند. دانش چون با ایمان و تقوی همراه گردد, فروتنی و افتادگی می آورده آنان که حظّی از علم برده اند درختان پرمیوه را مانند که شاخسار خویش را بر روی زمین فرود می آورند و همگان را بر خوردار و بهره مند می سازند.
ابو بصیر می گوید:از امام صادق(ع) شنیدم که امیرالمؤمنین(ع) همواره می فرمود:
(یاطالب العلم, ان العلم ذو فضائل کثیرة, فرأسه التواضع24).
ای دانش پژوهان, همانا دانش, دارای فضیلتهای بی شماری است که سر آمدآن تواضع است.
فروتنی بار درخت دانش است25. عالم کامل کسی است که افزون بر علم و تقوی, خود را به زیور تواضع بیاراید. پیغمبر اسلام(ص) فروتنی را ملازم با دانش اندوزی شمرده است:
(من طلب العلم للّه, لم یصب منه باباً, الاّ ازداد به فی نفسه ذُلاًّ وفی الناس تواضعاً وللّه خوفاً وفی الدین اجتهاداً وذلک الذی ینتفع بالعلم,26)
کسی برای خدا دانش اندوزد, با هرفصل و بابی که از آن فراگیرد, فروتنی و تواضعش فزون گردد, خود را حقیر شمارد. بر خوف و خشیت الهی و تلاش و اجتهاد در دینش افزوده گردد. اوست که از دانش سود می برد.
اگر انسان, قسمتی, از عمرش را صرف تعلیم و تعلم کند و آثار و ثمرات آن در او ظاهر نگردد, بی گمان, عمرش را تباه ساخته و برای خدا دانش نیاموخته است. چه بسا چنین دانشی, موجب تکبر و گردن فرازی وی گردد. از این روی, در منابع دینی, به عالمان هشدار داده شده و آنان را از افتادن به دام تکبر و جباریت برحذر داشته اند. به آنان سفارش گردیده که با تکبر بر کرسی تدریس ننشینند و در محضر درس استادان و معلمان فروتنی و وقار را از یاد نبرند و چنان نکنند که سخن حق آنان, با رفتار مغرورانه از ارزش بیفتد.
نمونه های عالی تواضع
عالمان بزرگ و پیشتازان دانش الهی, همواره بر قلّه فضایل و مکارم اخلاقی, همچون گوهر شبچراغ درخشیده اند و در عرصه های مختلف اخلاقی سرآمد روزگار بوده اند. تاریخ و سرگذشت زندگی آن بزرگواران, گواه این مدعاست آنان همواره. خود را (طلبه ای کوچک) و خدمتگزار مردم می شمردند. خود به بازار می رفتند و مایحتاج خویش را تهیه می کردند. به سخن کوچکترین شاگردان فروتنانه گوش فرا می دادند. با شجاعت و صراحت, به گاه مباحثه و محاجّه, سخن حق را می پذیرفتند و اعتراف به اشتباه خویش می کردند. از گفتن کلمه (نمی دانم) عار نداشتند. هرگز خود را بالاتر و برتر از دیگران نمی دانستند. به زیردستان و شاگردان خویش سلام می کردند. در پائین مجلس و بر روی نمد و گلیم می نشستند. در محضر مقلدان و مریدان, به رسم ادب, دوزانو می نشستند. هرگز کلمه (من) بر زبان نمی آوردند و در عوض جمله (لاادری) بسیار می گفتند. هیچ گاه, اندوخته های فراوان علمی و فقهی ما به غرورشان نمی گشت. با ملایمت و متانت با دیگران سخن می گفتند.
یادآوری گوشه هایی از زندگانی آن بزرگواران و رفتار فروتنانه آنان با مردم, می تواند سرمشقی خوب و آموزنده برای طالبان علم و حوزویان باشد. لذا چند مورد از فروتنی عالمان و فقیهان والا مقام را در این جا ذکر می کنیم:
فروتنی امام خمینی
هنگامی که در اوج اقتدار و عظمت قرار داشت و فریاد پرصلابت او لرزه برکاخ قدرتهای مادی و استعماری انداخته بود و خواب را بر چشم دشمنان اسلام و انقلاب حرام کرده بود, متواضعانه خود را در سطح طلبه ای کوچک, پایین می آورد و بوسه بر دست و بازوی بسیجیان دلاور را افتخار خود می دانست:
(من دست و بازوی شما را, که دست خدا بالای آن است, می بوسم و بر این بوسه افتخار می کنم27.)
فروتنی شهید ثانی
بزرگ مردی که در شرایط سخت و در زندانهای طاغوت, بر سر پیمان خویش استوار ماند ولحظه ای دست از جهاد و مبارزه در راه حق نکشیده سالها طعم تلخ محرومیت, تبعید و زندان را چشید و حتی برای یک لحظه سر تسلیم در برابر دشمنان فرود نیاورد. در عرصه علم و فقاهت تا آن پایه بر مبانی فقه و علوم مختلف اسلامی مسلط بود که اثر جاویدانی همچون: (الروضة فی شرح اللمعه) را در زندان تألیف کرد. با این حال, در حالات وی نوشته اند:
(شهید ثانی, شب هنگام, با الاغ هیزم منزلش را می آورد! با این که چهار کرسی درس برای افراد مختلف داشت28.)
فروتنی شیخ مرتضی انصاری
فقیه بزرگ و کم نظیر, مرحوم شیخ مرتضی انصاری که از نوابغ دنیای اسلام و در فقه و اصول و سایر علوم و کمالات سرآمد همگان بود و (خاتم الفقهاء والمجتهدین) خطابش می کردند29, چند روزی دیرتر از وقت مقرّر برای تدریس حاضر شد, از وی سبب را پرسیدند فرمود:
(یکی از سادات به تحصیل علوم دینی مایل گشته و این امر را با چند نفر در میان نهاده تا درس مقدمات برایش بگویند, ولی هیچ یک از آنان حاضر نشدند و شأن خودشان را بالاتر از آن دیدند! بدین جهت, خود, متصدی این امر شده و درس او را به عهده گرفته ام30.)
فروتنی آخوند خراسانی
مرحوم آخوند خراسانی, با آن عظمت علمی و نبوغ ذاتی که در عصر خویش حوزه درسی کم نظیری داشت و به گفته شاگردان او, بیش از هفتصد نفر از فضلا در درس او شرکت می کردند31, تا آن پایه فروتن و افتاده بود که زندگی خود را در سطح یک طلبه معمولی بنا کرده بود. در حالات آن مرد بزرگ می خوانیم:
(بسیار متواضع بود, خصوص با اهل علم, با ادنی طلبه, در سلام پیشی می گرفت و در مجلس برای ورود آنها به پا می ایستاد. اهل علم را بسیار تجلیل می کرد32)
ما به همین مقدار از زندگی پربار و درس آموز عالمان عامل, بسنده می کنیم و طالبان علم و حوزویان را دعوت می کنیم تا در زندگی این ستارگان درخشان آسمان فقاهت بیشتر تعمق کنند و سجایای اخلاقی, رهنمودها, نصایح و توصیه های آنان را آویزه گوش سازند. باشد که خداوند سبحان ما را مشمول عنایت و توجه خویش قرار دهد. ان شاء اللّه.
23 . (اصول کافی), ج1/37.
24 . (همان مدرک), /48.
25 . (غرر و درر), ج1/81.
26 . (الحیاة), محمدرضا حکیمی و... ج2/314.
27 . (صحیفه نور), ج16/96.
28 . (لؤلؤ البحرین),/26.
29 . (زندگانی و شخصیت شیخ انصاری),/75.
30 . (همان مدرک), /79.
31 . مجلّه (حوزه) شماره 34/72, مصاحبه آیة اللّه طبسی.
32 . (مرگی در نور), عبدالحسین کفایی), /401.
