مراحل گوارش از دیدگاه پزشکی روز

هدف عمل گوارش، تأمین مداوم آب، الکترولیت ها و مواد غذایی برای بدن است. (1) برای حاصل شدن این امر مراحل زیر مورد نیاز است:

1. حرکت غذا در لوله ی گوارش:

دو نوع حرکت پایه در لوله ی گوارش به وجود می آید که عبارتند از:
الف. حرکات پیش برنده که موجب جلو راندن غذا در طول لوله ی گوارش با سرعت مناسب برای هضم و جذب می شوند.
ب. حرکات مخلوط کننده که محتویات لوله ی گوارش را درهمه ی اوقات به حالت کاملاً مخلوط نگاه می دارند. هر گاه مقدار زیادی غذا در هر نقطه از روده جمع شود اتساع حاصله، جدار روده را حدود 2 تا 3 سانتی متر در بالای این نقطه تحریک می کند و یک حلقه ی انقباضی ظاهر می شود که به بروز یک حرکت دودی منجر می گردد.

2. ترشح شیره های گوارشی و هضم غذا:

در سراسر لوله ی گوارش، غدد ترشحی دو عمل اصلی را انجام می دهند:
الف. آنزیم های گوارشی در بیشتر مناطق از دهان تا انتهای ایلئوم ترشح می شوند.
ب. غدد مخاطی که از دهان تا مقعد وجود دارند، موکوس مورد نیاز برای لغزنده کردن و حفاظت کلیه ی قسمت های لوله ی گوارش را تأمین می کنند.
بیشتر ترشحات گوارشی فقط در پاسخ به وجود غذا در لوله ی گوارش تشکیل می شوند و مقدار ترشح شده در هر قسمت تقریباً به طور دقیق برابر با مقدار مورد نیاز برای هضم کامل است. علاوه بر آن، در بعضی از قسمت های لوله ی گوارش حتی نوع آنزیم ها و سایر مواد تشکیل دهنده ی ترشحات طبق نوع غذای موجود تغییر داده می شود.
چندین هورمون معدی و روده ای در معده و روده به تنظیم حجم و نوع ترشحات کمک می کنند. این هورمون ها از مخاط معدی - روده ای در پاسخ به وجود غذا در دهانه ی روده آزاد می شوند. آن گاه این هورمون ها جذب خون شده و به غدد حمل می گردند و در آن جا ترشح را تحریک می کنند. این نوع تحریک به ویژه از نظر افزایش دادن میزان ترشح شیره ی معده و شیره ی لوزالمعده هنگام ورود غذا به معده یا دوازدهه ارزش دارد.
هم چنین تحریک هورمونی جدار کیسه ی صفرا، موجب می شود که این کیسه، صفرای ذخیره شده ی خود را به داخل دوازدهه تخلیله کند. هورمون های معدی - روده ای از لحاظ شیمیایی از نوع پلی پپتیدها یا مشتقات آن ها هستند.

2. ترشح آب و الکترولیت ها: (2)

عمل دومی که برای ترشح غدد لازم می باشد آن است که مقدار کافی آب و الکترولیت ها همراه با مواد آلی ترشح شوند. یکی دیگر از ترشحات غلیظی که به سیستم گوارش کمک می کند، موکوس است که مرکب از آب، الکترولیت ها و مخلوطی از چندین گلیکوپروتئین بوده که خود از پلی ساکاریدهای بزرگ چسبیده به مقادیر بسیار کمتری پروتئین تشکیل شده اند.
موکوس در قسمت های مختلف لوله ی گوارش اندکی متفاوت است، اما در همه جا دارای چندین ویژگی مهم است که آن را به صورت یک ماده ی مهم لغزنده کننده ی بسیار عالی وهم چنین یک ماده ی حفاظت کننده ی جدار روده در می آورد:
الف: موکوس دارای حالت چسبندگی است که موجب می شود به طور محکم به غذا یا سایر ذرات بچسبد و به صورت لایه ی نازکی روی سطوح آن ها گسترش یابد.
ب. دارای قوام کافی است، به طوری که می تواند جدار روده را مفروش و از تماس واقعی ذرات غذا با مخاط روده جلوگیری کند.
ج. موکوس دارای مقاومت اندکی در برابر لغزش است، بنابراین ذرات می توانند به آسانی در طول اپیتلیوم بلغزند.
د- موکوس موجب می شود که ذرات تشکیل دهنده ی مدفوع به یکدیگر بچسبند و مدفوع را که در جریان هر اجابت مزاج دفع می شود، شکل دهند.
هـ. موکوس مقاومت زیادی در برابر هضم شدن به وسیله ی آنزیم های لوله ی گوارش دارد.
و. گلیکوپروتئین های موکوس دارای خواص آمفوتریک هستند، بنابراین می توانند مقادیر اندکی از اسیدها یا بازها را تامپونی کنند. هم چنین، موکوس حاوی مقادیر متوسطی از یون های بیکربنات است که به طور اختصاصی اسیدها را خنثی می کند.
خلاصه این که موکوس دارای توانایی لغزاندن غذا در طول لوله ی گوارش و هم چنین جلوگیری از ایجاد جراحت و آسیب های شیمیایی در اپیتلیوم است.

4. گردش خون از اندام های دستگاه گوارش برای خارج کردن مواد جذب شده:

رگ های خونی لوله گوارش، بخشی از یک سیستم وسیع تر موسوم به گردش اسپلانکنیک است که شامل جریان خون از خود لوله گوارش به اضافه جریان خون از طحال، لوزالمعده و کبد می شود. طرح این سیستم چنان است که تمامی خونی که از روده، طحال و لوزالمعده می گذرد، بلافاصله از ورید باب به داخل کبد جریان می یابد. در کبد، خون از میلیون ها سینوزوئید کبدی عبور کرده، سرانجام کبد را از راه وریدهای کبدی ترک می کند که به داخل ورید اجوف که مربوط به گردش عمومی است، تخلیه می شوند.
این جریان ثانویه ی خون از کبد به سلول های رتیکولوآندوتلیال مفروش کننده سینوزوئیدهای کبدی، اجازه می دهد تا باکتری ها و سایر ذراتی را که ممکن است از لوله ی گوارش وارد خون شوند، حذف کنند. بسیاری از مواد غذایی جذب شده از روده نیز درخون وریدی باب به همان سینوزودهای کبدی حمل می شوند.
در این جا هم سلول های رتیکولوآندوتلیال وهم سلول های اصلی پارانشیم کبد؛ یعنی سلول های کبدی، از یک دوم تا سه چهارم تمام مواد غذایی جذب شده را از خون جذب و به طور موقتی انبار می کند. علاوه بر آن، قسمت زیادی از پردازش واسطه ای این مواد غذایی نیز در کبد انجام می شود.

5. کنترل تمام این اعمال توسط سیستم های عصبی و هورمونی (3)

لوله ی گوارش یک سیستم عصبی کاملاً مخصوص به خود موسوم به سیستم عصبی آنتریک دارد. این سیستم به طور کامل در جدار لوله ی گوارش قرار دارد و از مری شروع می شود و در تمامی مسیر لوله ی گوارش تا مقعد گسترش دارد. تعداد نورون ها در سیستم آنتریک حدود صد میلیون؛ یعنی تقریباً برابر تعداد آن ها در تمامی نخاع است و این موضوع اهمیت سیستم آنتریک را برای کنترل عمل لوله ی گوارش نشان می دهد. این سیستم به ویژه حرکات و ترشح لوله ی گوارش را کنترل می کند.

ترشحات سیستم هورمونی گوارش (4)

میانجی های عصبی یا هورمون های پایه که مستقیماً ترشح غدد معدی را تحریک می کنند، عبارتنداز: استیل کولین، گاسترین و هیستامین. تمام این عوامل به این ترتیب عمل می کنند که ابتدا به رسپتورهای موجود روی سطح سلول های ترشحی می چسبند، سپس رسپتورها روندهای ترشحی را فعال می کنند.
استیل کولین ترشح تمام انواع سلول های ترشحی در غدد معدی را تحریک می کند که شامل ترشح پیسینوژن توسط سلول های پیتیک، اسید کلریدریک توسط سلول های جداری، موکوس توسط سلول های موکوسی و گاسترین توسیط سلول های گاسترینی می گردد. از طرف دیگر، گاسترین و هیستامین هر دو ترشح اسید توسط سلول های جداری را به طور بسیار قوی تحریک می کنند، اما اثر بسیار کمتری در تحریک سایر سلول ها دارند.

غدد بزاقی و مشخصات بزاق (5)

غدد اصلی بزاقی عبارتند از: غدد بنا گوشی یا پاروتید، زیر فکی و زیر زبانی علاوه بر این غدد تعداد زیادی غدد کوچک دهانی نیز وجود دارند. ترشح بزاق به طور طبیعی بین 800 تا 1500 میلی لیتر در روز است.
ترشحات روزانه شیره های گوارشی

نوع ترشح	حجم روزانه بر اساس میلی لیتر	PH
بزاق	1000	6-7
ترشح معدی	1500	1-3/5
ترشح لوزالمعدی	1000	8-8/3
صفرا	1000	8-8/3
ترشح روده ی باریک	1800	7/5-8
ترشح غدد برونر	200	8-8/9
نرشج روده ی فراخ	200	7/5-8

مجموع ترشحات برابر با 6700 میلی لیتر است. بزاق حاوی دو نوع ترشح مختلف است:
1. ترشح سروزی رقیق محتوی پتیالین ( یک آلفا آمیلاز) که آمیلاز برای هضم مواد نشاسته ای است.
2. ترشح موکوسی برای لغزنده کردن مواد غذایی.
غدد پاروتید فقط بزاق نوع سرور را ترشح می کنند وغدد زیر فکی و زیر زبانی دارای هر دو نوع ترشح سروزی و موکوسی هستند. غدد دهانی فقط موکوس ترشح می کنند. PH بزاق بین 6 و 7/4 یعنی در محدوده ی مساعد برای عمل هضمی پتیالین است. بزاق محتوی مقدار زیادی یون های پتاسیم و بیکربنات است و غلظت یون سدیم و یون کلر در بزاق از پلاسما خیلی کمتر است.

ترشحات مری

کاملاً از نوع موکوسی بوده و عمل اصلی آن ها تأمین لغزندگی برای مواد بلعیده شده است. موکوس ترشح شده از غدد مرکب در قسمت فوقانی مری، از زخم شدن مری به وسیله ی غذای تازه بلعیده شده جلوگیری می کند.

ترشح معدی

علاوه بر سلول های ترشح کننده ی موکوس که سطح معده را مفروش می کنند، مخاط معدی دارای دو نوع کاملاً متفاوت از غدد لوله ای است که عبارتند از:

1. غدد اکسینتیک:

ترشح کننده ی اسید کلریدریک، پپسینوژن، فاکتور داخلی و موکوس اند.(6)

2. غدد پیلوری:

به طور عمده ترشح کننده ی موکوس برای حفاظت پیلور و نیز پپسینوژن است، از همه مهم تر هورمون گاسترین ترشح می کند. غدد اکسینتیک روی سطح داخلی و قعر معده قرار گرفته اند که 80 درصد قسمت ابتدایی معده را تشکیل می دهند و غدد پیلوری در بخش آنتر معده قرار گرفته اند.

سه مرحله ی ترشح معدی:(7)

1. مرحله ی مری:

ترشحات معدی حتی قبل از ورود غذا به معده یا در جریان خوردن آن به وجود می آید و ناشی از منظره، بو، فکر یا مزه ی غذا است و هر چه اشتها بیشتر باشد، تحریک نیز بیشتر است.

2. مرحله ی معدی:

همین که غذا وارد معده شد، رفلکس های بلند واگی- واگی، رفلکس های آنتریک موضعی و مکانیسم گاسترین را تحریک می کند و این عمل به نوبه ی خود موجب ترشح شیره ی معدی می شود که در تمام مدتی که غذا در معده باقی می ماند، ادامه می یابد. مرحله ی معدی ترشح شیره ی معدی مسئول بیش از دو سوم مقدار کل ترشح معدی است که در نتیجه ی خوردن یک وعده غذا تولید می شود، بنابراین مسئول قسمت اعظم ترشح کل روزانه ی شیره ی معدی، یعنی حدود 1500 میلی لیتر است.

3. مرحله ی روده ای:

وجود غذا در بخش فوقانی روده ی باریک و به ویژه در دوازدهه نیز موجب می شود معده مقادیر کمی شیره ی معدی ترشح کند.

ترشح لوزالمعده:(8)

لوزالمعده یا پانکراس که به طور موازی با معده و در زیر آن قرار گرفته، یک غده ی مرکب بسیار باریک با ساختمانی تقریباً مشابه با غدد بزاقی است. علاوه بر ترشح انسولین توسط جزایر لانگرهانس، آنزیم های گوارشی به وسیله ی آسینوس ها و مقادیر زیادی محلول بیکربنات سدیم به وسیله ی مجاری کوچک و بزرگ منشعب از آسینوس ها ترشح می شوند.
شیره ی لوزالمعده حاوی آنزیم هایی برای هضم سه نوع ماده ی غذایی اصلی؛ یعنی پروتئین ها، کربوهیدرات ها و چربی ها است. شیره ی لوزالمعده هم چنین حاوی مقادیر زیادی یون بیکربنات است که در خنثی کردن کیموس اسیدی که از معده به داخل دوازدهه تخلیه می شود، نقش مهمی دارد.

ترشحات صفرا:(9)

ترشح صفرا به طور طبیعی از کبد به مقدار 600 تا 1200 میلی لیتر در روز است. صفرا دو عمل مهم انجام می دهد.
اول: این که نقش بسیار مهمی در هضم و جذب چربی ها بازی می کند،
زیرا:
1. به امولسیونه کردن ذرات بزرگ چربی به ذرات متعدد بسیار ریز کمک می کند که این ذرات می تواند مورد حمله ی لیپاز ترشح شده در شیره ی لوزالمعده قرار گیرند.
2. به انتقال فرآورده های نهایی چربی های هضم شده به مخاط روده و جذب آن ها از طریق این مخاط کمک می کنند.
دوم این که صفرا به عنوان یک وسیله برای دفع چندین فرآورده ی زاید مهم از خون عمل می کند. به ویژه بیلیروبین که یک فرآورده ی نهایی انهدام هموگلوبین است و نیز مقدار زیادی کلسترول ساخته شده توسط سلول های کبدی....

پی‌نوشت‌ها:

1. همان ص 1490.
2. همان ص 1535.
3. همان ص 1495.
4. همان ص 1546.
5. همان ص 1537.
6. همان ص 1542.
7. همان ص 1549.
8. همان ص 1552.
9. همان ص 1557.

منبع مقاله :
خدادادی، جمشید؛ (1391)، خلاصه ی کلید ورود به طب قدیم، تهران: مؤسسه نشر شهر، چاپ چهارم