تا همین اواخر، پزشکان بر این باور بودند که بدن انسان همواره در وضعیتی یکنواخت قرار دارد و تغییرات آن در طول روز بسیار اندک است، اکنون با آشکار شدن این مسئله که تا چه اندازه بدن انسان در حرکت منظم 24ساعته خود در طول روز دچار تغییر می شود.مبانی علم جدیدی را بنیان گذاشته است که کرونوبیولوژی، مطالعه تاثیرات زمان بر زندگی یا علم زمان-زیست شناسی نامگذاری شده است.براساس آموزه های این علم، هر عملی که در بدن صورت می پذیرد، متاثر از ساعت بدن که دارای حرکت منظم و خاصی است.هنگام خواب، فشار خون بدن پایین می آید، درجه حرارت نیم درجه سانتی گراد کاهش می یابد و خون در دست ها و پاها جمع می شود.هنگام فرا رسیدن صبح، بدن با تحریک ناگهانی کاتکولامین، از حالت خواب به وضعیت بیداری در می آید.میزان ضربان قلب افزایش می یابد، رگ های خون منقبض می شوند، فشار خون بالا می رود و جریان خون به ماهیچه قلب را کاهش می دهد. این مسئله ممکن است به کم خونی آنژین و یا به مرگ ناگهانی ناشی از آنفارکتوس قلبی منجر شود.توجه به عامل زمان اکنون به عنصر لاینفکی در برنامه های آموزشی کشورهای جهان تبدیل شده است. از این رو در حال حاضر اکثر کشورها ، ساعات آغاز به کار مدرسه های خود را اندکی دیرتر از سایر نهادها و ارگان ها قرار داده اند، چرا که معتقدند راهی ساختن فرزندان به سوی مدرسه با عجله و انجام دادن کارها در کوتاه ترین زمان ممکن و نیز توام ساختن این تعجیل ها با شتاب پدران و مادران برای رفتن به سرکار، فشار روحی (و جسمی)زیادی را در ساعات آغازین روز به بدن تحمیل می کند.اکنون مناسب ترین زمان ساعات کار واحدهای آموزشی در بسیاری از کشورهای دنیا بین 10 صبح تا حدود 5 عصر تعیین شده است.درست است که وجود مدرسه های دو نوبته و لزوم استفاده از فضاهای آموزشی در هر دو نوبت، وابسته بودن رفت و آمد فرزندان و والدین به یکدیگر (و حتی داشتن وسیله مشترک برای آمد و شد هر دو گروه)و بسیاری دلایل دیگر آموزش و پرورش کشور ما را در حالتی قرار داده است که عملا به یافته های علمی جهانی توجهی نشان نمی دهد، ولی باید به تدریج شرایطی را فراهم آوریم که علاوه بر تصمیم گیری های کلان آموزشی، حتی تصمیمات کوچک آموزشی ما در مدرسه ها (مثلا قرار دادن درس خاصی در ساعت اول صبح یا زنگ آخر مدرسه در عصر)هم تابع یافته های علوم تربیتی و نیز دانش های مرتبط باشد.ذکر چند نکته در این ارتباط که نشانگر ارتباط زمان و یادگیری است، خالی از لطف نخواهد بود:
*یک عقیده قدیمی افراد را به دو دسته تقسیم می کند:چکاوک ها یا افراد روز و بوف ها یا افراد شب، این تفکر کهن، اکنون با نویافته های علم کرونوبیولوژی اثبات شده است.اندازه گیری حرکت منظم 24 ساعته زودتر از افراد شب به اوج می رسد.چکاوک ها در ساعات صبح، مقدار بیشتری از هورمون محرک آدرنالین را تولید می کنند که این میزان در طول روز کاهش می یابد.اما جغدها روز را آهسته شروع می کنند و در طول روز مقدار تولید آدرنالین آنها کم کم افزایش می یابد و در عصرها به اوج می رسد.شناخت این که دانش آموزان چکاوک هستند یا بوف، یکی از وظایف آموزشکاران در مدرسه هاست...
*حافظه کوتاه مدت و سرعت انتقال ذهنی بیشتر افراد در ساعات پیش از ظهر، تا کمی پس از ظهر، در بهترین حالت است (یعنی همان 10 صبح که آغاز به کار مدارس در اکثر کشورهای جهان است تا حدود 3 ساعت بعد از آن).پس از ساعت یک ظهر به بعد، از انرژی و کارآیی آن کاسته می شود.در برخی از جوامع از جمله بسیاری از شهرهای ایران مغازه داران هنگام بعدازظهر مغازه های خود را برای استراحتی کوتاه می بندند . اما هنگام بعدازظهر طاقت بدن برای ورزش و توانایی های فیزیکی در بالاترین سطح خود قرار دارد.تحقیقات حاکی از آن است که در ساعات پس از ظهر تا پیش از غروب ورزشکاران در بهترین حالت تحرکی قرار دارند.از ساعت 6/30 تا 8/30 بعدازظهر حافظه بلندمدت در بهترین موقعیت است و این 2 ساعت مناسب ترین زمان برای مطالعه است.توجه به نکته های ذکر شده در این فراز می تواند بسیاری از برنامه های مدارس و نیز مطالعه کردن دانش آموزان در خانه را تغییر دهد.
*برخی از دانش آموزان معمولا ساعات آخر شب و صبح زود را به درس خواندن اختصاص می دهند.اما تحقیقات حاکی از آن است که ساعات آخر شب و صبح زود در حرکت روزانه بدن خیلی افراد، زمانی است که حافظه بلندمدت، قوه ادراک و یادگیری در بدترین حالت خود قرار دارند.بنابراین اصلا نباید این قاعده را تعمیم بدهیم و بهتر است به بچه ها اجازه بدهیم بر اساس ساعت بدن خود تصمیم بگیرند.
باید خود و تمام اعضای خانواده را عادت دهیم که صبح ها دقایقی زودتر از خواب بیدار شویم تا وقت کافی داشته باشیم و بتوانیم در همان حالت خوابیده که دراز کشیده ایم، دست ها و پاها را در امتداد بدن، آهسته بکشیم.این کشش موجب می شود خون های جمع شده در پاها و دست هایمان به حرکت درآیند.سپس می توانیم آهسته از جا برخیزیم.این کار را در طول روزهای تعطیل هم باید ادامه دهیم.
*ریتم ساعت بدن خود و فرزندانمان را نباید تغییر دهیم.ممکن است مایل باشیم شب های تعطیلات تا دیر وقت بیدار بمانیم و در روز تعطیل هم زیاد بخوابیم.اما این مسئله سبب می شود که روز بعد از تعطیل با مشکلی مواجه شویم.پس بهتر است ساعات خواب و بیداری خود و اعضای خانواده را تغییر ندهیم.
در این ارتباط عده ای از متخصصان تعلیم و تربیت، با بهره گیری از یافته های علم کرونوبیولوژی تغییر نوبت کاری دانش آموزان در بسیاری از مدرسه های ایران در طی ماه (یک هفته صبح ها، یک هفته عصرها و...)را حرکتی نسنجیده و غیرعلمی به شمار می آورند.
*به یاد داشته باشیم که به دست آوردن شناخت از عادت های زیست بدن، به معنای آن نیست که در همه شرایط و زمان، پیوستگی و تکرار ثابتی وجود داشته باشد و نیازی به استمرار توجه هر فرد بر بدن خود منتفی است.بر این اساس باید منتظر اتفاقات پیش بینی نشده بدن خود نیز باشیم.این نکته در مورد همه افراد، به ویژه فرزندان ما که در حال رشد هستند، نیز وجود دارد.باید ویژگی های رفتاری را که در اثر تکرار به صورت عادت درآمده است، از ویژگی های زیستی بدن مجزا کنیم.مهم ترین خصلت رفتارهای گروه اول، آن است که در اثر تکرار و عادت های جدید به راحتی تغییر می کنند.
منبع:دو هفته نامه فرهنگی ـ اجتماعی همشهری دوره جدید شماره 4