انتخاب روش تحقیق، از مسائلی است که در ضمن طرح تحقیق مورد بحث و بررسی قرار می گیرد؛ اما به لحاظ اهمیتی که دارد، آن را در بخش جداگانه ای می آوریم.
تحقیق در هریک از رشته های دانش بشری، روش خاص خود را می طلبد. روش ریاضیات، استنتاج و برهان است و روش علوم تجربی مشاهده، آزمایش و استقراء. روش علومی مثل مکانیک و ستاره شناسی، آمیزه ای از روش ریاضی و تجربی است و رشته های مختلف علوم انسانی، هریک ویژگیهایی دارد: روانشناس با مطالعه نفسانیات خویشتن شروع می کند و با ابزارهای دقیق آزمایشگاهی و تستهای مختلف کتبی و شفاهی از نفسانیات دیگران مطلع می شود و تحقیقات خود را استوار می سازد. کار جامعه شناس بیشتر مبتنی بر آمار است و محقق تاریخ با اسناد و مدارک تاریخی سروکار دارد که نقد این مدارک و تعیین میزان صحت آنها در تحقیق او مهمترین نکته است.
نویسنده مقاله تحقیقی به تناسب رشته ای که دارد، روش خاصی را در امر تحقیق انتخاب می کند؛ اما در عین حال از برخی قواعد و روشهای عمومی نیز استفاده می کند که تقریبا در تمام مقاله های تحقیقی مشترک است. نوشتار حاضر به بررسی روشهای اخیر می پردازد.
ابتدا با توجه به گروه خوانندگان و مخاطبان این مقاله، باید گفت که از دیدگاهی، روش تحقیق به دو نوع میدانی و کتابخانه ای تقسیم می شود. در تحقیق میدانی که بیشتر به مسائل علم تجربی، اجتماعی و جامعه شناسی مربوط است، محقق با کاوش در نمونه های عینی و با تفحص و استقرا در گستره ای خاص به نتایج کلی می رسد. در این روش، کار محقق تحقیق روی افراد، اشیا و پدیده های خارجی در بیرون از محیط کتابخانه است ؛ مصاحبه، مشاهده، گزارش و تحقیقات محلی در این روش، جایگاه خاصی دارد. اما در تحقیق کتابخانه ای، حوزه کار محقق، کتابخانه و اسناد و مدارک کتابخانه ای مثل کتاب، مجله، عکس و غیره است. محقق در این روش، معمولا با محیط خارج و نمونه های عینی سروکار ندارد؛ بلکه مواد و منابع کارش، قبلا توسط محققان دیگر ثبت و ضبط شده است و اینک او باید آنها را جستجو و پیدا کند. این روش، گاهی به نام روش تاریخی نیز شناخته می شود؛ زیرا خاصة محقق تاریخ با اینگونه روش کار می کند. شایان ذکر است که در برخی تحقیقات، ممکن است از هر دو روش استفاده شود؛ مثلا نتیجه ای که با تحقیق میدانی به دست آمده، با مطالعات کتابخانه ای، استفاده از نظریات دانشمندان در آن زمینه، و بررسی سیر تاریخی و مقایسه ای نظریات مزبور تکمیل گردد؛ و یا تحقیقاتی که به روش کتابخانه ای صورت گرفته و منتج به نتایجی شده، با انتخاب محدوده خاصی از افراد مربوط به موضوع، و انجام تحقیقات میدانی در آن زمینه، استوارتر و مستندتر شود.
خوانندگان و مخاطبان مقاله حاضر به لحاظ حوزه تحقیقات و مطالعات، بیشتر با روش کتابخانه ای سروکار دارند؛ از این رو روش مزبور بیشتر توضیح داده می شود.
اصلی ترین ابزار تحقیق در روش کتابخانه ای، کتاب و امثال آن است، لذا اولین گام مهم در این روش، انتقاد کتاب و اسناد مکتوب مورد استفاده است. در واقع، محقق باید کتاب شناس باشد؛ یعنی بتواند کتاب را ارزیابی و میزان اعتبار آن را تعیین کند. هرقدر وی در این امر تواناتر باشد، تحقیقش از ارزش بالاتری برخوردار خواهد بود.
وقتی که محقق از مطالب کتاب خاصی استفاده می کند، اولا باید از صحت انتساب کتاب و مطالبش به نویسنده مطمئن باشد. ثانیا اطمینان حاصل کند که مطالب مورد استفاده، دقیقا، به همان گونه است که نویسنده مزبور نوشته و ارائه کرده است؛ یعنی دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته است. اگر چنین اطمینانی حاصل نشود، در واقع تمام تحقیقات و نتایجی که بر مبنای اقوال موجود در آن کتاب به دست می آید، از درجه اعتبار ساقط است. متون کهن که نویسندگان آنها قرنها پیش درگذشته اند، به عناوین مختلف در معرض تغییر و تحریف بوده اند: تصحیف و تحریف کاتبان کم سواد، حب و بغض های ناشی از عقاید دینی، کلامی، فلسفی و...، جناح بندیهای سیاسی - اجتماعی، و منافع شخصی - قومی و غیره از عواملی است که می توانسته اند موجب دخل و تصرف در متون کهن شوند. این امر و ضرورت دستیابی به اصل متون، باب دیگری را در عرصه تحقیقات می گشاید که به نقد متون
(1) معروف است. منتقد متون سعی می کند با روشهایی کاملا علمی خودرا به نزدیکترین و اصیلترین صورت متن، که مؤلف آن متن نگاشته است، برساند.بررسی این مقوله فرصت دیگری می طلبد، در این مجال به ذکر این نکته بسنده می کنیم که یکی از راههای ارزیابی علمی مقاله ها و آثار تحقیقی این است که ببینیم منابعی که نویسنده از آنها استفاده کرده، آیا از چاپهای غیر علمی و احیانا بازاری یک کتاب است یا تصحیح انتقادی
(2) آن کتاب مورد استفاده قرار گرفته است؟ مثلا از میان چاپهای مختلف مثنوی مولوی، تصحیح نیکلسون معتبرترین چاپ است و رواست که محقق در ارجاعات خود این چاپ را مدنظر قرار دهد.
علاوه بر استفاده از متون انتقادی، محقق باید توجه داشته باشد که مطالب خود را از منابع درجه اول انتخاب کند نه از منابع درجه دوم یا چندم که مطلب خود را از آن منبع نخستین گرفته اند. استفاده از منابع درجه اول، سختکوشی محقق و آشنا بودن او را به روشهای درست تحقیق می رساند و خواننده را از صحت و اعتبار مطالب مطمئن می سازد. تفاوت بسیار است در اینکه محقق مثلا در بررسی عقاید معتزله به کتاب شرح الاصول الخمسه از قاضی عبدالجبار معتزلی و کتاب مقالات الاسلامیین از ابوالحسن اشعری مراجعه کند یا به کتاب معتزله از دکتر محمود فاضل؛ کتاب اخیر با وجود فضل و دانش مؤلفش، به عصر حاضر تعلق دارد و در حوزه آموزش و مطالعه مورد استفاده قرار می گیرد نه در حوزه تحقیق جدی و اجتهاد.
نکته دیگری که محقق در همان مراحل اولیه تحقیق و اخذ مطالب از منابع، باید بدان توجه کند، این است که در مطالب گرفته شده از منابع نیز به دیده انتقاد و تدبر بنگرد. ساده لوحی است که آنچه را دیگران نوشته و به مخازن کتابخانه ها سپرده اند، حقیقت مسلم بپنداریم. علوم انسانی، بویژه مسائل تاریخی و عقیدتی، همواره حوزه منازعات، مشاجرات و حب و بغض ها بوده است. از این رو، محقق آنچه را که از منابع اخذ می کند، اول باید به محک عقل بزند و سپس با قراین موجود در دیگر منابع معتبر بسنجد و تا هنگامی که حقانیت و درستی آنها محرز نشده، از بکار بردنشان خودداری ورزد. گاه برخی مسائل بدیهی و مسلم شمرده می شود و ذهن محقق در پذیرفتن آنها دچار شک و تردید نمی شود؛ در حالیکه جدا محل تردید است. مثلا برخی از احادیثی که حتی بعنوان حدیث قدسی در جامعه مشهور شده، ساخته صوفیان صاحب ذوق بوده است که با وجود زیبا و خوب بودن کلام و حتی درستی مطلب، حدیث بودن و قدسی بودن آن مبنایی ندارد. کتاب کشف الخفاء و مزیل الالباس از شیخ اسماعیل عجلونی و کتاب سلسلة الاحادیث الضعیفة و الموضوعة از محمد ناصر الدین الالبانی، برخی از این احادیث را معرفی می کنند.
نکته ظریف دیگر در نقد مطالب، آن است که هنگام برگرفتن اقوال از کسان، توجه داشته باشیم که آیا آن قول بطور جدی از گوینده صادر شده یا بطریق طنز و شوخی؟ برای مثال، دیوان حافظ آکنده از اقوال متناقض نما یا پارادوکسیکال
(3) است که اگر خواننده و محقق در نقد و تحلیل اشعار او به این نکته توجه نداشته باشد، از درک درست بسیاری از اشعار او درمی ماند. مثلا در شعر او، صوفی شخصیت بسیار منفی دارد تا جایی که می گوید:
کجاست صوفی دجال فعل ملحد شکل بگو بسوز که مهدی دین پناه رسید
پس چگونه جای دیگر در غزلی عرفانی می گوید:
شکر ایزد که میان من و او صلح افتاد صوفیان رقص کنان ساغر شکرانه زدند
یا در آن غزل معروف "صوفی از پرتومی راز نهانی دانست" ظاهرا تناقضی در تلقی حافظ از صوفی وجود دارد. در حالیکه به نظر نگارنده اگر به جانب طنز شعر حافظ، که گاهی چنان رندانه است که از سخن جد تمییز داده نمی شود، توجه گردد، تناقض از میان برمی خیزد.
خواجه با طعنه می گوید که "حتی صوفی" با آن صفاتش، ساغر شکرانه زد یا راز نهانی دانست، چه رسد به دیگران. این طعنه به صوفی در غزل دیگر روشنتر رخ می نماید:
راز درون پرده ز رندان مست پرس کاین حال نیست صوفی
(4) عالی مقام را
روان شناسان می گویند یکی از واکنشهای دفاعی انسان در برابر کسی که از او نفرت دارد، احترام به اوست؛ در این نوع احترام، که البته تکلف آمیز و تمسخرآلود است، به گونه ای با خصم رفتار می شود که او منطقا نمی تواند اعتراض و انتقادی کند، اما نیک می داند که این احترام، محتوای مثبتی ندارد. صورت دیگر این قضیه، ذم شبیه به مدح است که در مباحث بلاغی مسلمین جایگاهی دارد؛ طنز حافظ، با این مفاهیم بیگانه نیست.
با ملاحظاتی که بدانها اشاره شد، محقق در روش کتابخانه ای، به جمع آوری اطلاعات می پردازد؛ این امر به صورت فیش برداری انجام می گیرد.
(5) فیش برداری طبق محورهای پیش بینی شده در طرح تحقیق، صورت می پذیرد؛ چنانکه آن محورها در قسمت بالایی برگه های فیش که محل ثبت موضوع فیش است، ملحوظ می گردد. در پایان فیش برداری، این برگه ها با توجه به موضوعات ثبت شده دسته بندی می شوند و به کمک استدلال در محورهای پیش بینی شده تالیف و تدوین می گردند. راجع به این مرحله پس از این سخن خواهیم گفت. آنچه گفتنش در اینجا ضروری است، ذکر این نکته است که در تالیف و تحلیل مطالب، محقق و نویسنده باید ملاک و معیار خاصی داشته باشد؛ به عبارت دیگر، یکی از نظریه ها و مکاتب مهمی را که در این باب وجود دارد، انتخاب کرده با معیار آن به نقد و تحلیل مطلب بپردازد. نکته مهمتر آنکه در تمام تحلیل خود، به آن نظریه یا مکتب پایبند باشد ؛ مثلا اگر از دیدگاه توحیدی به تحلیل قضایا نشسته است، در نیمه راه، تحلیلهای مارکسیستی ارائه ندهد؛ یا اگر به نقد فرمالیستی یک اثر پرداخته، دیگر به نقد محتوایی نپردازد (مگر آنکه مقصود تطبیق و مقایسه این دو امر باشد که خود مقوله دیگری است). مشکل مزبور معمولا گریبانگیر مؤلفانی می شود که از خود نقد و نظر ندارند و فقط به نقل آراء دیگران می پردازند؛ آنهم بدون آنکه بر موضوع احاطه داشته باشند.
مقاله هایی که به مثابه از هر چمن گلی، از هر منبع مطلبی را بدون توجه به تناسب، هماهنگی و همخوانی آنها داشته باشند، طبعا ساختار درست و مستحکمی نخواهند داشت.
پی نوشت: 1) مصباح الفقاهة، آیت الله ابوالقاسم خویی، ص 256
2) همان منبع، ص 257
3) حاشیة المکاسب، ایروانی، ص 25
4) غایة الآمال، مامقانی، ص 80
5) هدایة الطالب،میرزا فتاح شهیدی ، ص 49
