مقدمه
دستورالعمل اخلاقی حاضر برگرفته از کتاب زهرة الحیاة الدنیا، تالیف محمد مؤمن بن محمد قاسم شیرازی جزایری (1)است .
وی در روز شنبه 17 رجب 1074 ق در شیراز دیده به جهان گشود و در سال 1130 ق در هند وفات یافت . وی در ایام تحصیلی محضر اساتید بزرگی را درک نموده و بجز کسب علم در پی آسایش نبود، چنانکه خود گفته است:
فان الجهل واضع کل عالی
وان العلم رافع کل خامل
فحسبک یافتی شرفا و عزا
سکوت الحاضرین و انت قائل
او صرف و نحو و معانی و بیان و بدیع را از سید محمد قاسم حسینی فرا گرفت و در لغت و فقه و اصول به درس زین العابدین انصاری حاضر شد و علم کلام و حکمت و تفسیر و علوم ریاضی و منطق را از محضر محقق نحریر محمد اسماعیل فسوی استفاده نمود و در علم حدیث و حکمت سالهای متمادی شاگردی علامه اوحد شاه محمد اصطهباناتی را نمود و علم طب را از طبیب حاذق محمد هادی فرا گرفت . (2)
محمد مؤمن شیرازی ید طولایی در تالیف و تصنیف داشته و قریب به چهل کتاب و رساله از خود به جای گذاشته . وی دارای نثری بدیع و روان و نظمی عالی و تحسین برانگیز بوده است .
وی مجموعه ای به نام مجالس الاخبار و مجالس الاخیار، در هفت جلد تالیف کرده است که هر جلد آن مجلسی را شامل است و برای هر مجلس نام خاصی انتخاب کرده است:
مجلس اول: در تاریخ انبیا به نام «معارج القدس » ;
مجلس دوم: در مناقب ائمه، به نام «تحفة الابرار» ;
مجلس سوم: در احوال پادشاهان، به نام «بحر المعارف » ;
مجلس چهارم: در احوال اولیا و حکما و شعرا به نام «ربیع الابرار» ;
مجلس پنجم : در حالات خود مؤلف، به نام «زهرة الحیاة الدنیا» ;
مجلس ششم : در شرح سیصد حدیث، به نام «روح الجنان » ;
مجلس هفتم : در فواید متفرقه از انواع علوم و فنون، به نام «لطائف الظرائف » .
تالیف کتاب مجالس الاخبار هفت سال به طول انجامیده و به گفته صاحب الذریعة (3) مؤلف، از سال 1102 تا 1109 در ایام اقامت در هند، این کتاب را تالیف کرده است .
جلد پنجم کتاب شامل یک مقدمه و هشت جنت و یک خاتمه است که مؤلف، آن را در 31 سالگی، در سال 1106 ق تالیف کرده و در آن به بیان حالات خود پرداخته و نامش را زهرة الحیاة الدنیا گذاشته است .
در مقدمه آن، حالات خود را از بدو تولد تا زمان تالیف این کتاب و سیر تحصیلی و اساتید خود را معرفی نموده است . فهرست جنتهای هشتگانه آن چنین است:
جنت اول: قصائد; جنت دوم: ابیاتی که کمتر از 9 بیت است; جنت سوم: در احاجی (4) و ابیات مشکله; جنت چهارم: الغاز و امثال و اقران; جنت پنجم: در مغالطات; جنت ششم: در مراسلات; جنت هفتم: در مطالب علمیه; جنت هشتم: سوانح مواهبیه مؤلف; خاتمه: در ایراد نصایح .
زهرة الحیاة الدنیا شرح زندگی علمی آن عالم بزرگ و ادیب سخن پرور است . نسخه ای از این کتاب در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به شماره 6477 موجود است که کتابت آن در قرن سیزدهم انجام گرفته است . نسخه دیگری نیز در کتابخانه چستربیتی از قرن دوازدهم هجری موجود است . نسخه سوم آن در کتابخانه مجلس به شماره 7190 رؤیت شده است . نسخه چهارمی نیز در مدرسه خاتم الانبیاء (صدر) بابل به شماره 149 نگهداری می شود که در فهرست نسخه های خطی آن مدرسه، معرفی شده است . این نسخه به خط زیبای محمد باقر بن محمد قادر اویسی ملتانی است و کتابتش در روز جمعه 25 محرم الحرام 1111 ق به پایان رسیده و مشتمل بر 892 صفحه 19 سطری است . این دستورالعمل اخلاقی را که در صفحات آخر کتاب «زهرة الحیاة الدنیا» قرار دارد، براساس همین نسخه تصحیح کرده ایم .
متن دستورالعمل
یا اخوانی المؤمنین و الشرکاء فی طلب الیقین اوصیکم بتهذیب النفس فانه فرض واجب و جهادها امر لاذب ولایکون ذلک الا بالاعتناء بملاحظتها و مواظبتها علی الخیر و محافظتها و ردعها عن الضیر و مزید التوجه الی تقویها عن المعاصی و المحرمات و ترک الرذائل والمستقبحات و تحلیتها بعد تلک التخلیة بالاعمال الصالحات و التخلق بالمکارم و محاسن الصفات و صرف الافکار عما یوجب الخزی والنار .
فان القلب رئیس الجوارح و بامره تتوجه الی المفاسد و المصالح فاذا کثر الفکر فی شی ء نطق به اللسان و اذا کثر القول فی شی ء توجه الیه الاعضاء و الارکان، فالسعید من صرفها فی مصالحه و توجه الی المثوبات بقلبه و جوارحه .
فعلیکم بالتقوی! بالتقوی! بالتقوی! والورع و الزهد والعمل للاخری فقد قال الله تعالی: «ان اکرمکم عندالله اتقیکم » (5) و «اتقوا الله حق تقاته » (6) و «اتقوا الله یا اولی الالباب » (7) و «اتقوا الله ما استطعتم » (8) ، «ان الله یحب المتقین »(9) ، «ان الله مع المتقین » . (10)
و قال الله تعالی: «من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو مؤمن فلنحیینه حیوة طیبة و لنجزینهم اجرهم باحسن ما کانوا یعملون » . (11)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «توبوا الی الله قبل ان تموتوا و بادروا بالاعمال الصالحة قبل ان تشغلوا و اصلحوا الذی بینکم و بین ربکم تسعدوا» . (12)
و علیکم بحسن الخلق فهو الذی وصف به الله سبحانه نبیه الکریم فقال: «انک لعلی خلق عظیم » . (13)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «احبکم الی الله احسنکم خلقا» . و قال صلی الله علیه وآله : «الخق السی ء یفسد العمل کما یفسد الخل العسل » . (14)
و علیکم بالمواظبة علی السنة النبویة و النوافل سیما قیام اللیل، فقد قال الله تعالی: «و من اللیل فتهجد به نافلة لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا» . (15)
و علیکم بصلة الرحم قال سبحانه: «قل لا اسالکم علیه اجرا الا المودة فی القربی » (16) و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «الا ادلکم علی خیر اخلاق اهل الدنیا و الآخرة من عفی عمن ظلمه او وصل من قطعه او اعطی من حرمه » . (17)
و علیکم بصلة السادات، قال الله تعالی: «قل لااسالکم علیه اجرا الا
المودة فی القربی » فقال رسول الله صلی الله علیه وآله : «من اعان ذریتی بماله او یده او لسانه کان جزاؤه الجنة و یقال له ادخل من ای ابوابها شئت » .
و علیکم ببر الوالدین، قال الله تعالی: «و اذ اخذ نامیثاق بنی اسرائیل لاتعبدون الا الله وبالوالدین احسانا» (18) و قال: «و قضی ربک ان لاتعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلاتقل لهما اف ولاتنهرهما و قل لهما قولا کریما و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیرا» . (19)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «من اراد ان یبسط رزقه و عمره فلیصل والدیه ولیصل رحمه » . و قال صلی الله علیه وآله «ما من ولد بار ینظر الی والدیه نظر رحمة الا کان له بکل نظرة حجة مبرورة » . (20)
و علیکم بحب الفقراء و مواساتهم . قال الله تعالی: «للفقراء الذین احصروا فی سبیل الله لایستطیعون ضربا فی الارض یحسبهم الجاهل اغنیاء من التعفف تعرفهم بسیماهم لایسالون الناس الحافا» . (21) و قال: «لاتطرد الذین یدعون ربهم بالغداة والعشی یریدون وجهه » . (22)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «اللهم احینی مسکینا و امتنی مسکینا واحشرنی فی زمرة المساکین » . (23) و قال صلی الله علیه وآله : «الفقر فخری و به افتخر» . (24)
علیکم بالدعاء والابتهال الی الله تعالی . کما قال: «ادعونی استجب لکم » (25) ، «انی اجیب دعوة الداع اذا دعان » (26); «امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء» . (27) و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «الدعاء سلاح المؤمن » . (28)
و قال صلی الله علیه وآله : «ما من مسلم یدعو الله بدعاء الا یستجیب له فاما ان یعجل فی الدنیا و اما ان یدخر للاخرة و اما ان یکفر من ذنوبه » . (29)
و علیکم بالصبرعلی کل حال، فقد قال الله سبحانه: «انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب » ، (30) «و الله یحب الصابرین » (31) «و اصبروا ان الله مع الصابرین » (32) و قال امیرالمؤمنین علیه السلام : «ایها الناس علیکم بالصبر فانه لادین لمن لاصبرله » . (33)
و علیکم بالاخلاص فی الاعمال والصدق فی الاقوال . قال الله تعالی:
«و ما امروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین حنفاء» . (34)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «الصدق یهدی الی البر والبر یهدی الی الجنة » و قال صلی الله علیه وآله : «ان الله لاینظر الی صورکم و اعمالکم انما ینظر الی قلوبکم » . (35)
و علیکم بالتوکل علی الله فی جمیع الامور . قال الله تعالی: «و علی الله فتوکلوا ان کنتم مؤمنین » ، (36) «ان الله یحب المتوکلین » (37) «و من یتوکل علی الله فهو حسبه ان الله بالغ امره قد جعل الله لکل شی ء قدرا» . (38)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «من احب ان یکون اقوی الناس فلیتوکل علی الله تعالی » . (39)
و قال علی علیه السلام : «من وثق بالله اراه السرور و من توکل علیه کفاه الامور» . (40) و نسب الی السجاد علیه السلام :
یا من بک حاجتی و روحی بیدک
عن غیرک اعرضت و اقبلت الیک
مالی عمل صالح استظهر به
فد جئتک راجیا توکلت علیک
و علیکم باعانة المؤمنین، قال الله تعالی: «یؤثرون علی انفسهم ولو کان بهم خصاصة و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون » . (41)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «من اکرم غریبا فی غربته او نفس عنه او اطعمه او سقاه شربة او ضحک فی وجهه فله الجنة » .
و عن ابن عباس قال لرجل فی یده درهم: «لیس هذا لک حتی تخرجه من یدک » و فی هذا المعنی قال قائل:
انت للمال اذاامسکته
فاذاانفقته فالمال لک
وعلیکم بالعدل عند الاحکام، قال الله تعالی: «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی یعظکم لعلکم تذکرون » ، (42) «و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل » ، (43) «ولایجرمنکم شنئان قوم علی ان لاتعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی » . (44)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «عدل ساعة خیر من عبادة سبعین سنة » . (45)
و علیکم بالصلاة علی النبی صلی الله علیه وآله . قال الله تعالی : «ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما» . (46)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «من صلی علی مرة لم تبق من ذنوبه ذرة » . (47)
و قال صلی الله علیه وآله : «من صلی علی مرة فتح الله علیه بابا من العافیة » . (48)
و علیکم بعیادة المریض و تشییع الجنازة تحصیلا للثواب، قال الله
تعالی: «و ما تقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عندالله » . (49)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «من عاد مریضا کان حقا علی الله تعالی ان یدخله الجنة » .
و علیکم بزیادة الاخوان و مواخاتهم و مواساتهم . قال الله تعالی: «انما المؤمنون اخوة » . (50)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «من لقی اخاه بما یسره لیسره، سره الله یوم القیامة » . (51)
و علیکم بالتعقیب والذکر . قال الله تعالی: «اذکرونی اذکرکم » (52) و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «قال الله تعالی: یا بن آدم اذکرنی بعد الغداة ساعة و بعد العصر ساعة اکفک ما اهمک » .
و علیکم بالصدقة و الانفاق . قال الله تعالی: «ان الله یحب المتصدقین » . (53)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «الصدقة تدفع القضاء الذی ابرم ابراما» .
و قال صلی الله علیه وآله : «الصدقة تدفع میتة السوء» . (54)
و علیکم بالصمت . قال الله تعالی: «ما یلفظ من قول الالدیه رقیب عتید» (55) و قال صلی الله علیه وآله : «من صمت نجی، رحم الله من تکلم خیرا فغنم او سکت فسلم، راحة الانسان فی حسن اللسان، ماندم من سکت » .
و علیکم بکظم الغیظ قال الله تعالی: «الکاظمین الغیظ والعافین عن الناس والله یحب المحسنین » . (56)
و قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «ان الله عزوجل یحب الحیی الحلیم العفیف المتعفف » .
و علیکم بالشکر والحمد والتسبیح علی کل حال قال الله: «و ان من شی الا یسبح بحمده ولکن لاتفقهون تسبیحهم »(57) و قال سبحانه : «لئن شکرتم لازیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید» . (58)
و قال صلی الله علیه وآله : «اذا وصلت الیکم اطراف النعم فلاتنفروا اقصاها بقلة الشکر» .
و قال بعض الاکابر: «الشکر قید الموجود و صید المفقود» .
فهذه موعظة کافیة شافیة و نصیحة منجیة وافیة بها یتعظ من اهتدی والسلام علی من اتبع الهدی .
ترجمه دستورالعمل
ای برادران ایمانی و ای همرهان در طلب یقین، وصیت می کنم شما را به تهذیب نفس و جهاد با نفس که امری لازم و واجب است . و آن صورت نمی گیرد مگر با اعتنا و ملاحظه
و مواظبت بر اعمال نیک و محافظت وبازداری نفس و توجه بسیار به پرهیز نفس از معاصی و محرمات و ترک رذایل و اعمال ناپسند .
و پس از تخلیه نفس از صفات ناشایست، آن را به اعمال شایسته و اخلاق کریمانه و صفات نیکو زینت دهید و فکر را از آنچه موجب خواری و آتش [دوزخ] است باز دارید .
همانا قلب، رئیس اعضا و جوارح است و به امر او جوارح به سوی مفاسد و مصالح می روند، پس اگر در چیزی فکر بسیار شود زبان به آن گویا خواهد شد و هرگاه زبان چیزی را بسیار بگوید اعضا بدان توجه خواهند نمود . پس رستگار کسی است که در امور شایسته تفکر نماید و با قلب و جوارحش به طرف کارهای نیک بشتابد .
بر شما باد به ملازمت تقوا! تقوا! تقوا! و دوری از گناه و بی رغبتی به دنیا و عمل برای آخرت . خدای متعال می فرماید: «بزرگوارترین شما نزد خدا، باتقواترین شماست » و «از خداوند پروا داشته باشید آنچنان که شایسته مقام اوست » و «ای خردمندان از خدا پروا داشته باشید» و «تا بتوانید خدا ترس و پرهیزکار باشید» و «خداوند پرهیزکاران را دوست می دارد» و «خداوند همواره با پرهیزکاران است » و «هر مرد و زنی که کاری نیکو انجام دهد، اگر ایمان آورده باشد، زندگی خوش و پاکیزه ای بدو خواهیم داد و پاداشی بهتر از کردارشان عطا خواهیم کرد» .
و رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «باز گردید به سوی خدا قبل از آنکه بمیرید و به اعمال شایسته مبادرت ورزید قبل از آنکه گرفتار شوید و بین خود و پروردگارتان را اصلاح کنید تا رستگار گردید» .
و بر شما باد به نیکی اخلاق و خوش رفتاری، که خداوند نبی کریمش را بدان صفت توصیف فرموده: «[ای رسول ما] همانا تو بر نیکو خلق بزرگ آراسته ای » .
و رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «محبوبترین شما نزد خداوند خوش رفتارترین شماست » و نیز می فرماید: «سوء خلق عمل را فاسد می کند چنانکه سرکه عسل را» .
شما را به مواظبت بر سنت پیامبر و نوافل و مستحبات خصوصا شب زنده داری و نماز در دل شب ملزم می کنم . بتحقیق خداوند متعال می فرماید: «و پاسی از شب بیدار و متهجد باش که تهجد در نماز شب، خاص توست; باشد که خدایت ترا به مقام محمود مبعوث گرداند» .
شما را به صله رحم سفارش می کنم . خدای سبحان می فرماید: «[ای رسول به امت] بگو من از شما اجر رسالت جز این نخواهم که مودت و محبت مرا در حق خویشاوندان منظور دارید» .
و رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «آیا راهنمایی نکنم شما را بر بهترین اخلاق اهل دنیا و آخرت؟ عفو و بخشش بر کسی که ظلم به شما نمود، وصل و دیدار کسی که از شما برید و اعطا بر کسی که شما را محروم داشت » .
شما را به تکریم سادات و خاندان پیامبر ملزم می کنم; خداوند متعال می فرماید: «[ای رسول به امت] بگو من از شما اجر رسالت جز این نخواهم که مودت و محبت مرا در حق خویشاوندان منظور دارید» . و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: هر که خاندانم را به مال یا دست یا زبانش حمایت کند، جزای او بهشت است و به او گفته می شود از هر دری که می خواهی وارد بهشت شو .
به پدر و مادر خود نیکی کنید; خداوند متعال می فرماید: «و یاد آر هنگامی را که از بنی اسرائیل عهد گرفتیم که جز خدای را نپرستید و نیکی کنید به پدر و مادر و خویشان و یتیمان . . .» و می فرماید: «و خدای تو حکم فرموده که جز او هیچکس را نپرستید و در باره پدر و مادر نیکویی کنید و چنانکه هر دو یا یکی از آنها پیر و سالخورده شوند که موجب رنج و زحمت شما باشند زنهار کلمه ای که رنجیده خاطر شوند مگویید
و کمترین آزار به آنها مرسانید و با ایشان به اکرام و احترام سخن گویید و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانی نزدشان بگستران و بگو پروردگارا چنانکه پدر و مادر مرا از کودکی به مهربانی پروراندند، تو در حق آنها رحمت و مهربانی فرما» .
و رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «هر که طالب گشایش در روزی و عمر طولانی است پس با والدین و بستگانش ملاقات نماید» .
و نیز فرمود: «هیچ فرزند نیکی نیست که با نظر رحمت به پدر و مادر خود نظر نماید مگر اینکه برای هر نظری، حجی مبرور برایش نوشته شود» .
و بر شما باد به دوستی با فقیران و حمایت از ایشان، خداوند متعال می فرماید: «صدقات مخصوص فقیرانی است که در راه خدا ناتوان و بیچاره اند و توانایی آنکه پیشه ای اختیار کنند ندارند و از فرط عفاف چنان احوالشان به مردم مشتبه شود که هر کس از حال آنها آگاه نباشد پندارد غنی و بی نیازند، شما باید به فقرای آنها از سیمای ایشان پی ببرید که آنها از عزت نفس هرگز چیزی را از کسی درخواست نکنند و هر چه انفاق کنید همانا خدا بر آن آگاه است » .
و نیز می فرماید: «از خود مران آنان را که صبح و شام خدا را می خوانند و مراد و مقصدشان خداست » .
و رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «پروردگارا مرا مسکین کن و مسکین بمیران و در زمره مساکین محشورم نما» .
و نیز می فرماید: «فقر فخر من است و من بدان افتخار می کنم » .
بر شما باد به دعا و ابتهال به سوی پروردگار، همانطور که خداوند متعال می فرماید: «مرا بخوانید تا دعای شما را مستجاب کنم » و نیز می فرماید: «هر که مرا بخواند دعای او را اجابت کنم » و می فرماید: «کیست که دعای بیچارگان مضطر را به اجابت می رساند و رنج غم آنان را برطرف می سازد» .
و رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «دعا سلاح مؤمن است » . و نیز می فرماید: «هیچ مسلمانی نیست که دعا کند مگر اینکه دعایش مستجاب می شود پس یا در دنیا به اجابت می رسد یا به تاخیر می افتد و ذخیره آخرت او می شود و یا کفاره گناهانش محسوب می شود» .
در هر حال صبر را پیشه خود کنید که خداوند سبحان می فرماید: «خدا صابران را به حد کامل پاداش خواهد داد» ، «و خداوند صابران را دوست می دارد» ، «و پایدار و صبور باشید که خدا با صابران است » .
و امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «ای انسانها بر شما باد به صبر، زیرا کسی که صبر ندارد، دین ندارد» .
و بر شما باد به اخلاص در کارها و راستی در گفتار . خداوند متعال می فرماید: «و امر نشدند مگر براینکه خدا را به اخلاص کامل در دین حق پرستش کنند و از غیر دین حق روی بگردانند» .
و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «راستی به نیکی هدایت می نماید و نیکی رهنمون به بهشت است » . و نیز می فرماید: «خداوند به صورتها و کارهایتان نظر نمی کند بلکه به قلوب شما نظر می نماید» .
در تمام کارها به خدا توکل کنید . خداوند متعال می فرماید: «و بر خدا توکل کنید اگر به او ایمان آورده اید» ، «خدا آنان را که بر او اعتماد کنند دوست می دارد و یاری می کند» ، «و هر که بر خدا توکل کند، خدا او را کفایت خواهد کرد، همانا خدا امرش (بر همه عالم) نافذ و روان است و بر هر چیز قدر و اندازه ای مقرر داشته است » .
و رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «هر که دوست می دارد قویترین مردم باشد پس بر خدای متعال توکل کند» .
و علی علیه السلام می فرماید: «هر کس بر خدا اعتماد نماید خداوند شادمانش گرداند و هر که بر او توکل نماید، خداوند امورش را کفایت فرماید» .
و به امام سجاد علیه السلام نسبت داده شده: «ای خدایی که حاجات و جانم به دست توست، از غیر تو روی گردان و روی به سوی تو آوردم . عمل صالحی که بدان تکیه کنم ندارم، و به سوی تو آمدم با امیدواری و توکل بر تو» .
به کمک به مؤمنان بشتابید . خدای متعال می فرماید: «هر چند به چیزی نیازمند باشند باز آنان را بر خویش مقدم می دارند و کسانی که خود را از خوی بخل و حرص دنیا نگه دارند، آنان بحقیقت رستگاران عالمند» .
و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «هر که غریبی را در غربتش اکرام کند یا رفع مشکلی از او نماید یا طعامی بدو دهد یا از آب سیرابش کند یا برویش بخندد، بهشت برای اوست » .
و از ابن عباس روایت شده که به مردی که درهمی در دست داشت گفت: این از آن تو نیست مگر اینکه آن را از دست خویش خارج نمایی . و به این معنی کسی گفته است: تو برای مال هستی آنگاه که مال را نگهداری و هرگاه آن را انفاق کنی پس مال برای توست .
و بر شما باد به عدل در هنگام قضاوت . خداوند متعال می فرماید: «همانا خدا (خلق را) فرمان به عدل و احسان می دهد و به بذل و عطا بر خویشاوندان امر می کند و از افعال زشت و منکر و ظلم نهی می فرماید و به شما از روی مهربانی پند می دهد، باشد که موعظه خدا را بپذیرید» ، «و چون حاکم بین مردم شوید هر آینه به عدالت داوری کنید» ، «و البته نباید عداوت گروهی، شما را برآن دارد که از طریق عدل بیرون روید، عدالت ورزید که به تقوا نزدیکتر است » .
و رسول اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «یک ساعت عدل بهتر از هفتاد سال عبادت است » .
و بر شما باد به صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله . خدای متعال می فرماید: «همانا خدا و فرشتگانش بر روان پاک پیغمبر درود می فرستند ای اهل ایمان بر او صلوات و درود بفرستید و با تعظیم بر او سلام گویید و تسلیم فرمان او شوید» . و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «هر که یک بار بر من صلوات بفرستد ذره ای از گناهانش باقی نمی ماند . و نیز می فرماید: هر کس یک بار بر من صلوات بفرستد خداوند بابی از عافیت بر او می گشاید» .
شما را به عیادت مریض و تشییع جنازه برای رسیدن به ثواب ملزم می کنم . خداوند متعال می فرماید: «و بدانید که هر عمل نیک که برای آخرت خود فرستید پاداش آن را نزد خدا می یابید» .
و رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «هر کس مریضی را عیادت کند، پس بر خداوند است که وی را وارد بهشت گرداند» .
شما را به ملاقات و دیدار با برادران و دوستی و اخوت با آنان سفارش می کنم; خدای متعال می فرماید: «به حقیقت مؤمنان همه برادر یکدیگرند» .
و رسول الله صلی الله علیه وآله می فرماید: «هر کس با برادرش دیدار کند به چیزی که وی را خوشحال نماید، خداوند او را در قیامت شادمان گرداند» .
شما را به اذکار و تعقیبات سفارش می کنم; خداوند متعال می فرماید: «پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم » .
و رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «خداوند متعال می فرماید: ای فرزند آدم به یاد من باش ساعتی از صبح و ساعتی از عصر را تا کفایت کنم مهماتت را» .
و بر شما باد به صدقه و انفاق . خداوند متعال می فرماید: «همانا خداوند صدقه دهندگان را نیکو پاداش می دهد» .
و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «صدقه قضا را دفع می کند گرچه تحکیم یافته باشد» .
و نیز می فرماید: «صدقه مرگ بد را دفع می کند» .
و بر شما باد به سکوت . خدای متعال می فرماید: «سخنی از خیر و شر بر زبان نیاورده جز آنکه رقیب و عتید برآن آماده اند» .
و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «هر که سکوت نماید نجات یابد . خدای رحمت کند کسی را که نیکو سخن گوید و بهره مند گردد یا سکوت نماید و سالم بماند . آسایش انسان در نیکویی زبان است . سکوت کننده پشیمان نمی گردد» .
و بر شما باد به کظم غلیظ . خداوند متعال می فرماید: «آنها که خشم و غضب فرو نشانند، از بدی مردم درگذرند (چنین مردمی نیکو کارند) و خداوند دوستدار نیکوکاران است » .
و رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «خداوند عزوجل شخص با حیا، حلیم و عفیف را دوست می دارد» .
و بر شما باد به شکر و حمد و تسبیح در هرحال . خدای متعال می فرماید: «و موجودی نیست جز آنکه ذکرش تسبیح و ستایش خداست ولیکن شما تسبیح آنها را درک نمی کنید» و خدای سبحان می فرماید: «شما بندگان اگر شکر نعمت به جای آرید بر عمت شما می افزاییم و اگر کفران کنید به عذاب شدید گرفتار می کنیم » .
و رسول اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «وقتی مرتبه ای از نعمت به شما می رسد مراتب بالاتر آن را با کوتاهی در شکرگزاری از دست ندهید» .
و یکی از بزرگان گفته است: شکر نگهداری نعمت موجود و به دست آوردن نعمت مفقود است .
آنچه بیان شد موعظه ای کافی و شافی و نصیحتی نجات بخش و وافی است که هر که هدایت یافته باشد، از آن پند می گیرد و سلام بر کسانی که راه هدایت را پیمودند .
