مقدمه: بی شک، مصر در تاریخ گذشته خود، در میان کشورهای عربی، نقش ویژه ای داشته است. اهمیت مصر، آنجایی بیشتر رخ می نماید که از یک سو،به عنوان مرکز ثقل اندیشه های سیاسی و مذهبی در جهان عرب و از سوی دیگر، محل اصلی ظهور ناسیونالیسم عربی در سالهای پس از جنگ جهانی دوم و بالاخره جولانگاه اصلی مبارزه با اسرائیل و حمایت از مبارزات ضد صهیونیستی جنبش مقاومت مردم فلسطین بوده است. پیشگامی مصر در میان کشورهای عربی در دو حقیقت اصلی نهفته است: قرار گرفتن مصر به عنوان مهد اصلی نشر جنبش فکری ناسیونالیسم عربی به رهبری جمال عبدالناصر و خیزش جنبش های اسلامی به رهبری گروه های اسلامی واصلاح طلب.
از اهمیت و موقعیت استراتژیک مصر که بگذریم،بررسی و تحلیل جنبشهای اسلامی از مباحث تازه ای است که امروزه جایگاه خود را بیش از پیش بازیافته است. طرح این مباحث، به ویژه، پس از ظهورانقلاب اسلامی ایران که خود مهمترین عامل رشد و تقویت فزاینده گروههای ملی و اسلامی در جهان عرب بود، حائزاهمیت است.
مقاله ای که در پیش رو دارید، نگاهی اجمالی به زمینه های پیدایش عوامل موفقیت یا شکست برخی از جنبشهای اسلامی در مصر دارد واز آنجایی که بررسی و تحلیل یک یک این جنبشها و آراء و افکار مصلحان در این خطه از سرزمین اسلامی، نه سهل است و نه مطلوب و نیز به دلیل گستردگی عرصه این بحث، تنها به بررسی برخی از جنبشهای اسلامی و مصلحان سده اخیر که نسبتا از انسجام بیشتری برخوردار بوده و دارای اهداف مشخص تر و در عمل، موفقتر بوده اند، می پردازیم.
انگیزه اصلی در این تحقیق،ایجاد تحول تحقیقاتی در میان پژوهشگران است که صرفا به مطالعه سطحی و بزرگ جلوه دادن نقاط قوت و ندیده انگاشتن نقاط ضعف جنبشهای اسلامی و مصلحان، درگذشته و حال نپردازند، بلکه کمی واقع بینانه تر به مطالعه این جنبشها پرداخته تا عظمت ابعاد رستاخیر اسلامی درجهان معاصر وزمینه های پیدایش آن رابهتر درک کنند. باشد تا خطاهایی را که گذشتگان مرتکب شده اند، دگر باره ما تکرار نکنیم، تا آینده ای درخشانتر در پیش روی داشته باشیم.
الف - جغرافیای سیاسی کشور مصر
مصر از جمله کشورهای شمال آفریقاست و با مساحتی معادل 1001449 کیلومتر مربع، بیست و هشتمین کشور جهان به شمار می رود. در منطقه مایل به گرم واقع شده و دارای حکومت جمهوری می باشد. نژاد مردم این کشور، عموما قبطی و سامی بوده و 92% جمعیت آن را مسلمانان تشکیل می دهند. زبان رسمی، عربی و واحد پول این کشور«لیرمصری» می باشد. مصر دارای سرزمینی عمدتا کم ارتفاع و جلگه های آن دراطراف رود نیل و دلتای آن، قرار دارد. این کشور در کنار دریاهای مدیترانه و سرخ ودرهمسایگی کشورهای لیبی درغرب، سودان درجنوب و فلسطین اشغالی در شمال شرقی واقع شده است.
1- جمعیت کشور مصر
مصر بالغ بر 52426000 نفر(سال 91) جمعیت داشته و از نظر توزیع جمعیت، 45 % مردم این کشور در شهرها و 55 % آن در روستاها زندگی می کنند. تراکم جمعیتی این کشور 9/41 کیلومتر مربع می باشد. 6/31 جمعیت آن را افراد زیر 14 سال، 5/65 افراد بین 15 - 59 سال و 9/2 % جمعیت را افراد بالای 60 سال تشکیل می دهند. متوسط عمر برای مردان 6/53 و برای زنان 8/56 سال می باشد. میزان زاد و ولد 7/37 (درهزار) و میزان مرگ و میر 8/11 (در هزار) است. متوسط رشد جمعیت آن 3/2 درصد می باشد.
مهمترین شهرهای این کشور از نظر جمعیت، قاهره با 5084463 نفر، اسکندریه با 2318655 نفر، جیزه با 1246713 نفر، شبراءالخیمه با 393700 نفر، محلة الکبری با 292853 نفر، طنطابا 284636 نفر و بالاخره پرت سعید با 262620 نفر می باشد.
2- وضعیت اقتصادی
مهمترین صنایع این کشور، نساجی، شیمیایی، نفت، سیمان، فلزکاری، فولادسازی و محصولات کشاورزی است. نیروی کار این کشور، بالغ بر 13میلیون نفر است که 13 % آن در صنایع، 24 % درکشاورزی و 24 % درخدمات مشغول به کارهستند. میزان تولید ناخالص ملی (1978 م) بالغ بر 20 میلیارد دلار و در آمد سرانه آن 492 میلیارد دلار بوده که 22 % آن از منابع و 30 % از کشاورزی می باشد. هزینه های نظامی آن درسال، 7/3 % و آموزش و پرورش نیز 3/5 درصد تولیدناخالص ملی رابه خود اختصاص داده است. سالانه در حدود یک میلیون نفر، توریست از این کشور دیدن می کنند.
3- امتیازات جغرافیایی
از مهمترین ویژگیهای جغرافیایی این کشور، می توان به رود نیل اشاره کرد که با 6671 کیلومتر طول که از سد آسوان در جنوب تا قاهره درشمال، دریک دره حرکت می کند وسپس وارد دلتای نیل می شود وفلات صحرایی را به دو صحرای غربی که با 362800 مایل مربع وسعت، تا مرز لیبی امتداد دارد و صحرای شرقی که تا دریای سرخ و کانال سوئز و خلیج عقبه امتداد دارد، تقسیم می کند. همچنین صحرای سینابا23000 مایل مربع وسعت، سومین صحرای بزرگ مصراست. کاترین بلندترین قله این کشور، درجنوب صحرای سینا واقع ودارای 866 پاارتفاع است.
4- چهره سیاسی وآموزشی مصر
قانون اساسی این کشور، در سال 1971 تدوین گردیده است و قوه مقننه آن از مجلسی به نام "مجلس خلق" با 392 عضو تشکیل می شود. براساس آخرین تقسیمات کشوری، مصر از 25 فرمانداری شکل می گیرد. فعالیت احزاب دراین کشور،محدود بوده واحزاب عمده آن، عبارتنداز: حزب دمکرات ملی، (NDP) ،احزاب سوسیالیست کارگر، سوسیال لیبرال و کمونیست.
حدود 44 % مردم، باسواد و 43 % نوجوانان 15 - 19 ساله، در مدارس مشغول به تحصیل می باشند و به طور متوسط، برای هر 31 دانش آموز یک معلم وجود دارد.
روزانه، تقریبا 14نشریه باتیراژی حدود 4284000 و سرانه 102 روزنامه برای هرهزارنفر در سال منتشر می شود.(1980م).
5- حوادث مهم تاریخی
از لحاظ فرهنگی، مصر از نوادر کشورهای عربی است که قدمت آثار باستانی آن به 5000 سال قبل برمی گردد. اهرام سه گانه مصر، ظهور و سقوط فراعنه مقارن با ظهور حضرت موسی علیه السلام، تصرف مصربه وسیله امپراتوری عثمانی در سال 933 قمری، تشکیل حکومت مستقل فاطمیان درقرن چهارم که و به مدت 5 قرن در مصر حکومت کردند، کشمکش های اول عثمانی، فرانسه و انگلیس بر سر کانال سوئز، تسخیر مصر از سوی ناپلئون درسال 1798، افتتاح کانال سوئز در سال 1869، اعلام رژیم جمهوری در سال 1954از سوی ژنرال محمد نجیب، جنگ شش روزه مصر و اسرائیل که طی آن تمام صحرای سینا و نوار غزه به وسیله اسرائیل اشغال شد،انعقاد پیمان صلح کمپ دیویدبا رژیم اسرائیل و بالاخره،ترور رئیس جمهور این کشور در سال 1981از حوادث مهم و تاریخی این کشوربه شمارمی آیند. (1)
به ندرت می توان در جهان، مکانی مناسبتر از خاورمیانه و شمال آفریقایافت که درآن مفید بودن دیدگاههای جغرافیای سیاسی رابه معرض آزمایش گذاشت. در سالهای اخیر، هیچ نقطه ای بااین وسعت، نتوانسته است به اندازه خاورمیانه و شمال آفریقا توجه همراه با نگرانی جهانیان را به خود جلب کند. حال چرا باید این منطقه، صحنه این همه خشونت و تغییرسیاسی باشد و چه چیز اعث شده که این منطقه، مرکز توجه قدرتهای بزرگ شود؟ به نظر می رسد از عوامل اصلی ای که کشورمصر را مهد جنبشهای اسلامی و ملی کرده است، موقعیت مهم واستراتژیک جغرافیایی و اکولوژیکی این کشور می باشد.
ب- جنبش اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی
سیدجمال الدین اسدآبادی از بزرگ مصلحانی است که از اول محرم سال 1288 قدم به مصرگذاشت و به مدت هشت سال، پر برکت ترین و سودمندترین ایام زندگی خود را در این کشور سپری کرد. او طی این مدت، بذر اصلاحات را در این سرزمین افشاند، به طوری که آثار آن پس از گذشت صدواندی سال هنوز هم مشهود است. تا آن جا که بضاعت اندک علمی و قلمی نگارنده اجازه دهد، ضمن اشاره به آثار، آراء و افکار این مصلح بزرگ به علل و عوامل موفقیت وی می پردازیم.
......................................................
ج : شیخ محمد عبده
یکی از بزرگ مصلحان جهان عرب و اهل سنت در سده اخیر، شیخ محمد عبده است. وی در یکی از دهکده های غربی مصر (بحیره) در سال 1266 هجری قمری متولد شد. نام پدرش عبده بود که برنام شیخ افزوده می شود. وی تاسن ده سالگی از نعمت دانش محروم بود، از این پس در منزل پدر خویش، خواندن و نوشتن را آموخت و آن گاه برای حفظ قرآن کریم به مدت دوسال به مکتب فرستاده شد.
وی پس از اخذ پایان نامه از الازهر، در سال 1294 شغل معلمی را پیشه خود ساخت وپس ازاندکی از جانب نخست وزیر وقت (ریاض پاشاه) سردبیر روزنامه رسمی"الوقایع المصریه" گردید و از این طریق شروع به تبلیغ افکار و عقاید اسلامی نمود.
پی نوشت:
1- ر.ک.به: جغرافیای سیاسی،ملکوتیان، پلی کپی، ص 95; کشورهای اسلامی، دکتر رحمت الله صدیق، پلی کپی; گیتاشناسی.
