رزق حلال و راه‌های به دست آوردن آن(۲)

 

فقر از دیدگاه پیشوایان دین:

1ـ‌ فقر و بدبختی :

واژه «بدبخت» به معنای کسی است که دارای بخت و اقبال بد باشد، از این رو به کسی که مصیبت‌ها، فلاکت و رنج فراوان دارد بدبخت می‌گویند. در میان گفتار پیشوایان دین یکی از عوامل بدبختی فقر و تهیدستی است.
امام علی می‌فرمایند:«الفقر مع الدین الشقاء الاکبر(67) ؛ازبزرگترین بدبختی‌ها این است که بدهکاری با فقرهمراه شود.

2ـ فقر و نداری :

امام علی (ع) می‌فرماید:«هشدار! آگاه باشید که از جمله بلاها و بدبختی‌ها تهیدستی و نیازمندی است»(68).
امام صادق(ع) می فرماید:«خدایا! از نداری و از دست دادن توان اقتصادی ودرذلت افتادن به تو پناه می برم»(69). آری در این سخنان فقر همان نداری و نیازمندی است که باید از عواقب شوم و ذلت بار آن به خداوند متعال پناه برد و از او که روزی دهندة همه ی موجودات است درخواست نمود تا وسعت رزق و آسایش عنایت فرماید.

3ـ فقر و وابستگی :

انسان ناچار از برآوردن بسیاری از نیازهای مادی و معنوی خود و خانواده است، ازاین رو اگر خود نتواند کمبودهای زندگی را تأمین کند، وابسته به دیگران خواهد شدو وابستگی به افراد ثروتمند پیامدهای مناسبی نخواهد داشت.
امام سجاد(ع) به پیروان خویش فرمان می دهد که:« اظهر الیاس من الناس فان ذلک من الغناء و اقل طلب الحوائج إلیهم، فان ذلک فقر حاضر»(70). امید خویش را از مردمان ببر، که این یک بی نیازی است و از درخواست کردن حاجت از ایشان بکاه که خواستن فقری حاضر است.

4ـ فقر و تلخ کامی:

دنیا برای انسان خانه‌ی بسیاری از مشقت‌ها و تلخ کامی‌هاست، دردها، رنج‌ها، مریضی‌ها، بی‌عدالتی‌ها و ... همه و همه تلخی هایی است که کم و بیش در طول زندگی هر انسانی، او را به مشقت وا می‌دارد. اما گاه کمبود وسائل لازم زندگی، غذا، لباس و مسکن بحرانی می آفرینند که هیچ گاه از صفحه‌ی ذهنش محو نمی‌شود.
امام صادق (ع) به نقل ازلقمان حکیم می فرماید: «و ذقت المرارات کلها، فما ذقت شیئاً اَمْرَّ من الفقر»(71). مزه ی تمام تلخی ها را چشیدم، ولی چیزی تلخ‌تر از فقر به ذائقه ام نرسید.

5ـ فقر و ذلت:

یکی از آثار ناخوشایند فقر، دیدگاهی است که عموم مردمان نسبت به فقیر دارند، تحمل نگاه‌های تحقیر آمیز همراه با ترحم گاه سخت تر از فقر و نداری است.
امام علی (ع) می فرماید:«‌القلهُ ذلهٌ»(72) ؛ کمبود امکانات اقتصادی ، ذلت آور است.

6ـ فقر و پریشانی:

در سخن پیشوایان معصوم، فقر سبب پریشانی و غم و اندوه معرفی می شود. تاکنون از سخنان امامان معصوم علیهم السلام دریافتیم که محرومیت از امکانات ضروری زندگی، ریشه‌ی پریشانی، از دست دادن جایگاه اجتماعی، تلخ کامی، وابستگی و بدبختی و بسیاری از پیامدهای دیگر می‌شود، از این رو از انسان‌های مؤمن و غیرمؤمن خواسته شده است برای به دست آوردن روزی و توسعه دادن امکانات اقتصادی بکوشند و آن را در راستای اهداف معنوی خویش به کار بگیرند.
امام صادق(ع) می‌فرمایند: «کسی که معشیت توسعه یافته ندارد، عقل و اندیشه‌اش آشفته، دلش مشغول و زندگی اش نابسامان و ناقص است»(73).
به فرموده‌ی امام علی (ع):«ان الفقر مدهله للنفس، مدهشة للعقل، جالب للهموم»(74) ؛ فقر نفس را پریشان و عقل را حیران می‌سازد و باعث هجوم غم ها می شود.

عوامل فقر:

بسیاری از کارهای حرام و مکروه باعث فقر وتنگدستی می‌شود، کسی که خواستار گشایش در روزی است، ابتدا باید از این رفتارها دوری کند، سپس با تلاش و کوشش و با امید و توکل به خداوند، به دنبال رزق خود برود. اکنون عوامل فقر و تنگدستی را به ترتیب اهمیت یادآوری می‌کنیم:

1ـ گناه:

یکی از عوامل کاهش روزی گناه و معصیت الهی است. هر گناهی کیفر و آثاری دارد که در دنیا و آخرت دامن گیر انسان می شود.
امام رضا (ع) می‌فرماید: «ان مؤمنَ لینوی الذنب فیحرم رزقه»(75) ؛
همانا مؤمن نیت گناه می‌کند و از رزقش محروم می شود.
امام باقـر(ع) می‌فـرماید: «ان العبد لیذنب الذنب فیزوی عنـه الرزق»(76) ؛
بنـده مرتـکـب گنـاه می‌شود، روزی وی ازاو زده می شود.
امام علی (ع) می فرمایند: «توقوا الذنوبَ فما من بلیَّه و لانقص رزق الا بذنب حتی الخرش والکبوه و المصیبه»(77) ؛ از گناهان بپرهیزید، زیرا هیچ بلا و کم شدن روزی حتی خراش‌ها و زخم‌های بدن و سقوط و افتادن و هر مصیبتی از گناهان سرچشمه می گیرد. هنگامی که انسان با گناه و معصیت های الهی از ساحت مقدس خداوند فاصله می گیرد، رزق و روزی حلال هم که در سایه توجه به خدا به دست می آید، از دسترس او دور می شود و زندگی او رنگ خدایی را از دست داده و رنگ شیطانی و زشتی به خود می گیرد و مصداقی از آیه:«‌و من اعرض عن ذکری فإن له و معیشه ضنکا»(78) هرکس از یاد من روی گرداند زندگی ذلت باری خواهد داشت» می گردد.
حضرت صادق (ع) می فرماید: «مؤمن به خاطر قصد و نیت گناه از روزی خویش محروم می‌شود»(79).

2ـ کفران نعمت :

از عوامل کاهش روزی، کفران نعمت‌های الهی است، قرآن کریم در این باره می‌فرماید: خداوند قریه‌ای را به عنوان مثال مطرح می نماید که دارای امنیت و آسایش بودند و روزی فراوانی به ایشان می‌رسید، آنان نسبت به نعمت‌های الهی کفران ورزیدند، از این رو خداوند لباس گرسنگی و ترس را بر آنان پوشاند(80).
هنگامی که شخص کفران نعمت می کند، لیاقت داشتن آن را ندارد، خداوند نیز رحمت و نعمت خویش را از او دریغ می کند. کفران نعمت تنها به ناسپاسی زبانی نیست، بلکه به کار بستن نعمت های الهی در غیر مسیر طاعت و بندگی و خدمت به خلق خدا، از نمونه‌های بارز کفران و ناسپاسی در مقابل نعمت های الهی است.
اسراف و دور ریختن نعمت و به کارگرفتن اعضای بدن در مسیرگناه، چشم در نگاه به نامحرم، زبان در گفتن ناحق و غیبت و دروغ و... دست در ظلم به دیگران، اندیشه در گناه، گوش در شنیدن آن چه حرام است و استفاده از اموال در گناه و عصیان، همه و همه مصداق کفران و ناسپاسی نعمت پروردگار است(81).

3ـ اسراف :

اسراف یعنی خارج شدن از مسیر طبیعی، هنگامی که نعمت‌ها را در غیر مسیر آن به کار بگیریم رشد نمی‌کند، بلکه به سوی زوال پیش می رود.
امیرالمؤمنین علی (ع) می فرمایند:« اسراف سبب فقر و نیازمندی است و میانه روی باعث بی نیازی می شود»(82).

4ـ احتکار :

پیامبر اکرم(ص) می فرمایند:«‌هرکس کالای مسلمانان را احتکار کند، خداوند متعال او را به جذام مبتلا کرده و از جهت مالی نیز ورشکسته می شود»(83).

5ـ ربا :

از عوامل دیگر فقر ربا خوردن است، خداوند برکت را از سود به دست آمده از معامله و قرض ربوی، برداشته است.
عثمان به عیسی نقل می کند شخصی به امام صادق عرض کرد: خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: یمحق الله الربا و یربی الصدقات؛ خداوند ربا را نابود کرد، ولی صدقات را زیاد می‌کند». ولی می‌بینیم که بعضی ربا می خورند و اموالشان به ظاهر زیاد می شود. امام در پاسخ فرمودند: «چه نابودی از این بالاتر که یک درهم ربا دین انسان را نابود می‌کند و اگر توبه کند، باز هم اموالش از بین رفته و نابود می‌شود»(84).

6ـ تظاهر به فقر:

برخی افراد در هر سخن و صحبتی خویش را فقیر و تهی دست جلوه می‌دهند، این رفتار ناپسند خود ناسپاسی در پیشگاه الهی است، بلکه جلوه ای از زشت ترین درویی‌ها است.
پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «من تفاقر افتقر»(85)؛ کسی که خود را به فقرو تهی دستی بزند، فقیر و نیازمند می‌شود.
امیرالمؤمنان علی(ع) می فرمایند:« تظاهر به فقر، سبب فقر می شود»(86).

7ـ درخواست از دیگران :

یکی از عوامـل فقر این است که انسان خدای متعال را فرامـوش کند و تصـور کند که
دیگران بدون خواست خداوند می توانند حاجت او را برآورند، خداوند این گونه افراد را به همان کسی واگذار می کند که امید دارند و دیگر یاری خویش را از آنان دریغ می کند.
امیرالمؤمنان علی (ع) می فرمایند:« درخواست از دیگران کلید فقر است و روزی را نابود می کند»(86).
در سخنی از رسول اکرم در این باره آمده است که ایشان فرمودند:« هرکس درخواهش را به روی خویش بگشاید، خداوند نیز در فقر را به سوی او باز می کند»(87).
پیامبر اکرم (ص) در سخن زیبای دیگری می فرمایند:« هرکس اظهار نیاز به دیگران نکند، خداوند بی نیازش می کند، هرکس خود را از حرام باز دارد خداوند او را پاک می گرداند، هرکس از خدا مسألت کند، عطایش می کند و هر کسی که در سؤال و درخواست را به روی خود بازکند، خدا در هفتاد نوع فقر را به روی او می گشاید که کوچکترین آنها با هیچ چیزی بسته نمی‌شود»()89.

8ـ ظلم و ستم :

دنیا خانه مکافات عمل است، هرچه را انجام می دهیم به خودمان بر می گردد، ظلم و ستم زودتر از هر چیزی در سرنوشت انسان تأثیر گذار است.
امیرالمؤمنان علی(ع) می فرمایند:«‌در ظلم کردن همین بس که نعمت‌ها را از انسان دور می‌کند، ظلم قدم‌ها را می‌لغزاند، ملت‌ها را نابود ساخته و نعمت‌ها را سلب می کند»(90).
امام صادق(ع) نیز می فرمایند:«از جمله گناهانی که نعمت‌ها را دگرگون می‌سازد، ستم و سرکشی است»(91).

9ـ تنبلی، کسالت و تن پروری:

یکی از عوامل فقر وتنگدستی، تنبلی و تن پروری است، وقتی انسان از قدرت جسمی و فکری خود بهره نگیرد و بیشتر به فکر خورد و خوراک و استراحت و خوش گذارانی باشد، باید منتظر نیازمندی و نداری باشد.
امیرالمومنان علی (ع) می فرماید:« هنگامی که کسالت و ناتوانی با هم پیوند می خورند، نتیجه‌ی این پیوند فقر و تنگدستی است»(92).

10ـ تحقیر نعمت‌ها :

نباید به کوچک بودن و کم بودن نعمت نگاه کرد، بلکه باید به فرستنده و عطاکننده‌ی آن نگریست، گاهی شخص بزرگی تنها یک کتاب را به انسان هدیه می‌کند ولی انسان تا آخر عمر از آن محافظت می‌کند و آن را گرامی و سبب افتخار می‌داند. چه بسا نعمت‌های کوچکی که سبب و راهی به نعمت‌های بزرگ می‌شود و بی توجهی و بی ارزش دانستن آنها محرومیت می‌آورد.
امام رضا(ع) می‌فرمایند: «لاتستقلوا قلیل الرزق فتحرموا کثیره»(93) رزق و روزی کم راناچیز می‌شمارید، زیرا این کار شما را از نعمت‌های فراوان محروم می سازد.

11ـ نفرین پدر و مادر:

همانطور که نیکی به پدر و مادر انسان را ثروتمند و عاقبت به خیر می‌کند، آزار و رنجاندن آنها سبب فقر و تهیدستی می شود، بی شک نفرین آنها دامن انسان را می‌گیرد و باعث ذلت و خواری و فقر می‌گردد.
رسول خدا(ص) می فرماید:«از نفرین پدر و مادر دوری کنید، زیرا به طورحتم به اجابت می‌رسد و تأثیر نفرین آن‌ها از شمشیر برنده‌تر است»(94).
حضرت کاظم در بیان آثار نارضایتی و عقوق والدین می‌فرماید: «العقوق یعقب القله و یؤدی الی الذله»(95)؛ عقوق والدین کمی و تنگ دستی را به دنبال دارد و انسان را به ذلت وخواری می‌کشاند.

12ـ بی توجهی به نیازمندان :

خداوند عالم را بهم پیوسته و موجودات را محتاج به یکدیگر آفریده است، انسان‌ها نیازمند یکدیگرند و بر یکدیگر حق وحقوقی دارند، وقتی کسی ثروتمند می شود باید به دیگران توجه کند و نیاز آنها را برآورد.
رسول خدا(ص) فرمودند: «کسی که نعمتش افزون می شود نیاز مردمان نیز به او فراوان می‌شود، اگر نیاز آنها را برآورد نعمت‌های فراوان دیگری به او می‌رسد، ولی اگر این کار را نکند، آن چه را دارد از دست می‌دهد»(96).

13ـ حرام‌خواری :

چقدر انسان‌ها به دنبال ثروت اگر چه حرام می گردند و به هردری می زنند تا مال و منالی جمع کنند، اما غافل از آن که خداوند برکت را از مال حرام برداشته است و آن را مایه ی فقر و نیاز قرار داده است.
پیامبر اکرم (ص) فرمودند:«هرکس مالی را از راه نامشروع و حرام به دست آورد، خدای متعال او را فقیر و نیازمند می سازد»(97). در سخن زیبای حضرت صادق(ع) حرامخواری مایه‌ی نابودی روزی حلال معرفی شده است؛ «کثره السحت یمحق الرزق»(99)؛ حرامخواری زیاد روزی را نابود می کند.

14ـ‌ اظهار حرص :

انسان‌ها باید وظیفه ی خویش را انجام دهند و بقیه‌ی کارها را به خالق بی همتا وا گذارند، حرص فراوان و آرزوهای دراز، هیچ تأثیری در سرنوشت نیک و دستیابی به ثروت ندارد، بلکه باعث فقر و تنگدستی میشود.
امیرالمؤمنان (ع)می فرمایند:«اظهار الحرص یورث الفقر»(101)؛‌اظهارکردن حرص باعث فقر وتنگدستی می شود.
 

15ـ‌ عادت به دروغ و قسم دروغ‌:

برخی انسان‌ها برای فروختن جنس خود چند قسم دروغ می خورند و تا آنجا پیش می‌روند که قسم دروغ به عادتی همیشگی برای آنان تبدیل می شود، آنان دروغ می‌گویند تا به اهداف خویش دست یابند، اما غافل از آن که کارگردان عالم وجود، خیر و برکت را در صدق و راستی قرار داده است.
رسول خدا (ص) می فرمایند: «الکذب ینقص الرزق»(102)؛ دروغ گفتن روزی انسان را کم می‌کند.

16ـ ترک جهاد:

«جهاد» دارای ارزش و جایگاه ویژه ای است و ترک آن آثار و پیامدهای ناگواری به دنبال دارد از جمله آثار آن فقر وتنگدستی است.
امام صادق (ع) به نقل از پیامبر (ص) می فرمایند: «بهشت دری دارد که به نام مجاهدان نامیده شده است و هنگامی که مجاهدان با سلام های خود به آن می رسند، باز می‌شود و آنان وارد می‌شوند، فرشتگان به آنان خوش آمد می‌گویند. سپس فرمودند:هر کس که جهاد را ترک کند، خوار و ذلیل می شود و در زندگی فقیر و تهیدست می گردد و دینش از بین می رود»(103).

17ـ نپرداختن قرض از ترس فقر:

امام باقر (ع) می‌فرمایند: «اگر کسی قدرت وتوانایی پرداختن بدهکاری خود را دارد، اما از ترس فقر از پرداختن آن امتناع می‌ورزد، خدای متعال در همان حال نیز می تواند او را فقیر و نیازمند سازد»(104).
بسیاری از فکرهای انسان ها و پیش بینی آنها بر اساس حقیقت و واقعیت‌ها نیست، انسان‌ها قرض و مال مردم را نمی‌پردازند و فکر می‌کنند این کار باعث فقرآنان می شود، در حالی که همه اتفاق‌ها، فقر و ثروت، در اختیار قدرت خداوند متعال است و اوست که در هر حالی می تواند انسان را فقیر سازد و یا توانگر کند.

18ـ گوش کردن موسیقی:

یکی از عوامل فقر گوش دادن به موسیقی حرام است که نفاق را در پی دارد.
امیرالمومنین علی(ع) می فرماید: «گوش کردن زیاد موسیقی، فقر و تهیدستی را به دنبال دارد»(105).

19ـ تلاوت نکردن قرآن :

همانگونه که تلاوت قرآن باعث گشایش روزی می شود، تلاوت نکردن و فاصله گرفتن از قرآن روزی را کاهش می دهد.
رسول خدا(ص) در این باره می فرماید: «بهره ای از قرآن، برای خانه‌های خود قرار دهید، زیرا در خانه ای که قرآن تلاوت می شود، گشایش و آسایش و نیکی به اهل آن خانه رو می کند، اموال ساکنان آن فراوان می‌شود. اما اگر تلاوت قرآن را رها کنند، در تنگنا و سختی قرار می‌گیرند و خیر و برکت آن خانه کم می شود و مال و ثروت ساکنان آن کاهش می یابد»(106).

20ـ قطع رابطه با خدا :

قطع رابطه با خداوند، یعنی دور شدن از دریای رحمت فیض قدرت بی انتها، کسی که به یاد خدا نباشد و او را نخواند از سرچشمه هستی جدا شده و فقط به اسباب مادی توجه می کند.
در سخن امامان علیهم السلام آمده است که فرموده اند : این کا ر باعث فقیر شدن انسان می شود.
امام صادق (ع) می‌فرماید: «من لم یسأل الله من فضله إفتقر»(107) ؛ کسی که فضل خدا را درخواست نکند، فقیر و نیازمند می شود.

21ـ ترک گشایش بر خانواده :

خداوند متعال دوست دارد بروز و ظهور نعمت در ظاهر زندگی افراد نمایان شود، به عبارت دیگر وقتی به بنده ای نعمت عنایت می کند در ظاهر زندگی او نمود و جلوه پیدا کند و آن نعمت‌ها را در آسایش و گشایش همسر و فرزندانش به کار بگیرد.
یکی از عوامل فقر این است که شخص با این که می‌تواند برای خانواده‌اش گشایش ایجاد کند از آن دریغ می ورزد.
امام رضا (ع) می‌فرمایند: «سزاوار است که مرد بر خانواده‌اش، گشایش ایجاد کند تا آرزوی مرگ وی را نکنند.(108) سپس امام این آیه را تلاوت فرمود: «ویطعمون الطعام علی حبهمسکیناً و یتیماًو اسیراً »(109) ؛ انسان‌های شایسته کسانی هستند که به مسکین و یتیم و اسیر غذا می‌دهند با آن که خود آن را دوست دارند.

22ـ ترک نهی از منکر :

بی تفاوتی نسبت به گناه در جامعه آثاری تخریب کننده دارد و سبب می شود عذاب الهی بر آنان فرود آید و از درگاه خداوند دور گردند. یکی از آثار آن کاهش روزی است.
امام صادق(ع) می‌فرمایند: «اگر جوان یا نوجوانی در میان جمع پرورش یابد ولی آنان او را از گناهی که انجام می‌دهد بازندارند و توبیخش نکنند، خدای متعال، اولین عقوبت و کیفر آن را کاهش روزی آنان قرار می دهد»(110).

23ـ ولخرجی :

یکی از عوامل فقر، ولخرجی و استفاده از ثروت و مال، بدون تفکرو اندیشه است. «ولخرجی» ‌استفاده‌ی نابجا است که تبذیر نیز نامیده می شود.
حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «کسی که به تبذیر و ولخرجی افتخار کند با ورشکستگی خوار و ذلیل می‌شود»(111).
رسول خدا (ص) نیز می‌فرمایند: «کسی که در مخارج زندگی میانه روی کند، خداوند رزق و روزی به او عنایت می کند و هرکس را که تبذیر و ولخرجی کند، از روزی محرومش می‌سازد(112).

24ـ خیانت :

همانگونه که رعایت امانت و بازگرداندن آن سبب جلب روزی می شود، خیانت در آن از اسباب فقر و تنگدستی است.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «بازگرداندن امانت روزی را جلب و خیانت در آن سبب فقر می‌شود»(113).
امیرالمؤمنان علی (ع) می فرمایند: «امانت داری، روزی را به سوی خود جلب می کند و خیانت فقر را به خود جذب می کند»(114).

25ـ رد کردن فقیر در شب :

کمک به نیازمندان روزی را دو چندان می سازد، اما رد کردن فقیر به خصوص در شب سبب فقر می شود.
امام علی (ع) می فرمایند:« رد کردن فقیر در شب، باعث فقر می گردد»(115).

26ـ قطع کردن رابطه‌ی خویشاوندی :

صله‌ی رحم آنقدر مهم و اثرگذار است که چه مؤمن و چه فاجر اگر به آن عمل کنند از آثار آن بهره مند می‌شوند که از جمله این آثار فزونی ثروت ودارایی است.
امام علی (ع) می‌فرمایند:« اگر خانواده‌ای فاجر گرد هم آیند و به یاری هم بشتابند، خداوند به آنها روزی می دهد ولی اگر خانواده ای با تقوا، تفرقه و قطع رحم کنند خداوند آنها را از روزی محروم می کند»(116).
امام علی در بیانی دیگر نیز می فرمایند: «هنگامی که رشته‌ی خویشاوندی بریده شود اموال به دست اشرار می‌افتد»(117).

27ـ خواب قبل از طلوع آفتاب :

ما بسیاری از رمز و رازهای این عالم را نمیدانیم و از آنچه در اطرافمان رخ می دهد، بی‌خبریم. صبحگاهان، قبل از طلــوع خورشید، فرشتگان در رفت و آمد بین زمین و آسمان هستند و روزی انسان‌ها را بین آنهـا تقسیم می کنند.
امام رضا (ع) درباره‌ی این آیه ی قرآن:« فالمقسمات أمراً»(118). قسم به فرشتگانی که امور را تقسیم می کنند، می‌فرماید: «فرشتگان روزی آدمیان را بین طلوع فجر و طلوع آفتاب تقسیم می‌کنند، هرکس در این وقت بخوابد از روزی خویش غفلت ورزیده است.(119)
امام صادق(ع) نیز می‌فرمایند: «خواب بامدادان نیکو و مبارک نیست، روزی را بر می‌گرداند، رنگ انسان را زرد می کند، رنگ صورت را تغییر می دهد، خواب انسان‌های بدبخت است زیرا خداوند روزی انسان‌ها را بین طلوع فجر و طلوع آفتاب تقسیم می‌کند، مبادا در آن هنگام درخواب باشی»(120).
امیرالمؤمنان علی (ع) نیز در اثر گذاری این خواب بر روزی انسان فرمودند:« خواب قبل از طلوع خورشید سبب فقر و تنگدستی می شود»(121).

پی نوشت ها :
 

67- میزان الحکمه، ج 3، ص 2441
68- شیخ طوسی، الامالی، ص 146و بحارالانوار، ج 67، ص 51
69- وافی، ج 8، ص 801
70- محمدرضا حکیمی، ترجمه الحیاة‌، ج 1، ص 529
71- محمدحکیمی، معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، ص 119
72- الحیاة، ج 2، ص 284
73- همان، ج 4، ص 303
74- همان، ص 283
75- شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 241
76- شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 15، ص 301
77- شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 15، ص 301 و بحارالانوار، ج 10، ص 95.
78 - ص 95.
79- سوره طه، آیه 124
80- ثواب الاعمال، ص 42.
81- سوره نحل، آیه 112.
82- گشایش روزی، ص 137
83- غررالحکم، ص 359.
84- بحارالانوار، ج 63، ص 292
85- گشایش روزی، ص 139
86- تحف العقول، ص 42، بحارالانوار، ج 76، ص 316
87- غررالحکم، ص 366.
88- غررالحکم،ص 361
89- الحسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق ، ص 445
90- گشایش روزی، ص 141.
91- غررالحکم، ص 345.
92- شیخ صدوق، الخصال، ص 321.
93- کافِی، ج 5، ص 86.
94- بحارالانوار، ج 7، ص 347
95- همان ، ص 84
96- مستدرک الوسایل، ج 15، ص 195
97- بحارالانوار، ج 96، ص 161.
98- مستدرک الوسایل، ج 13، ص 63.
99- بحارالانوار، ج 75، ص 256.
100- همان، ج 7، ص 162.
101- همان، ج 7، ص 162.
102- میزان الحکمه، ج 3، ص 2678
103- گشایش روزی، ص 150.
104- الکافی، ج 5، ص 101
105- وسائل الشیعه، ج 15، ص 347
106- همان، ج 6، ص 200و بحارالانوار ، ج 89، ص 200
107- مکارم الاخلاق، ص 268، اصول کافی، ج 2، ص 467
108- گشایش روزی، ص 155
109- سوره انسان، آیه 8
110- مرتضی نجفی، اسعة‌ و الرزق، ص 38، به نقل از ثواب الاعمال
111- غررالحکم، ص 360
112- اصول کافی، ج 2، ص 122
113- اصول کافی، جلد 5، ص 133
114- تحف العقول، ص 221
115- الخصال، ص 505
116- الکافی، ج 2، ص 347
117- الکافی، ج 2، ج 2، ص 348
118- سوره ذاریات، آیه 4
119- مکارم الخلاق، ص
120- همان
121- الخصال، ص 505
 

ادامه دارد
/ع