به گمان برخی صاحب نظران، موضوع، «مجموعه واژگانی منتزع از مسأله یا سؤال اولیه تحقیق است» و دارای ویژگی های زیر است:
1. کلی است (وسیع).
2. زمینه است (ابعاد مختلفی را در بر دارد)؛ مثل دریا.
3. مقدمه ورود به بحث و جست وجو است (موضوع، درگاه جست وجوست).
مثال: تأثیر تشویق بر موفقیت
از این رو، موضوع، بهتر است تبدیل به عنوان شود.
عنوان چیست؟
عنوان، اخص از موضوع است و شامل «واژگانی است که محدوده پژوهش را مشخص می کند» و دارای ویژگی های زیر است:
1. جزئی است.
2. محوری است (مثل جویبار).
3. عامل ظهور متغیرها و کلمات کلیدی است.
حال به عنوان نمونه، همان مثال قبل را تبدیل به عنوان می کنیم؛
در این صورت: «تأثیر تشویق 18 معنوی و مادی، بر میزان رشد علمی جوانان دانشجو» عنوان قرار داده می شود. همان گونه که می بینیم، موضوع، وقتی اخص می شود، تبدیل به عنوان می گردد و عنوان گویا، متغیرهای شاخص را در دل خویش، به همراه دارد. این پس زمینه، باعث می شود تا پرداختن به مراحل بعدی تحقیق، راحت تر شود؛ زیرا تبدیل موضوع به عنوان،نتایج زیر را به همراه دارد:
1. شفافیت 19 موضوع هویدا می شود.
2. محدوده موضوع، روشن تر می شود (چون در موضوع تأثیر تشویق بر رشد مطرح شده بود) و این می تواند همه ابعاد سنی، شغلی، روحی، روانی، مادی، معنوی و جنسیتی (زن و مرد) را در بر بگیرد و علاوه بر اینها وقتی آن را تبدیل به عنوان می کنیم، فواید دیگری نیز به همراه دارد:
1 -2. دامنه آن را تعریف کرده ایم.
2-2. متغیرهای مادی و معنوی را در آن تفکیک کرده ایم.
3-2. بعد متغیر رشد علمی را نسبت به مقوله کلی رشد، برجسته کرده ایم.
4-2. خواننده عنوان، به راحتی در می یابد که ما در چه محدوده ای و با چه آزمودنی هایی سر و کار داریم.
3. پرداختن به آن، راحت تر صورت می گیرد.
4. جست وجوی اطلاعات،20 مشخص تر می شود
5. بیراهه روی، کاهش می یابد.
6. یافته های مرتبط تر گزیده می شوند.
7. تلاش محقق در رد یا تأیید فرضیه های تحقیق، آسان تر صورت می گیرد.
موضوع یابی پس از تشخیص ضرورت تحقیق، اولین مسأله ای که برای محقق وجود دارد، انتخاب موضوع تحقیق است. موضوع تحقیق، طرح یک مشکل است که محقق در جست جوی یافتن پاسخ و یا راه حل آن است. محقق نباید به امید این که موضوع خود را در اواسط کار مشخص کند، یک فعالیت پژوهشی را شروع کند، تجربه نشان داده که انتخاب موضوع، گرچه امری ساده به نظر می رسد، ولی برای دانشجویان تازه کار، امری دشوار است (شبلی، 1369).
عوامل مؤثر در انتخاب موضوع تحقیق
الف) کنجکاوی انسان
انسان برای ارضای حس کنجکاوی خود، به دنبال راه حل معقولی برای معماها و مشکلات است. به همین جهت، تمایلات انسان برای پاسخ گویی به معماهای موجود، یکی از منابع انتخاب موضوع تحقیق است؛ زیرا افرادی که با معما و یا مشکلی برخوردی می کنند، تا زمان حل مشکل، گرفتار نوعی تنش روانی هستند که همواره آنها را به فعالیت برای حل مشکل وادار می کند و این، از شاخص های آدم های محقق است.
ب) نیاز و ضرورت
نیازهای موجود هر محقق و یا جامعه ای، ممکن است او را وادار به انتخاب موضوع کند. این نیاز، ممکن است نوعی الزام باشد؛ مثل پروژه های کارشناسی، پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکترا.
ج) بضاعت علمی
انتخاب هر موضوع تحقیقی، متأثر از بضاعت علمی محقق است؛ یعنی کسانی که در رشته خاصی تجربه و اطلاعات داشته باشند، در انتخاب موضوع در همان زمینه، آمادگی بیشتری دارند.
د) تجربه
فعالیت های قبلی محقق در امر پژوهش، آمادگی و انگیزه بیشتری در او ایجاد می کند؛ ضمن این که هر تجربه تحقیقی، هموار کننده تحقیقات بعدی می شود.
ه) محدودیت ها
توجه به محدودیت های محیطی و عوامل باز دارنده، می تواند در انتخاب موضوع و نوع تحقیق، مؤثر باشد؛
برای مثال، اگر محدودیت هایی همچون کسب اجازه از مسئولان و یا صرف هزینه هایی زیاد و زمانی طولانی برای اجرای تحقیق، لازم باشد، این نوع محدودیت ها، می توانند در انتخاب موضوع، مؤثر باشند.
معیارهای انتخاب موضوع تحقیق
برای انتخاب یک موضوع تحقیقی، معیارهای زیر باید مورد توجه قرار گیرند:
1. موضوع تحقیق، باید نو و تازه باشد
هر تحقیق، باید مسأله ای تازه را مورد بررسی قرار دهد. اگر چه در بعضی مواقع، تکرار تحقیق گذشتگان جهت مقایسه اثرات پدیده ای در دو محیط و یا در دو زمان، لازم است، اما همیشه نمی توان به استناد این ضرورت، به دنبال تکرار تحقیق گذشتگان رفت؛ بلکه هر تحقیق، باید حرفی تازه برای گفتن داشته باشد.
2. اولویت داشته باشد
در هر زمان، مشکلات متعددی در جامعه و در پیش روی محقق است که حل همه آنها و تحقیق درباره آنها در زمان مشخصی، امکان پذیر نیست. در این صورت، برای انتخاب موضوع تحقیق، باید موضوعی انتخاب شود که دارای اولویت باشد.
3. محدودیت دامنه تحقیق (نه خیلی کلی باشد و نه خیلی جزئی)
یک موضوع تحقیقی، نه باید آن قدر کلی و مبهم باشد که نتوان آن را اجرا کرد و نه آن قدر جزئی باشد که ارزش اجرا نداشته باشد. به دو مثال زیر توجه کنید:
الف) موضوع کلی: «بررسی عوامل مؤثر بر پیشرفت جامعه». چنان که پیداست، موضوع پیشرفت جامعه، بسیار گسترده و کلی است.
ب) موضوع خیلی جزئی: «مقایسه پاداش ده هزار تومانی، در مقایسه با پاداش پانزده هزار تومانی، برای حضور به موقع کارمند در محل کار». این موضوعی نیز چنان جزئی است که ارزش تحقیق ندارد.
4. قابلیت اجرا داشته باشد
بعضی موضوعات، فقط در حد ذهن انسان هستند و امکان اجرای آنها وجود ندارد و یا این که با شرایط موجود، مانند امکانات و فن آوری جدید، امکان انجام آنها وجود ندارد. در این صورت، چنین موضوعاتی، نباید انتخاب شوند (ریاحی، 1372.)
5. داشتن بضاعت علمی
محقق باید موضوعی را انتخاب کند که در زمینه آن، اطلاعات کافی داشته باشد.
6. پیش بینی مشکلات و محدودیت ها
محقق در انتخاب موضوع، باید به محدودیت های زمانی، اجرایی، اتفاقات، خسارت ها و مشکلات، در پیش رو دارد، آگاه باشد و با توجه به آن محدودیت ها، موضوعی را انتخاب کند تا باعث گمراهی در نتیجه گیری نشود.
بعضی از تحقیقات، ممکن است فقط در زمان خاصی لازم باشند و یا ارزش اجرا داشته باشند و اگر در آن زمان اجرا نشوند، نتایج آنها در زمان دیگر، کاربردی ندارد. (این نوع محدودیت ها در تحقیقات عملی و کاربردی، بیشتر مطرح هستند.)
7. مختصر و گویا بودن موضوع
موضوع تحقیق، باید در حد امکان، ساده و بی پیرایه باشد و هیچ مطلب مبهمی نداشته باشد و به عبارت دیگر، موضوع باید مختصر، مفید و گویا باشد.
8 . موضوع تحقیق، نباید از بدیهیات باشد
اگر موضوع تحقیق درباره با پدیده ای باشد که از اصول مسلم و پذیرفته شده برای همه باشد، این موضوع، از بدیهیات است و نباید انتخاب شود؛ زیرا پاسخ سؤالات مربوط به آن را همه می دانند و فعالیت تحقیقی در این زمینه، کاری بیهوده است. به مثال زیر توجه کنید:
«بررسی رابطه میان بارندگی و حجم آب رودخانه های منطقه الف»؛
در این موضوع تحقیق، همه می دانند که اگر باران بیشتری ببارد، آب رودخانه نیز بیشتر می شود. بنابراین، تحقیق بالا، تحقیق یک موضوع بدیهی به شمار می آید و باید از انتخاب آن پرهیز شود.
قاعده کلی برای بیان موضوع تحقیق؛
موضوع تحقیق باید چنان نوشته شود که در آن سؤالات زیر به روشنی پاسخ داده شوند (نادری و همکاران، 1371، ص7):
1. چه کسی؛ یعنی پژوهش در مورد چه کسی و یا چه کسانی انجام می شود؟
2. چه متغیر و یا متغیرهایی؛ یعنی پژوهش در مورد چه متغیر یا متغیرهایی است و یا چه عواملی مورد تحقیق قرار می گیرند؟
3. چگونه؛ یعنی پژوهش چگونه انجام می گیرد؟ آیا ارتباط بین دو یا چند متغیر تعیین می شود؟
آیا عواملی دستکاری و تأثیر آنها اندازه گیری می شود؟ آیا مقایسه دو پدیده است؟ آیا صرفاً توصیف پدیده هاست؟
4. کجا؛ یعنی پژوهش در چه محیطی انجام می گیرد؟
5. چه وقت؛ یعنی پژوهش در چه محدوده زمانی انجام می گیرد؟
تا این جا با اهمیت وجود یک مسأله ارزشمند برای تحقیق یا داشتن موضوعی که دغدغه آمیز است، آشنا شدیم و دریافتیم که هنر محقق، تبدیل دغدغه یا بحث به یک موضوع و سپس استخراج عنوان یا عناوین مختلفی از دل آن است.
نباید فراموش کنیم که این مباحث، با مقوله انجام یک تحقیق کلاسی متفاوت است؛ چون در انتهای این سلسله مقالات، ما به شیوه های دیگری مانند موارد دانشگاهی مورد استفاده دانشجویان، اشاره می کنیم که برخی عبارتند از:
1. تحقیق کلاسی (مروری) و تکالیف درسی.
2. تدوین مقالات (مروری – علمی.)
3. تدوین مقالات (علمی – پژوهشی.)
4. تدوین مقالات (علمی – ترویجی.)
5. تدوین سخنرانی (چارچوب سخنرانی نحوه ارائه از آغاز تا فرجام.)
6. تدوین گزارش درسی.
7. تدوین گزارش علمی - کلاسی.
8. آیین گزارش نویسی.
بنابراین، اساس بحث ما در این جا انجام کار علمی - پژوهشی است که از موضوع آغاز می شود و به مرحله تحلیل اطلاعات و نتیجه گیری می رسد؛ چه این کار در حوزه تاریخ، ادبیات، علوم پایه و علوم انسانی باشد و چه علوم رفتاری یا روان شناسی. در هر صورت، هدف ما، باز کردن دریچه ای به سمت پژوهش، با رویکرد علمی است. برای فرجام بحث این مقاله، مراحل تفضیلی اجرای طرح تحقیق را یادآور می شویم.