سده یا خمینی شهر، از شهرهای استان اصفهان با ابنیه قدیمی، مساجد، قلاع و گورستانهای شناخته و ناشناخته حکایت از روزگارهای کهن با حوادث و رویدادهای مختلف دارد.
خمینی شهر با ابنیه قدیمی، طبق شواهد قدمتی برابر اصفهان دارد. با وجود بسیاری از مساجد، امامزاده ها، دانشمندان و نویسندگان درحال ویران شدن است و نشانه های میراث فرهنگی آن بتدریج نابود می شود.
با گردش در گوشه وکنار شهر، با قدمت چندهزارساله شهر و مساجد، امامزاده ها و آرامگاه های دانشمندان و نویسندگان نامی این شهر، ازجمله آرامگاه «ابن مردویه» آشنا خواهید شد.
خمینی شهر زمانی17مسجد قدیمی داشته که شش مسجد کاملاً ویران شده است، از یک مسجد تنها گلدسته ها و شبستانی به جا مانده است. و ده مسجد دیگر درحال ویران شدن است. این شهرقدیمی که نامقدیم آن «سده » است آرامگاه چهار امامزاده به نامهای «امامزاده سیدمحمدنجم الدین»، «ابراهیم درب سید» و «ابراهیم باواگان و «امامزاده سیدمحمد» است که تنها، بنایامامزاده سیدمحمد را اوقاف بازسازی می کند. در دوقبرستان قدیمی خمینی شهر دههاسنگ قبر 700ساله وجود دارد که بعضی از آنها را می توان در گورستان « ورنوسفادران هفت رنگ» مشاهده کرد. دراین گورستان قریب 100قطعه سنگ عمودی و افقی به خطوط عربی، فارسی و نقش شیر وجود دارد.
قلعه و برجهای «کهندژ» که در زیر خروارها خاک مدفون است ازدیگر قلعه های شهراست که با وجود ویرانه های آن زبانزد مردم و تاریخ نویسان است.
قنات «دیمتریان » که دوهزارسال پیش به دستور پیروزشاه ساسانی حفر شده است، از دیگر بناهای خمینی شهر درحال ویران شدن است و قسمت های کمی از آن باقی مانده است .
ایوانها و کاروانسراهای فراوان در خمینی شهر از شواهد دیگر تاریخی است که مورد بی مهری قرار گرفته است. کاروانسرای «خوشاب» (که تنها دیواره های آن باقی است) ، تالار و دیوانخانه «سرتیپ امینی سدهی» (حاکم اصفهان) و ایوان «گزیها» ازجمله ایوانها و کاروانسراهای خمینی شهراست.
شایع است گنجهای بسیاری دراین مکان پیدا شده است اما درحال حاضر ازاین مکان به عنوان انبار سیمان استفاده می شود. ایوان «گزیها» به وسیله سرتیپ سدهی حاکم اصفهان ساخته شد که شامل تالار نارنجستان، حیاط خلوت، حوضخانه، حمام، میدان و اصطبل اسب دوانی است. در ضلع شمالی این خانه شبستانی با قدمت 100ساله وجود دارد که مربوط به دخانیات بود و دارای آیینه کاری ،نقاشی وگچبری های ارزشمند است. این بنا متروکه و به نام وارثان سرتیپ سدهی است کهشهرداری در پی تملک ، تعمیر و مرمت آن است
تالار «آعلی اکبر» از دیگر تالارهایاین خانه است که مخروبه شده و سقف آن فرو ریخته است. مشهور است ناصرالدین شاه چندشب دراین تالار ضیافت داده است
تالار «دایی رحیم » تنها تالار سالم این ایوان است که با قدمتی 100ساله برپا مانده است. ارسی، شیشه و منبت کاری ازبارزترین ویژگیهای بنا است که توسط سه وارث سرتیپ امینی نگهداری می شود. دوخانه«محمدعلی خان و نصرت الله خان» درکنار خانه سرتیپ سدهی از دیگر خانه های قدیمی است. خانه نصرت الله خان به سبک بختیاری و خانه های شهرکرد ساخته شده است و تصاویر به مانند سربازان هخامنشی در تخت جمشید، بر روی سنگهای آن حجاری شده است
تونل کهندژ قدیمی ترین محله «سده » (خمینی شهر) است که دو هزار و پانصدسال قدمت دارد. کهندژدارای خانه ها و قلعه های زیادی بوده است . درخانه «غلامعلی پرنده » درمحله کهندژ تونلی کشف شده که قطر آن به ارتفاع یک چهارپا بود و طول آن به پنج کیلومتر می رسید. مردم محلی می گویند از این تونل دربسیاری از کتب قدیمی نقل شده و نیاز به حفاری و شناسایی کامل دارد. غیر از اینها دهها اثر و بنای تاریخی ویران شده درخمینی شهر یا همان «سده» وجود دارد که لازم است میراث فرهنگی باتوجه به این آثار و قدمت منطقه نسبت به شناسایی این گنجینه های تاریخی اقدام کند.
