شایعه و رسانه

شایعه، وجود دارد چون هست!

شایعه قدمتی به طول تاریخ بشر دارد اما رسانه ها قدمتی حداکثر چند صد ساله دارند. از همان اوایل پیدایش هر یک از وسایل ارتباط جمعی این امیداوری به وجود می آمد که با پیدایش این وسیله عمر شایعه ها دیگر به پایان می رسد، اما تجربه ها نشان داد که هیچ یک از ابزار ارتباطات جمعی اعم از روزنامه، رادیو، تلویزیون و یا اینترنت نقشی در کاهش یا شفاف سازی شایعه ها ندارند.
شایعه، رسانه ای مستقل است. و برای رد یا پذیرش آن رسانه های دیگر چندان کارآیی ندارند. به علاوه، رسانه ها از طریق منابع رسمی خبری تغذیه می شوند، در حالی که شایعه ها از منابع غیررسمی اطلاعات خود را به دست می آورند.
شایعه بر خلاف سایر رسانه ها برای انتقال به آدم هایی معتقد به خود نیاز دارد، کسانی که اشاعه ی شایعه را نه یک گناه که یک وظیفه می پندارند.
شایعه ها برای پر و بال یافتن بیش از آن که به یک رویداد نیاز داشته باشند به یک بهانه احتیاج دارند. پرو بال یافتن شایعه مستلزم اتصال شایعه به آن بخش هایی از وجود آدمی است که به
دلایلی ناخودآگاه تمنای پخش شایعه را دارند.
رسانه ها سعی می کنند که به شیوه های مختلف مستند بودن اخبار خود را به مخاطبان اثبات کنند، اما شایعه وقتی به وجود آمد دیگر کسی برای آن اقامه ی دلیل و برهان نمی کند. او خود برهان خود است.
شایعه پدیده ای نیست که در نبود رسانه ها سروکله اش پیدا شود. هرجا هاله ی ابهامی وجود دارد که برای مخاطبان مهم است، شایعه نیز امکان حضور دارد، چه در آن میان پوشش خبری وسیع رسانه ای وجود داشته باشد و چه نداشته باشد.
چند سال پیش رئیس جمهور سابق کشورمان طی سفری مهم به ملاقات ژاک شیراک رفت. در روز دوم ملاقات بر خلاف روز نخست بی آن که تصویری از ملاقات های رئیس جمهور خاتمی نشان داده شود، گوینده ی خبر اعلام کرد که ایشان به پانتون رفته که مقبره ی برخی مشاهیر بزرگ فرانسه است. بعید به نظر می رسد که رئیس جمهوری در یک کشور مهم اروپایی برنامه ای چنین آسان گیرانه داشته باشد. طبیعی بود وقتی تلویزیون نتوانست اطلاعات بیشتری به دست دهد مخاطبان کانال های دیگر را جست و جو کردند. از آن شب بازار شایعه در مورد آن سفر بالا گرفت. اخبار ضد و نقیض متعددی پخش شد، از جمله کسالت رئیس جمهور، اکراه میزبان از تأمین مناسب رفت و آمدهای رئیس جمهور، تحریم بازرگانان فرانسوی تحت فشار مجامع غیر دولتی، درخواست های خارج از عرف و قواعد بین الملل و...
در فقدان اخبار درست و کامل هر شایعه ای که از نظر شنونده
درست تر به نظر برسد به عنوان جواب کنجکاوی وی پذیرفته می شود. شاید به این دلیل که در روند شکل گیری شایعه یافتن پرسش برای جواب مهم تر است تا اطمینان از درست بودن جواب.

واکنش رسانه ها در برابر شایعه

وقتی خبری چون خبر زلزله در یک روستا پخش می شود رسانه ها در قبال آن نمی توانند موضع خاصی بگیرند. خبر به قدر کافی مستند و مشخص است و اکثر رسانه ها با قالبی شبیه به هم آن را پوش می دهند. اما در شرایطی که شایعه ای پخش می شود. رسانه ها می توانند واکنش های مختلفی داشته باشند از عدم نشر آن به دلیل فقدان منابع تأیید کننده گرفته تا نقل آن به عنوان بمب خبری. حتی در بسیاری موارد خود رسانه وسیله ای برای پخش شایعه می شود و ضمن گسترش خبر وجهه ای نیز برای آن کسب می کند. نشریات زردی که هر روزه اخبار مختلفی از ازدواج و طلاق هنرپیشگان و فوتبالیست های مشهور را به خورد خوانندگان شان می دهند از اعتبار رسانه ای خود برای جلوه بخشیدن به اخبار راست یا دروغ خود بهره می گیرند. اعتبار و اعتمادی که فی نفسه هر مخاطبی به یک رسانه دارد. مردم از ابتدا به هر رسانه ای که سر برمی آورد اعتماد می کنند مگر این که رفتاری مغایر با آن چه از یک رسانه انتظار می رود را شاهد باشند. در شهری کوچک در آمریکا زنی که به یک بیماری روانی مبتلا بود به پلیس گفت مردی بارها به خانه اش آمده و او را با گازی فلج کننده بی هوش کرده. روز بعد یکی از روزنامه ها نوشت: متخصص بی هوشی دیوانه ای آزاد در شهر می گردد: خانم الف اولین قربانی!
اگر آشکار شود که رسانه ای خبری کذب را منتشر کرده، موقعیت آن رسانه در نظر عموم به شدت از دست می رود. ترفندی که امروزه رسانه ها
برای حفظ حیثیت خود در بده بستان با شایعه ها به کار می برند، انعکاس شایعه تحت عناوینی چون: « شنیده شده » یا « به نقل از منبعی که نخواست نامش فاش شود » است. به این ترتیب رسانه ها بدون آن که جایگاه خود به عنوان رسانه ای امین را به خطر اندازند، تقصیر اشتباه های خود را به گردن دیگران می اندازند.
چندی پیش سایتی اینترنتی خبری را به این ترتیب منتشر کرد: « دختر جوانی که در هلند هنگام تلاوت قرآن توسط مادرش با صدای بلند به موسیقی گوش می کرد. وقتی با اعتراض مادر مبنی بر بلند بودن صدای موسیقی مواجه می شود به او و قرآن اهانت می کند. هنگامی که این دختر می بیند با وجود مخالفت او باز مادرش به خواندن قرآن با صدای بلند ادامه می دهد، قرآن را به زور از دست مادرش می گیرد و پاره می کند که در همان حال دختر جوان آتش گرفته و می سوزد. مادر برای خاموش کردن دختر بر روی او پتو می اندازد و بعد که پتو را از روی او بر می دارد، می بیند دختر تغییر چهره داده و به صورت عکسی که می بینید درآمده است. این دختر جوان اکنون در بیمارستان بستری است ». ( شنبه 8 مرداد ماه 1384 ) عکس و خبر این شایعه به سرعت در سایت های ایرانی و گوشی های موبایل چرخید. پس از عمل غیرمسئولانه ی انتشار رسمی این خبر بر تعداد باورکنندگان افزوده شد. اما حقیقت آن بود که این عکسِ مجسمه ای از جنس کائوچو و سیلیکون، ساخته ی هنرمندی به نام پاتریشیا پیچی نینی بود. طرحی از مهندسی ژنتیک و مربوط به تکامل حیوانات!

رسانه های بیگانه

شنونده فقط آن چه می خواهد بشنود را می شنود.

در برخی کشورها توده ها توجه به اخبار و برنامه هایی که از سوی بیگانگان - حتی بیگانگانی که دشمنان بالقوه و بالفعل شناخته می شوند- انتشار می یابند را امری عادی تلقی می کنند. از دیگر سو مسئولین این کشورها این عمل را خلاف مصالح ملی و وطن دوستی شنونده می دانند.
به نظر می رسد بسیاری از کسانی که اخبار انتشار یافته از رسانه های بیگانه را دنبال می کنند بیگانه پرست نیستند. بررسی ها نشان داده که شاید در فضای کمبود اطلاعات، مردم تشنه ی اخبار به این ترتیب مجرایی برای دست یابی به حقیقت می یابند.
میل به همه چیز ذاتی یا دست کم نمایش دانای کل بودن بسیاری را برمی انگیزد که هر راهی را امتحان کنند. و به این ترتیب برخی می توانند میل به نمایش دادن خود به عنوان فردی مطلع و آگاه را با به دست آوردن اطلاعات لازم از این منابع بیگانه تکمیل کنند.
در بسیاری موارد دیده شده آنها که به نقل اخبار شنیده ی خود از رسانه های بیگانه اقدام می کنند و در قهوه خانه ها، میهمانی ها و مجامع رسمی آن ها را بازگو می کنند، بعد از مدتی از یاد می برند که این اخبار را از کجا شنیده اند. به عنوان مثال فراموش می کنند که این خبر را از رادیوی بیگانه شنیده بودند.
واقعیت این است که در دنیای امروز مخاطبان به دنبال تأیید اصالت اخبار خود به شکلی مستند نیستند. و چون دغدغه ی اصلی آنها هر چیز دیگری به جز خود خبر است، لذا خبری که مایل اند بشنوند را پی می گیرند و گوش شان به دنباله ی اخبار بدهکار نیست.
بررسی ها نشان داده وقتی دو گروه مختلف به صحبت های فردی گوش می کنند که به هیچ یک از دو طرف وابستگی ندارد و طرفدار هیچ یک از آن ها هم نیست، هر یک از گروه ها ناخودآگاه توجهش بیشتر به قسمت هایی از گفته ی آن فرد جلب می شود که به نفعش است. و حتی این گونه وانمود می کند که فرد بی طرف طرفدار اوست.
منبع مقاله :
آتش پور، سید حمید؛ (1388)، اعتیاد به کار( روان شناسی معتادین به کار )، تهران: نشر قطره، چاپ اول