مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید ، توشیهیکو ایزوتسو ، مترجم : فریدون بدره ای ، تهران : فرزان روز ، 1378 ، 522 ص ، رقعی.
در مدت چهارده قرنی که از نزول قرآن کریم می گذرد ، این کتاب عظیم علاوه بر این که در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان، مهم ترین تأثیر را داشته ، سرچشمه برکات بزرگ علمی نیز بوده است. به طوری که علاوه بر علوم ادبی و بلاغی و علوم نقلی اسلامی که بدون قرآن ، تصور وجود آنها امکان ندارد ، علوم عقلی اسلامی نیز از دل این کتاب بزرگ آسمانی سر برآورده و روز به روز بر محتوا و غنای آنها افزوده شده است.
امروزه از یک سو توجه مسلمانان به قرآن، جان تازه ای گرفته و از سوی دیگر ، بسیاری از افراد غیر مسلمان به هر دلیل ، به تحقیق و تتبع در این کتاب می پردازند. یکی از این اشخاص ، پروفسور ژاپنی ، مرحوم ایزوتسو ، استاد فلسفه دانشگاه مک گیل کانادا و استاد ممتاز دانشگاه کیو در ژاپن است. پروفسور ایزوتسو ، اولین کسی است که قرآن را از زبان عربی به زبان ژاپنی ترجمه کرده است. او که از محققان سرشناس و بنام در مجامع بین المللی بود و در بسیاری از مؤسسات علمی عضویت داشت ، چند سالی هم در ایران به تحقیق و تدریس پرداخت و آثار ارزشمندی را از خود در زمینه معرفی فرهنگ و فلسفه اسلامی ـ ایرانی به جای گذاشت.
کتاب «مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن» (کانادا 1966 م) در حقیقت ، صورت تجدید نظر شده کتابی است به نام «ساختار اصلاحات اخلاقی در قرآن» که در سال 1959 م ، به وسیله دانشگاه کیو در توکیو منتشر شده بود.
مطالب این کتاب به سه بخش عمده تقسیم شده است:
در بخش اوّل که «اصول تجزیه و تحلیل معنایی» نام دارد ، نویسنده در واقع ، مبانی نظری کار خود را توضیح داده و روشی را مورد بحث قرار می دهد که با آن می توان به موفقیت ، ساختار معنایی و محتوایی کلید واژه های قرآنی را از هم جدا نمود و معادل های مناسب را برای آنها به دست آورد. در واقع می توان گفت که جان کلام ایزوتسو در این بخش (که شامل یک دیباچه و دو فصل است) ، در این جمله خلاصه می شود : «من می خواهم کاری کنم که قرآن، به زبان خود سخن بگوید و خود ، مفاهیم خود را تفسیر و تعبیر کند».
بخش دوم ( از اخلاقیات قبیله ای تا اخلاق اسلامی) ، که از مجموع فصول سوم ، چهارم ، پنجم و ششم تشکیل شده است ، با دیدی تاریخی به بیان تحولی می پردازد که ظهور اسلام ، از لحاظ اخلاقی در جامعه عرب ایجاد کرد. در واقع ، این بخش نشان می دهد که چگونه قرآن ، برخی از ارزش های اخلاقی مثبت جاهلی را حفظ کرده ، آنها را تعالی بخشیده و به صورت ارزش های دینی درآورده است. به عبارت دیگر ، نویسنده در این بخش بیان می کند که قرآن چگونه این ارزش ها را از صورت دنیوی صرف بیرون می آورد و آنها را به ارزش اصلی اسلامی ، یعنی رابطه انسان با خدا ، وابسته می کند.
بخش سوم تحت عنوان «تجزیه و تحلیل مفاهیم عمده» نیز به توصیف چند مفهوم عمده اخلاقی در قرآن (مانند : کفر ، کبر ، نفاق ، مؤمن ، فاسق ، قسط ، خوبی و بدی ، حلال و حرام ، جرم و ... ) اختصاص دارد و در ادامه به بیان حوزه معنایی هر مفهوم و رابطه آن با دیگر مفاهیم اخلاقی ـ دینی قرآن می پردازد. در این بخش، نویسنده ابتدا در فصل های هفتم تا دهم ، به تجزیه و تحلیل دو مفهوم عمده کفر و ایمان و مفاهیم وابسته به آنها و بیان ساختمان معنایی هر یک می پردازد و سپس در فصل یازدهم به تحلیل مفاهیم خوب و بد (یعنی مفاهیمی که به فرازبان اخلاقی متعلق اند) ، روی می آورد.
این کتاب با یک نتیجه گیری کلی تحت عنوان «پایان» به پایان می رسد.
نظام های اخلاقی در اسلام و ایران (به همراه تحلیل جامعه شناسانه از وضعیت اخلاقی در جامعه امروز ایران) ، مجید محمدی ، تهران : کویر ، 1379 ، 209 ص ، رقعی.
دین در جامعه امروز ایران ، یکی از بازیگران اصلی و مهم صحنه اجتماع ، سیاست و فرهنگ است. این اهمیت ، هم ناشی از حضور در زندگی توده مردم و هم ، مؤثر بودن در تنظیم قواعد بازی حیات اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی است. اخلاق نیز در جامعه دینی ایران ، به شکلی تقلیل یافته در دین ، تصور می شود. از این رو می توان در یک حوزه تمدنی و فرهنگی خاص (مثل ایران) به دنبال انواع نظام های اخلاقی ، که هر یک مبتنی بر یک سنّت فکری ، اجتماعی و دینی هستند ، گشت. تفکیک این سنت ها از یکدیگر و به تبع آن ، تفکیک آن نظام های اخلاقی ، و یافتن اقشار اجتماعی واجد آن دستگاه ها یا نظام های اخلاقی ، علی رغم پیچیدگی هایی که دارند ، به ما کمک می کند تا بتوانیم به پرسش های مربوط به امور اخلاقی در جامعه با چشم انداز وسیع تری پاسخ گوییم.
کتاب «نظام های اخلاقی در اسلام و ایران» سعی دارد که انواع نظام های دیرپا و ماندگار اخلاقی موجود در ایران را از یکدیگر تفکیک کرده ، ربط آنها با یکدیگر را روشن سازد ، نسبت میان نظام های اخلاقی و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی را جستجو کند و منشأ و سیر تحول هر یک را به موازات تحولات اجتماعی و فرهنگی بیان دارد و در نهایت ، تصویری روشن از سیر تحول و وضعیت امروز این نظام ها و آسیب های اجتماعی و فرهنگی بروز یافته در حوزه اخلاق ، عرضه دارد.
نویسنده ، نظام های اخلاقی موجود در فرهنگ و تمدن ایرانی ـ اسلامی را در پنج مقوله : اخلاق فلسفی ، اخلاق عرفانی ، اخلاق روایی ، اخلاق سیاسی ، و اخلاق جوان مردی ، دسته بندی کرده، سیر تحول هر یک از این نظام های پنجگانه و اقشار اجتماعی را که هر کدام در آن شکل گرفته و تکامل پیدا کرده اند ، بررسی می کند و در پایان ، از دل این پنج مقوله ، الگوی کلانی برای مسائل اخلاقی جامعه ایران به دست می دهد.
این کتاب دارای یک مقدمه و دو بخش است که بخش اوّل، با نام «نظام های اخلاقی» به بررسی نظام های پنجگانه فوق می پردازد و بخش دوم نیز که «درک جامعه شناسانه از وضعیت اخلاقی جامعه امروز ایران» نام دارد ، به بررسی مسائلی چون : رابطه ساخت اجتماعی و اخلاق ، رابطه رفتار (کُنش) اجتماعی و اخلاق ، پیشینه بنیان های اجتماعی اخلاق در جامعه ایران و وضعیت کنونی این بنیان ها، می پردازد.
فلسفه اخلاق ، مرتضی مطهری ، تهران : صدرا ، بیست و هفتم ، 1384 ، 256ص ، وزیری.
همواره این سؤال، ذهن آدمی را مشغول می دارد که آنچه باید کرد چیست. انسان می خواهد حَسَن را از قبیح و خیر را از شرّ باز شناسد ، و در این اندیشه است که اساس آنچه نیکو می پندارد ، چیست. کوشیده است تا بگوید حُسن و قبح ، باید و نباید و ... به چه معناست ، ریشه در کجا دارد و از همه بالاتر، دریابد که «من» می توانم یا نمی توانم؟ جبر است یا اختیار؟
از دیرباز سراسر نوشته ها و آثار متفکّران و بزرگان ، مملوّ از این دست مباحث بوده که حاصل این کاوش ها ، امروز دانشی را شکل داده است که آن را «فلسفه اخلاق» می خوانیم.
دانش نوپای فلسفه اخلاق، چندی است در مغرب زمین به عنوان شاخه مستقلّی از فلسفه ، افکار و اذهان متفکّران را به خود معطوف داشته و در قرن اخیر ، تألیفات و نظرپردازی های فراوانی را به خود اختصاص داده است که در نتیجه آن ، مکاتب مختلفی در این رشته ، پا گرفته اند؛ مکتب هایی که ساخته و پرداخته نظام های فلسفی و آرای متفکّران درباره جهان و انسان اند.
کتاب «فلسفه اخلاق» ، حاوی سیزده جلسه سخنرانی استاد شهید آیة اللّه مطهری ، درباره چرایی علم اخلاق و موضوع و بنیادهای آن (و مکتب های فکری مطرح در این حوزه) و دارای دو بخش است : بخش اوّل که قسمت اعظم کتاب را تشکیل می دهد ، متشکل از ده فصل است که شامل سخنرانی های ایشان در سال 1351 در ماه محرّم در مسجد ارک تهران است.
فصل اوّل با عنوان «اخلاق چیست؟» به تعریف اخلاق ، وجود برداشت های مختلف از آن و منشأ این تفاوت بینش ها می پردازد. فصل دوم، فعل طبیعی و فعل اخلاقی نام دارد. این فصل ، اخلاق طبیعی مانند غذاخوردن ، خوابیدن و ... را با افعال اخلاقی مقایسه می کند و ارزش کارهای اخلاقی را توضیح می دهد.
عنوان فصل سوم ، «نظریه عاطفی و دیدگاه فلاسفه اسلامی» است. از این فصل تا فصل هفتم ، نظریه های مطرحی که در مورد اخلاقی بودن اعمال وجود دارد ، نقل و سپس نقد و بررسی می شوند. اولین نظریه، نظریه عاطفی است که نقد می شود و رابطه آن با اخلاق هندی، مورد بررسی قرار می گیرد. این فصل در ادامه به معرفی نظریه اراده ، نظریه وجدانی ، و نظر کانت درباره افعال اخلاقی می پردازد.
فصل چهارم که «نظریه وجدانی» نام دارد ، توضیح و نقدی است درباره نظریه وجدانی در حوزه اخلاق. عقل نظری و عقل عملی ، احکان وجدان از نظر کانت ، عذاب وجدان ، وجدان و اثبات اختیار انسان ، تفکیک میان کمال و سعادت و دروغ مصلحت آمیز، از جمله مباحثی است که در این فصل، مورد بررسی قرار می گیرد.
فصل پنجم «نظریه زیبایی» را مورد بحث قرار می دهد. از جمله عناوینی که در این فصل وجود دارد عبارت اند از : آیا زیبایی، قابل تعریف است؟ زیبایی ، مطلق است یا نسبی؟ رابطه زیبایی با عشق و حرکت ، زیبایی غیر محسوس ، زیبایی معقول و در نهایت ، نظر افلاطون درباره زیبایی.
فصل ششم به «نظریه پرستش» اختصاص دارد که در آن ، ابتدا به تعریف پرستش پرداخته می شود و در ادامه ، رابطه اخلاق با پرستش مورد بررسی قرار می گیرد.
فصل هفتم (اخلاق اسلامی) ، بحثی پیرامون اخلاق اسلامی با توجه به قرآن و حدیث و کلمات پیشوایان دینی است. بعضی از عناوین ارائه شده در این قسمت عبارت اند از : دنیای روح انسان ، نفس و سنّت و حدیث ، کرامت و عزت نفس ـ محور اخلاق اسلامی ، کرامت و عزت نفس در سخنان امام حسین(ع) ، نظریه منسوب به هایدگر و ... .
فصل هشتم با نام «خود و ناخود» درباره نفس و کرامت نفس بحث می کند. مباحثی چون : جدال درونی ، منِ اصیل و منِ طُفیلی ، خودیادآوری (خودیابی) ، روح انسان ـ منشأ احساس های اخلاقی و دروازه ای به سوی معنویت ، توجیه گرایش های غیر مادّی انسان در دنیای اروپا ، سیری در نظرات مادّیین ، نظریه مارکسیست ها و نقد آن ، از جمله مباحث این فصل اند.
خودشناسی ، عنوان فصل دهم است که در آن بر رابطه بین خودشناسی و خداشناسی و اخلاق ، تأکید بسیار شده است. آموزش های نفس انسان در خداشناسی ، آیا من عوض می شود؟ شناخت خود به عنوان یک حقیقت ثابت ـ مقدمه شناخت خدا ، تعصب نسبت به ماتریالیسم ، رابطه آزادی انسان و روح خدا و ... از مباحث عمده این فصل است.
و سرانجام «بحران های معنوی و اخلاقی عصر حاضر» نام فصل دهم است که به مشکلات و معضلات به وجود آمده در اثر بی توجهی به مسائل معنوی و اخلاقی مانند : افزایش خودکشی ها و بیماری های عصبی و اختلالات روانی ، عصیان جوانان ، کمبود عواطف و ... می پردازد. در این قسمت همچنین مفاهیمی چون : ایدئولوژی ، روشن فکری و عرفان منهای مذهب ، مورد بررسی قرار گرفته اند.
بخش دوم کتاب را نیز سه سخنرانی استاد در همین موضوع تشکیل می دهد که در زمان ها و مکان های مختلف ایراد شده اند. سخرانی اوّل، «معیار فعل اختلافی» نام دارد که به بررسی نظریات کانت ، افلاطون ، راسل و فلاسفه اسلامی در این موضوع می پردازد.
سخنرانی دوم با نام «اخلاق کمونیستی ـ مکتب اخلاقی راسل» به نقد و بررسی اخلاق کمونیستی یا مارکسیستی و نیز مکتب اخلاقی برتراند راسل می پردازد.
سخنرانی آخر هم «مسئله خودی در اخلاق» نام دارد که به نقد خودخواهی و خودپرستی در اخلاق و پایبندی به اصول اخلاقی به خاطر منافع شخصی می پردازد. ریشه پایبندی به فضایل اخلاقی ، خداشناسی پایه اخلاق ، انواع خود و خودپرستی و ... از مهم ترین عناوین مطرح شده در این فصل هستند.
نقطه های آغاز در اخلاق عملی ، [آیة اللّه ] محمّدرضا مهدوی کنی ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، هفدهم ، 1384 ، 715 ص ، وزیری.
چه کاری خوب و چه کاری بد است؟ ارزش و ضد ارزش کدام است؟ کدام عمل، اخلاقی و کدام یک ، غیر اخلاقی است؟ اینها سؤالاتی است که در مباحث نظری مربوط به علم اخلاق مطرح شده و پاسخ داده می شوند.
اگر علم اخلاق را علمی بدانیم که صفات نفسانی خوب و بد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می کند و در ضمن، شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را به ما نشان می دهد ، خواهیم دید که این علم، علاوه بر گفتگو درباره صفات نفسانی خوب و بد ، از اعمال و رفتار متناسب با آنها نیز بحث می کند و غیر از این ، راه کارهای رسیدن به فضیلت ها و دوری از رذیلت ها اعم از نفسانی و رفتاری را نیز مورد بررسی قرار می دهد. بنا بر این ، می بینیم که تربیت اخلاقی نیز بخش مهمی از علم اخلاق را تشکیل می دهد و چون مباحث آن عمدتا بر اساس راه کارهای عملی و ارائه توصیه هایی در باب عمل است ، گاهی از این بخش تحت عنوان «اخلاق عملی» یاد می شود. در مقابل، بخشی از مباحث اخلاقی که به توصیف خوبی ها و بدی های اخلاقی می پردازد «اخلاق نظری» نام دارد.
نویسنده سعی دارد با تکیه بر آیات قرآن و احادیث ، جنبه های نظری مباحث اخلاقی را به عرصه کار و عمل آورده ، آداب و دستورهای خاصی را که انسان با التزام به آنها می تواند در مسیر تزکیه و تهذیب نفس خود قدم بردارد ، معرفی کند.
این کتاب ، شامل 22 قسمت است که هر یک از این قسمت ها ، به یکی از مباحث و اصول اخلاقی و روش های عملی به منظور به کارگیری این اصول در زندگی فردی و اجتماعی اختصاص دارد.
بعضی از عناوین فصول بیست و دو گانه این کتاب عبارت اند از : معرفة النفس (خودشناسی و خداشناسی) ، یقظه (خودآگاهی و احساس مسئولیت) ، تفکّر و تدبّر (سیری در آفاق و انفس) علم به شرایع و احکام (اجتهاد و تقلید) ، انتخاب دوستان صالح و همفکر ، پرهیز از محرّمات (دوری از گناه و معصیت) ، توبه و استغفار ، مُرابطه ، مُراقیه ، محاسبه و معاتبه نفس ، ریاضت و مجاهدت با نفس ، نظم و انضباط و تقسیم اوقات ، غنیمت شمردن فرصت ها ، توکل و اعتماد بر خداوند ، حُسن سلوک و خوش رفتاری کردن با مردم ، رعایت آداب و سنن در تمام شئونات زندگی فرد و اجتماعی و ... .
در پایان ، ذکر این نکته لازم است که این کتاب به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال 1374 نیز انتخاب شده است.
اخلاقی اسلامی ، احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی ، قم : معارف ، چاپ پنجم 1380 ، 359ص ، وزیری.
آدمی از آغاز تا پایان زندگی خود به طور فطری به ارزش های اخلاقی گرایش دارد و شخصیت وی همواره با معیار فضایل و رذایل اخلاقی محک می خورد. از این رو پیام آوران الهی در طول تاریخ بشریت ، با فراخوانی امت ها به پرستش آفریدگار یکتا و با تکیه بر ارزش های اصیل اخلاقی ، در همه ابعاد زندگی ، انسان ها را به رشد و رویش ، رهنمون می ساختند. از جمله این سفیران الهی ، پیام آور اسلام است که علت برانگیخته شدن خود را اتمام و اکمال ارزش های اخلاقی بر می شمارد.
کتاب «اخلاق اسلامی» که با تلاش نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه ها و معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی این نهاد ، تدوین شده است ، سعی دارد با استفاده از منابع دست اوّل دینی و علوم مرتبط با اخلاق ، مانند : روان شناسی و علوم تربیتی ، ساختار اخلاق اسلامی و مفاهیم حوزه های اخلاقی و نیز روش تربیتی اسلام را ترسیم نماید.
این کتاب از سه بخش تشکیل شده است که بخش اوّل و دوم آن توسط حجة الاسلام احمد دیلمی و بخش سوم آن توسط حجة الاسلام مسعود آذربایجانی نگارش یافته است.
بحش اوّل شامل سه فصل زیر است:
در فصل اوّل (کلیات) مباحث مقدماتی علم اخلاق مانند : تعاریف ، موضوع و اهداف این علم مورد بحث قرار گرفته و رابطه آن با علومی مانند : فقه ، حقوق ، عرفان و علوم تربیتی مشخص شده است. در این فصل همچنین انواع شیوه های اخلاقی موجود در علوم اسلامی و مشخصه های اساسی آنها بررسی شده است.
فصل دوم (جاودانگی اخلاق) ، حاوی مباحثی است که در اصطلاح ، «فرا اخلاق» خوانده می شود. برخی از مباحث فرا اخلاق ، مانند : نسبی گرایی و مطلق گرایی اخلاق ، تعریف نسبی گرایی ، انوع و پیامدهای آن و همچنین ضرورت وجود اخلاق جاودانه و شبهات موجود درباره آن ، عمده مباحث این فصل را تشکیل می دهند.
فصل سوم (عمل اخلاقی) نیز به بحث از عناصر ارزشمندیِ «عمل اخلاقی» پرداخته و مفاهیم «آزادی» و «اختیار» و «نیت» و نقش آنها را در ارزش عمل اخلاقی بر می شمارد. اساسی ترین شرایط عمومی مسئولیت اخلاقی ، راه کارهای شناخت فضیلت و رذیلت عمل اخلاقی و معیارهای نظام اخلاقی اسلام برای رفع تزاحم ارزش های اخلاقی نیز از جمله موضوعات مورد توجه در این فصل اند.
بخش دوم کتاب که در مورد مفاهیم عام اخلاقی است ، نیز شامل چهار فصل است.
در فصل اوّل (صفات نفسانی هدایتگر) به مقوله «ایمان» پرداخته شده است و جنبه های مختلف ایمان (مانند : ارزش ، ماهیت ، درجات ، متعلقات ، آثار و فواید ، آفات و موانع و ...) مورد بررسی قرار گرفته است.
فصول دوم ، تا چهارم به بحث دامنه دار «صفات نفسانی عمل کننده» اختصاص دارند ، درباره گروه دوم از صفات نفسانی که به عنوان نیروهای عمل کننده و تأثیرگذار در نفس آدمی ، ایفای نقش می کنند ، گفتگو می کنند. جهتگیری های نفس نسبت به خداوند ، معاد ، مواهب دنیوی ، دیگران و نسبت به خود و نیز مفاهیمی چون : توکل ، بیم ، امید ، غرور ، تواضع ، زهد ، قوت نفس ، حلم ، حیا ، صبر و ... از جمله موضوعاتی هستند که در این سه فصل به آنها پرداخته شده است.
و سرانجام بخش سوم این کتاب به «تربیت اخلاقی از دیدگاه اسلام» اختصاص دارد که مطالب آن در سه فصل زیر گنجانیده شده است:
فصل اوّل (روش های تربیت اخلاقی در اسلام ـ 1) به بحث از شیوه های ایجاد محیط مساعد و مبانی روان شناختی آن پرداخته و دیدگاه اسلام و روان شناسان را در تأمین صحیح نیازهای آدمی و تکریم شخصیت او بیان می کند.
فصل دوم (روش های تربیت اخلاقی در اسلام ـ 2) از چگونگی پرورش نیروی عقلانی از منظر قرآن و عرصه های تفکر و تعقل در آیات و روایات سخن می گوید و دیگاه روان شناسان را درباره تثبیت و درونی سازی قواعد اخلاقی و روش های تحقّق نیروی عقلانی پرورش یافته ، مورد بررسی قرار می دهد.
فصل سوم (روش های تربیت اخلاقی در اسلام ـ 3 نیز درباره مبانی روان شناختی نظارت بر خویشتن و روش های آن مانند : توبه ، مراقبت ، حسابرسی نفس و تأدیب و مجازات آن ، و نیز عبادت ، ذکر ، نیایش و محبت به اولیاء اللّه است.
اخلاق نقد ، سید حسن اسلامی ، قم: دفتر نشر معارف ، 1383 ، 172 ص ، وزیری.
اخلاق از جمله علومی است که پیشینه آن ، به قدمت تاریخ بشر و حوزه مسائل آن به وسعت ابعاد وجودی انسان است. با وجود این ، تلاش های صورت گرفته در حوزه های مختلف مسائل اخلاقی با همه وسعتشان یکسان نیست و «اخلاق کاربردی» که اکنون در دنیا به عنوان رشته ای مستقل در اخلاق مطرح است ، با وجود تأثیرگذاری فراوان و نیاز جامعه علمی کشور ، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در این میان ، «اخلاق نقد» ـ که قسمتی از اخلاق کاربردی را تشکیل می دهد ـ از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ چرا که هر انسان آگاهی می پذیرد که انتقاد ، مفید ، راهگشا ، کمال بخش ، سازنده ، و ارجمند است و لزوم نیاز به آن را به روشنی احساس می کند. اما این که انتقاد باید چگونه مطرح شود تا از یک سو ، آن گونه که هست نشان داده شود و کارکرد خود را حفظ کند و از سوی دیگر ، راهی برای غلبه بر احساس ناخوشایند و تلخ آن ارائه شود ، موضوعی است که در کتاب «اخلاق نقد» به آن پرداخته شده است.
این کتاب ، شامل نه فصل است. فصل اوّل که در حقیقت، مقدمه ای برای ورود به بحث است و «مفهوم نقد» نام دارد ، به معرفی واژه نقد و پیشینه این واژه می پردازد و معانی مختلف اصطلاحی آن را در فارسی و عربی ، مورد بررسی قرار می دهد. فصل دوم (نقد و خرده گیری) ، در مورد دو عنصر اساسی نقد ، یعنی «داوری» و «خرده گیری» بحث می کند و در ادامه ، قواعدی را که باید رعایت کرد تا یک نقد ، بی عیب انجام شود ، توضیح می دهد. فصل سوم با عنوان «نقد گریزی» علل ترس از نقد را بررسی می کند و روش ها و ساز و کارهای (اغلب غیر اخلاقی ) را که افراد در مواجهه با انتقاد و برای دفاع از خود بر می گزینند نیز توضیح می دهد. فصل چهارم «نقد سازنده» نام دارد که ابتدا تعریفی از نقد سازنده در مقابله نقد ویرانگر به دست می دهد و در ادامه ، شرایط لازم برای سازنده بودن یک نقد را تشریح می کند. در فصل پنجم (نقد بدخواهانه) نقدها بر اساس انگیزه و نیت اولیه ناقد ، به دو دسته (نقدهای منصفانه و مغرضانه یا خیرخواهانه و بدخواهانه) تقسیم شده اند و معیارهایی برای تشخیص این دو از یکدیگر ارائه گردیده است. نقد و تخصص ، عنوان فصل ششم است و این نکته را مورد بررسی قرار می دهد که آیا حق نقد کردن ، تنها منحصر به افراد خاصی است که صلاحیت های علمی معیّنی را کسب کرده اند ، یا اشخاص غیر متخصص هم می توانند به کار نقد بپردازند؟ در ادامه این فصل ، به مشکلاتی که در اثر تخصصی کردن نقد ممکن است به وجود بیاید ، اشاره شده است. فصل هفتم عنوان «کارکرد نقد» را به خود اختصاص داده است و به بیان فواید و آثار سازنده نقد بر اساس مدل «پنجره جو ـ هری : جوزف لونت و هَری اینگهام» و نیز بر اساس تعالیم اسلامی می پردازد. در فصل بعد که «نقد پذیری» نام دارد ، مفهوم این واژه و دلایلی که ثابت می کند انسان باید نقدپذیر باشد ، آورده شده است. در نهایت در فصل آخر به موضوع اصلی این کتاب یعنی «اخلاق نقد» می پردازد ، تکلیف ناقد را تشریح کرده ، اصول اخلاقی مورد نیاز ناقد را برای یک نقد سازنده ، توضیح می دهد.
[گفتنی است : در شماره 25 حدیث زندگی ، از همین نویسنده ، مقاله ای با عنوان «اخلاق گفتگو در جهان بی مرز» منتشر شده است. پنج اثر دیگر در موضوع ضوابط ، راه کارها و اخلاق گفتگو ، عبارت اند از : مناظره در اسلام و گفتگوی تمدّن ها در قرآن و حدیث ، هر دو از محمّد محمدی ری شهری ، قم : دارالحدیث؛ گفتگو و هنر با هم اندیشیدن ، ویلیات ایزاک ، مترجم : اسحاق حدادی ، تهران : وزارت امور خارجه؛ درباره دیالوگ ، دیوید بوهم ، مترجم : محمّد علی حسین نژاد ، تهران : دفتر پژوهش های فرهنگی؛ گفتگو در جهان واقعی : کوششی واهی یا ضرورتی اجتناب ناپذیر، علی پایا ، تهران : طرح نو. (بخش علمی)]
اخلاق خدایان ، عبدالکریم سروش ، تهران : طرح نو ، 1380 ، 208 ص ، رقعی.
عبدالکریم سروش ، روشن فکر مسلمان و نوگرای معاصر ماست که در بیش از دو دهه اخیر ، بر نسل جوان ، طبقه دانشگاهی و حتّی طلاب علوم دینی ما ، چه از طریق تولید فکر و نظریه و چه از طریق پرسش و نقد ، تأثیرگذار بوده است. تأکید فراوان او بر دین ، دینداری ، ایمان و اخلاق دینی ، روشن فکران سکولار (عُرفی) را به نقد و چالش کشیده است و از سوی دیگر ، دیدگاه های انتقادی اش نسبت به معرفت دینی موجود (که آن را چیزی غیر از اصل دین و محصول روزگار خاص می داند) ، متفکّران اصولگرا و سنّت گرایان را به رویارویی با وی برانگیخته است. با این همه ، حرف های تازه او درباره رابطه اخلاق با عدالت و آزادی یا نسبت ایمان با شک و نومیدی و نیز باز تعریف علم اخلاق اسلامی (و اصطلاحات قرآنی ـ حدیثی آن) بر این پایه را نمی توان نادیده گرفت.
اخلاق ، نسبی است یا مطلق؟ آیا هر واقعیتی می تواند مبنا و اساس اخلاق قرار گیرد؟ اخلاق برتر کدام است؟ آیا می توان ارزش های اخلاقی را با تعلیم و تلقین و تحمیل در جامعه مستقر کرد یا نه؟ آزادی چیست و حد و مرزش تا کجاست؟ این سؤالات و بسیار دیگر ، از جمله پرسش هایی هستند که در کتاب «اخلاق خدایان» ، مطرح شده اند و مؤلف ، از دیدگاه خود ، به آنها پاسخ داده است.
این کتاب، مجموعه ای است از هشت مقاله نظری درباره مفاهیم : عدل ، ایمان و آزادی ، که البته به قول نویسنده ، محور اصلی همه مطالب آن را «عدالت» ـ که مهم ترین مفهوم اخلاقی است ـ تشکیل می دهد.
در مقاله او (اخلاق خدایان) نظریه ای در میان نهاده شده است که می توان آن را نظریه زائد بودن عدالت نامید. بر اساس این تئوری ، عدالت ، فضیلتی برتر یا جدا از دیگر فضایل نیست ، بلکه عین فضایل اخلاقی است. به عبارت دیگر ، موضوع علم اخلاق ، بیان مشروح یک فضیلت بیش نیست و آن فضیلت ، عدالت است که سایه خود را بر خلقیات و گفتار و کردار و روابط فردی و اجتماعی انسان ها افکنده است.
در مقاله بعدی (معیشت و فضیلت) نیز همین مسئله مورد بررسی قرار گرفته است. در این مقاله با تفکیک فضائل اخلاقی به دو دسته : خادم و مخدوم ، توضیح داده شده است که دو نوع اخلاق داریم : اخلاقی که برای زندگی است (خادم) و اخلاقی که زندگی برای اوست (مخدوم). بر این اساس ، اخلاق خادم ، حجم اصلی علم اخلاق را تشکیل می دهد و اخلاق مخدوم (یا فرااخلاق) نیز در حقیقت ، چیزی غیر از این نیست که باید اخلاقی بود و اخلاقی زیست.
نویسنده در مقاله سوم (آزادی چون ارزش) که در حقیقت ، بازنویسی سخنرانی ایراد شده اش در دانشگاه اتاوای کانادا (1375 ش) است ، درباره آزادی و بخصوص آزادی در حکومت دینی بحث می کند و در ادامه ، بحث را به رابطه بین آزادی و شناخت انسان از اطراف خود و در نهایت ، شناخت خود می کشاند و آن را روشی برای دانستن و آموختن معرفی می کند و چنین نتیجه گیری می کند که : «آدمی به دانستن و آموختن ، آدمی است».
در مقاله «رهایی از یقین و یقین به رهایی» نسبت بین آزادی (مثبت یا منفی) با دین ، تبیین شده و امکان وجود ایمان آزادانه ـ که موضوعی است هم دینی و هم سیاسی ـ ، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نویسنده ، این سؤال را در مقاله «ایمان و امید» ـ که مقاله پنجم این کتاب است ـ هم دنبال می کند و در پی پیدا کردن پاسخی برای آن است.
در مقاله ششم (اصناف دین ورزی) ، نویسنده کوشیده است تا حساب ایمان جبری ، علتی ، تقلیدی ، آیینی و مناسکی را از ایمان اختیاری ، تحقیقی و فردی جدا کند. او دین را هم مانند اخلاق ، به دو شکل «دین برای زندگی و زندگی برای دین» «دین خادم و دین مخدوم» تقسیم می کند و دین راستین را دینی می داند که زندگی را به دنبال خود می کشد.
مقاله بعدی که «ذهنیت مشوّش ، هویت مشوّش» نام دارد ، نه بر عدالت فردی که بر تعادل قومی و فرهنگی انگشت تأکید می گذارد و به تحکیم این نظر می پردازد که تعادل فرهنگی اقوام ، در گرو تعادل قوای حیرت (شعر و تصوف) و قوای دقت (فقه و احکام) است و توضیح می دهد که این توازن ، دیری است که در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی ، بر اثر غلبه قوای حیرت و نیز هجوم برخی شبه فلسفه های غربی در دوران اخیر ، از بین رفته است و کمک گرفتن از قوای دقت (علم ، منطق ، فلسفه تحلیلی و کلام فلسفی) می تواند این عدم توازن را از بین ببرد.
مقاله «نسبت عدالت و قانون» ـ که آخرین مقاله این کتاب است ـ بحثی است درباره تقابل بین قانون و فقه و تأثیر این دو در ایجاد عدالت اجتماعی.
در پایان کتاب ، بخشی با نام «پرسش و پاسخ» ، حاوی پاسخ های نویسنده به سؤالاتی چون : دین در جامعه مدنی چه جایگاهی دارد؟ آیا رضایت عامه همیشه با حق ، موافق است؟ آیا می توان «سکولاریسم» را به معنای جدایی دین از سیاست دانست؟ دلیل نیاز بشر به کتاب های آسمانی چیست؟ و ... آمده است.
روان شناسی اخلاق ، پروین کدیور ، تهران : آگاه ، 1378 ، 184 ص ، رقعی.
تربیت نیروهای دارای ارزش های درونی شده و با وجدان ، یکی از عوامل اساسی پیشرفت و توسعه اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی هر جامعه است؛ تربیت نیروهای باثباتی که کمتر تحت تأثیر موقعیت ها و شرایط قرار گیرند و بیشتر با توجه به معیارها و ارزش های درونی شده خود عمل کنند. به بیانی جامع تر می توان گفت که حیات مادی و معنوی هر جامعه، به وجود چنین نیروهایی وابسته است.
به تعبیر بسیاری از مربیان و روان شناسان ، کلید حل مسائل اجتماعی ، رشد اخلاقی است. با این اعتقاد ، اولین هدف هر نظام تربیتی ، تربیت افراد باوجدان و متعهد است که باید آن را نوعی سرمایه گذاری در جهت نیل به اهداف والای انسانی تلقی کرد. به منظور دستیابی به این هدف ، برنامه ریزی دقیق در زمینه رشد اجتماعی (به طور کلی) و رشد وجدان اخلاقی (به عنوان بخش بسیار عمده رشد اجتماعی) ضرورت می یابد. بنا بر این ، رشد وجدان ، علاوه بر عوامل فردی و روان شناختی ، حاصل تعامل فرد و شرایط تربیتی خانواده ، مدرسه و در سطح کلان جامعه است که از پیچیدگی خاصی برخوردار است. به این ترتیب ، شناخت نقش والدین و روابط اجتماعی حاکم بر خانواده و همین طور شناخت اصول ، تکالیف و قوانین حاکم بر آن ، به عنوان اولین الگوی مؤثر در تربیت اخلاقی ضرورت می یابد.
بررسی فرآیند تحول اخلاقی ، در روان شناسی، به طور عمده در دو دیدگاه صورت گرفته است : یکی ، در نظریه های «شناختی (ذهنی ـ عقلانی)» که بر مراحل تحول اخلاقی و عوامل تسهیل کننده انتقال آن از یک مرحله به مرحله دیگر تأکید دارند و دیگری ، روان شناسی «شناختی ـ اجتماعی» ، که بر مشاهده دیگران ، تقلید از آنها و استفاده از تشویق و تنبیه در پیگیری این امر ، اصرار می ورزند.
کتاب «روان شناسی اخلاق» ، بحثی است در همین زمینه که به بررسی نظریات دو روان شناس مشهور (پیاژه و کالبرگ) در موضوع تحول اخلاقی می پردازد. دو فصل اوّل و دوم ، شرح نظریه های تحول اخلاقی پیاژه و کالبرگ است.
فصل سوم با عنوان از نظریه تا عمل ، همان طور که از نامش پیداست ، به فرایند اجرایی شدن نظریات پیاژه و کالبرگ و تحقیقات انجام شده در این زمینه می پردازد.
فصل چهارم به طور خلاصه به ارزشیابی دیدگاه شناختی پرداخته و فصل پنجم نیز دیدگاه «شناختی ـ اجتماعی» و تحول اخلاقی را بررسی کرده است.
در سه پیوست پایان کتاب نیز داستان های آموزشی ـ تحلیلی کوتاهی از پیاژه و کالبرگ درباره قضاوت های اخلاقی و نیز پرسش نامه های «داوری اخلاقی» هر یک از این دو روان شناس ، گنجانده شده است.
این کتاب بیشتر به عنوان یک کتاب تخصصی در رشته روان شناسی کاربرد دارد؛ اما یکی از کتاب های پایه در مبحث اخلاق نیز به شمار می آید.
زبان اخلاق ، ریچارد مروین هیر ، مترجم : امیر دیوانی ، قم : کتاب طه ، 1383 ، 304 ص ، رقعی.
آدمی در سراسر زندگی با مسائل فراوانی روبه رو است؛ پاره ای از این مسائل، همواره جلوه گری می کنند و ذهن را به چاره جویی وا می دارند و پاره ای دیگر ، فقط در اوضاع و احوال خاصی آشکار می شوند. بی شک ، مسائلی که به حوزه رفتار آدمی مربوط اند ، از مسائل قسم نخست اند. هر کسی غالبا ، خود را با مسائل اخلاقی مواجه می بیند و در مقام پاسخگویی ، ناگزیر از تفکر است؛ اما تفکر ، مانند هر کار دیگری ، ممکن است مسیر درست یا خطا را بپیماید. در این میان ، شاخه ای از فلسفه ، با عنوان فلسفه اخلاق ، می تواند پاره ای از تاریکی ها را بزداید و آدمی را در پیمودن راه صواب ، مدد رساند.
کتاب حاضر که ترجمه کتاب the language of morals است ، یکی از آثار برجسته در فلسفه اخلاق به شمار می رود که به بحث از نظریه ای جدید به نام «توصیه گرایی» در قلمرو فلسفه اخلاق می پردازد و از این رو ، نوشته ای فنی و تخصصی است. البته به گفته خود نویسنده این کتاب ، به گونه ای روشن ، مختصر و خواندنی نوشته شده است که تا حد امکان بتواند توجه نوآموزان را مستقیما به مسائل بنیادین این موضوع معطوف سازد. آقای هیر (hare) استاد فلسفه کالج بالیول و نیز استاد فلسفه اخلاق در آکسفورد بوده است. وی از بانفوذترین فیلسوفان اخلاق در دوره خود به شمار می آید ، به طوری که هر پژوهش جدیدی که در فلسفه اخلاق قرن بیستم صورت می گیرد ، سهم وی در آن به نحو وافری به حساب آورده می شود.
کتاب ، شامل سه بخش «وجه امری ، خوبی ، باید» و یک پیش گفتار است. در قسمت پیش گفتار ـ که توسط مترجم نوشته شده است ـ مطالبی چون فلسفه اخلاق در گذشته و حال ، نظریه های شناختی ، غیر شناختی و احساس گرایی و همچنین خلاصه نظریات هیر و نقد آنها گنجانده شده است. در بخش های سه گانه این کتاب هم عناوینی چون : زبان توصیه گر ، طبیعت گرایی ، معنا و معیار ، توصیف و ارزش گذاری ، تحسین و انتخاب ، خوب در بافت های اخلاقی ، باید و صحیح و ... به چشم می خورند.