امر به معروف پاسداشت همگانی از خوبی ها

جامعه بر اساس اهداف، معیارها و اصول خاصی شکل می گیرد. فلسفه وجودی هر جامعه ای دستیابی به اهدافی چون آرامش و آسایش است که از طریق روش هایی تحقق می یابد. بر این اساس، هر جامعه، ملاک هایی را به عنوان ارزش های مبتنی بر اهداف انتخاب می کند. پذیرش این معیارها مسئله ای را به نام جامعه پذیری پدید می آورد. به این معنا که هر فرد از افراد جامعه می بایست این اهداف، معیارها و ملاک های آن را بپذیرد و از آن تخطی نکند و یا به مخالفت با آن نپردازد. این گونه است که مجموعه ای از هنجارها و ارزش ها در هر جامعه شکل می گیرد که ناظر به فلسفه وجودی و اهداف جامعه می باشد.

افراد هر جامعه خود را موظف می بینند تا از این ارزش ها حفاظت کنند و افزون بر رعایت آن، دیگران را نیز بر پایبندی به این اصول ارزشی و معیارها تشویق کنند. این تشویق همان امر به معروف است.

همچنین هر فردی خود را مسئول می داند تا در برابر هنجارشکنان بایستد و دیگران را از هرگونه هنجارشکنی باز دارد. این همان چیزی است که ما از آن به نهی از منکر یاد می کنیم.

نویسنده در این مطلب به فلسفه، نقش و آثار نهی از منکر در هر جامعه ای پرداخته و مسئولیت فرد و حکومت را در این باره تبیین کرده است.

هنجارها و ارزش ها، عامل قوام جامعه

جامعه، مجموعه ای از افراد انسانی است که به هدف خاص در یک منطقه جغرافیایی گرد آمده و با تحدید مرزها، تشکیل دولت، تنظیم قانون و تدوین آداب و رسوم، تلاش می کنند تا به آن هدف یا اهداف خاصی برسند و آن را تحقق بخشند.

نهادها و نظام های اجتماعی، همواره مبتنی بر اهداف اصلی جامعه شکل می گیرد. به این معنا که هر جامعه ساختارهای نهادها و نظام های اجتماعی خویش را مبتنی بر اهداف می چیند. از این رو این نظام ها و نهادها از پایداری استواری برخوردار می باشد؛ زیرا اهداف اصلی، یا اصلا تغییر نمی کند یا دچار تغییرات اندک و روبنایی می شود که تاثیر شگرفی در ساختارها به جا نمی گذارد.

بر همین اساس سنت ها و آداب و رسوم جوامع، کمتر دستخوش تغییرات می شود؛ زیرا این امور، شیوه های دستیابی به اهداف را تبیین و ترسیم می کند. تنها سنت ها و آدابی تغییر می کنند که به عللی از دستیابی به اهداف مورد نظر جامعه ناتوان می شوند یا شرایط موجود در جامعه تغییر می یابد. اما بسیاری از سنت ها و آداب اجتماعی از نوعی پایداری برخوردار هستند.

باید توجه داشت که خرافه گرایی و سنت های نادرست و غلط نیز ریشه در همین پایایی و مانایی آنها دارد؛ زیرا گاه سنت های موجود در یک جامعه در عصر خودش به عنوان یک روش معقول و مطلوب برای دستیابی به اهداف و رسالت های جامعه بود؛ ولی به دلیل تغییر در شرایط، آن سنت از کارایی برخوردار نمی باشد. اگر این سنت ها تغییر نکند، به عنوان یک سنت مزاحم و خرافه شناخته می شود و از یک ارزش به ضد ارزش تبدیل می شود.

اما بسیاری از سنت ها به سبب اینکه دارای خاستگاه های عقلانی یا عقلایی هستند، همچنان در حوزه ارزش های اجتماعی باقی می مانند. همین ارزش ها و هنجارهای اجتماعی به سبب اینکه موجبات حفظ وحدت جامعه و رسیدن به اهداف را فراهم می آورد، از عوامل قوام جامعه است و می بایست بر صیانت و حفاظت آن تاکید شود و به نسل های دیگر نیز منتقل شود. این همان چیزی است که از آن به جامعه پذیری یاد می شود.

نقش صیانتی امر به معروف و نهی از منکر

معروف در فرهنگ قرآنی همه هنجارهای پسندیده عقلانی، عقلایی و شرعی است؛ چنانکه منکر به همه نابهنجاری های ناپسند عقلانی، عقلایی و شرعی گفته می شود.

با توجه به اینکه هنجارهای هرجامعه ای مجموعه ای از رفتارهای مثبت در چارچوب رسالت آن جامعه و اصول ارزشی آن می باشد، لازم است تا به اشکال گوناگون بر حفاظت آن تاکید شود و نسل های دیگر با آن آشنا شوند و بر حفاظت آن آموزش ببینند. این گونه است که امر به معروف به عنوان شیوه تربیت و آموزش افراد جامعه بر حفظ و صیانت هنجارها و ارزش ها، مطرح می شود.

همچنین برخی از رفتارها به عنوان رفتارهای مخالف با اصول و اهداف جامعه شناخته شده و نسبت به آنها واکنش منفی از سوی افراد جامعه نشان داده می شود. نهی از منکر به معنای بازداشتن افراد جامعه از رفتارهای مخالف با اصول و اهداف می باشد.

بنابراین، هر جامعه برای دست یابی به اهداف خویش، اموری را به عنوان هنجار شناخته که می تواند در تحقق هدف، مفید و سازنده باشد؛ و اموری را نیز مانع و سد راه تحقق آن اهداف می یابد. لذا به دو دسته بایدها و نبایدها اهتمام می ورزد؛ زیرا این بایدها و نبایدها، روشی است که اهداف جامعه را تحقق می بخشد.

امر به هنجارها و پسندیده ها و نهی از نابهنجاری ها و ناپسندها در حقیقت، تاکید بر مقتضیات و موانع تحقق بخشی اهداف جامعه است. جامعه از طریق امر به معروف و نهی از منکر، از اهداف خود صیانت و حفاظت می کند و با هر گونه مانعی در راه تحقق آن برخورد و مبارزه جدی می نماید.

فلسفه و اهمیت نهی از منکر

منکر و ناپسند به هر کاری گفته می شود که عقل صحیح و شرع الهی، بر قباحت و زشتی آن حکم می کند.[1]

وقتی سخن از نهی از منکر به میان می آید، به معنای بازداشتن دیگران از هر آن چیزی است که عقل و شرع آن را منکر و زشت می شمارند.[2]

صاحب جواهر دربیان مفهوم اصطلاحی منکر می نویسد که منکر هر فعل زشت و قبیحی است که فاعل آن بدان شناخت داشته و یا بر آن راهنمایی شده باشد.[3]

با توجه به مطالب پیش گفته دانسته شد که چرا در اسلام امر به معروف و نهی از منکر تاحد اصول اساسی دین اسلام بالا آمده است؛ زیرا اگر توحید و نبوت و معاد از اصول دین است و اگر آفرینش اهدافی دارد که می بایست به آن برسد و انسان در این میان مسئولیت ویژه ای دارد، لازم است تا راهی برای رسیدن به این اهداف ترسیم شده باشد که این راه همان دین اسلام و صراط مستقیم است.

اسلام به عنوان طریقت و راه راست رسیدن به اهداف، اصولی را ترسیم کرده است که از آن به ارزش های اسلامی یاد می شود و صیانت و حفاظت بر این اصول ارزشی به عهده قانون امر به معروف و نهی از منکر است. از این رو خداوند در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر، از آن به عنوان اصلی ترین ارزش یعنی عزم الامور یاد می کند؛[4]  زیرا با این قانون است که اصول ارزشی دیگر جامعه صیانت و حراست می شود.

از نظر اسلام جامعه می بایست با قانون و از سوی همه افراد آن مدیریت و صیانت شود. بر این اساس، وظیفه و مسئولیت صیانت از اصول ارزشی، یک مسئولیت همگانی است.[5] از ویژگی های بارز جامعه اسلامی آن است که امت دارای هدف واحد، همگی تلاش می کنند تا در جایگاه ولایت عمومی، مدیریت جامعه را در حد خود در دست داشته باشند و بر انجام معروف و ترک منکر تاکید و تشویق کنند و اجازه ندهند تا جامعه در روند رو به رشد خود دچار اختلال و بحران شود و از حرکت درست و سازنده باز ماند.[6]

اصولا جامعه اسلامی جامعه مشارکتی است و همه افراد وظیفه دارند به عنوان یک مسئولیت دینی و شرعی، نقش اجتماعی خویش را به درستی ایفا کنند و به عنوان شهروند فعال در جامعه حضور داشته باشند. از این رو یکی از ملاک های ارزش گذاری و شایستگی افراد جامعه، میزان مسئولیت پذیری و نقش اجتماعی آنهاست. به این معنا که هر چه شخص در جامعه حضوری فعال تر داشته باشد، از جایگاه و ارزش والاتری نیز برخوردار خواهد بود. در این میان عمل اشخاص و شهروندان امت اسلامی در نقش ولایت عمومی امر به معروف و نهی از منکر، از ویژگی خاصی برخوردار می باشد.[7]

شهروندان امت اسلام می بایست توجه داشته باشند که صبر بر ناملایمات انجام این وظیفه، خود یک ارزش است و اگر کسی در راه انجام این نقش اجتماعی با مشکلات و رنج ها و مصیبت هایی مواجه شد، می بایست صبر و شکیبایی پیشه گیرد که خداوند خود مزد او را خواهد داد.[8]

البته افزون بر حضور فعال همه شهروندان در صیانت و حراست و پاسداشت از ارزش های اجتماعی جامعه، بر دولت و حکومت است تا نهاد و گروهی از اهل ایمان را برای این منظور به کار گیرد.

بنابراین، بر اساس آیه 104 سوره آل عمران می توان دریافت که ایجاد یک تشکیلات منظم و سازمان یافته برای صیانت و حراست از ارزش ها و تامین امنیت های هنجاری و اخلاقی جامعه، یک ضرورت است و بر دولت است تا این نهاد را تشکیل دهد.

این معنا را می توان از واژه های «امت» و «منکم»، به دست آورد؛ زیرا امت به گروه دارای هدف یگانه اطلاق می شود و خداوند در این آیه فرمان داده تا از بخشی از مومنان (منکم) گروهی به عنوان امت انتخاب شوند تا در یک تشکیلات سازمان یافته به فریضه امر به معروف و نهی از منکر مشغول شوند.

به نظر می رسد این تشکیلات وظیفه دارد تا مراتب بالادستی فریضه را انجام دهد تا ضمن حفظ نظم عمومی و قانونمندی و قانون گرایی، از هرگونه اختلال در روند انجام فریضه جلوگیری به عمل آورد؛ زیرا در بخشی از مراتب انجام فریضه و اجرای آن لازم است تا شخص افزون بر نصیحت وارد عمل شود که در این موارد برای جلوگیری از اختلال در نظم عمومی، حضور تشکیلات قانونی با آمران و ناهیان، لازم و ضروری است.

بنابراین، انجام این فریضه بر همگان واجب کفایی است، ولی بر نهاد قانونی به عنوان واجب عینی فرض است و تا زمانی که نهاد قانونی به عنوان واجب عینی بدان اقدام نکرده است، بر همگان است تا دست کم در مراتب پایین دستی به وظیفه خود اقدام کنند؛ زیرا هرگونه کوتاهی در این فریضه (چه واجب عینی یا کفایی) گناه و موجب لعن و نفرین و نیز عذاب خداوندی در دنیا و آخرت است.

خداوند در آیاتی گزارش می کند که تارکان نهی از منکر از قوم بنی اسرائیل از سوی مسیح(ع) و داود(ع) لعن و نفرین شدند[9]  و نیز گروهی از یهودیان به سبب ترک این فریضه گرفتار مسخ شدند و در همین دنیا عذاب سختی را تجربه کردند.[10]

از نظر قرآن، ترک فریضه موجب قرار گرفتن شخص در شمار ستمگران می شود که خداوند عذاب سخت و خوارکننده را به آنان در دنیا و آخرت وعده داده است.[11]

وقتی به فلسفه این فریضه در قرآن توجه داده می شود، به آسانی می توان دریافت که این فریضه تا چه اندازه در تحقق اهداف جامعه نقش ایفا می کند و همین مسئله موجب شده است تا هرگونه کوتاهی نسبت به آن مورد سرزنش قرار گیرد و عمل به آن را به عنوان واجب عینی و کفایی قرار دهد.

خداوند در بیان فلسفه این حکم می فرماید که هدف از فرض آن، آراستن جامعه به تقواپیشگی و دوری از گناهان، نابهنجاری ها و رفتارهای ناپسند است.[12] با انجام و صیانت و حراست همگانی ارزش ها، می توان از هرگونه زشتی، گناه و بدی جلوگیری کرد[13] ، و زمین را از فساد و تباهی پاک کرد و جامعه را به سوی اهداف آفرینش و خدایی شدن رهنمون ساخت.[14]

بر این اساس، اگر کسی به فرضیه امر به معروف و نهی از منکر بی توجهی یا در حق آن کوتاهی کند، می بایست او را به عنوان گناهکار و فاسق بشناسند؛ زیرا عدم واکنش نسبت به هنجارشکنی و نابهنجاری به معنای موافقت با آن است. از این رو هرگونه سکوت، جرم و گناه دانسته می شود و لعن و نفرین و عذاب را به دنبال خواهد داشت.[15]

خداوند از همه مردم و مؤمنان حضور و مشارکت فعال را در جامعه به ویژه در انجام این فریضه خواستار است. لذا سکوت را برنمی تابد و اگر کسی خواهان رهایی از خشم و عذاب الهی است، می بایست به دامن این فریضه تمسک کند؛ چرا که تنها رافع مسئولیت، نهی کردن هنجارشکنی است. شخص با اتمام حجت و نهی از منکر می تواند عذر به درگاه الهی برای خود بتراشد و از عذاب و خشم الهی درامان ماند.[16]

مسئولیت سنگین حاکمان و عالمان در برابر هنجارشکنی

هر چند که همه شهروندان امت اسلام وظیفه دارند تا فریضه را به جا آورند و نظارت دقیق و کامل بر رفتارهای اجتماعی افراد داشته باشند، ولی در این میان وظیفه و مسئولیت عالمان و حاکمان، سنگین تر است. زیرا آنان از دایره قدرت و اقتدار و نفوذ بیشتری برخوردار هستند.

خداوند انجام این وظیفه را از باب ربوبیت می داند. این بدان معناست که هدف تربیت و پرورش افراد جامعه برای رسیدن به هدف غایی آفرینش است. در این میان حاکمان و عالمان به سبب آگاهی و علم و قدرت بیشتر، از نقش ربوبیت آشکارتری برخوردار می باشند؛ زیرا علم و قدرت، مظهریت ربوبیت را قوی تر می کند. بنابراین، حاکمان و عالمان می بایست این وظیفه را با شدت و حدت بیشتر انجام دهند.[17]

مؤمنان نخستین وظیفه ای که دارند، تشکیل حکومت اسلامی برای اقامه فریضه امر به معروف و نهی از منکر و ایجاد جامعه صالح است که در آن احکام اسلام اجرا می شود.[18] نقش نخبگان یعنی عالمان در این میان بیش از همه روشن است؛ زیرا آنان توانایی بهره مندی از مدیریت و هدایت جامعه را در اختیار دارند و می توانند در نقش حاکمان در مقام ربوبیت قرار گیرند و جامعه را به سوی تعالی هدایت کنند. با نگاهی به آیات قرآنی می توان دریافت که چرا عالمان و حاکمان از مسئولیت سنگین تری در قبال جامعه و مسئله فریضه امر به معروف و نهی از منکر برخوردار می باشند. خداوند در آیات بسیاری مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر را به پیامبرانی چون شعیب[19] ، صالح[20]، محمد[21] و دیگر پیامبران می سپارد و در وهله دوم این مسئولیت را متوجه عالمان چون لقمان[22] عالمان اهل کتاب[23] و مانند آنان می داند که در مقام ربوبیت و حاکمیت الهی قرار دارند.[24]

بنابراین، نقش عالمان و حاکمان اسلامی در این مسئله روشن تر و سخت تر و سنگین تر می باشد و خداوند آنان را نسبت به ترک آن به شدت مواخذه خواهد کرد.

البته ناگفته نماند که خداوند این وظیفه را وظیفه ای همگانی و همیشگی معرفی می کند. بنابراین اجرای طرح های مقطعی و محدود نمی تواند پاسخگوی نیاز این فریضه باشد. از این رو خداوند خواهان تداوم انجام فریضه و فراگیری آن در همه سطوح و مراتب و همه مکان ها و زمان ها می شود.[25] پس ترک آن به طور مطلق و دایمی یا مقطعی، حرام و گناه و فسق و ظلم است.[26]

پی نوشت ها: