کم خونی یا آنمی (Anemia) به معنی کاهش تعداد و یا اندازه گلبول های قرمز خون است و از آنجا که اصلی ترین نقش فیزیولوژیک گلبول های قرمز تبادل اکسیژن بین ریه ها و سایر اندام های بدن توسط پروتئینی به نام هموگلوبین است، در عارضه کم خونی به علت کمبود هموگلوبین خون، در تبادل اکسیژن و دی اکسید کربن بین خون و سلول ها اختلال ایجاد می شود و در نتیجه فرد مبتلا بر اساس شدت کم خونی، دچار علایم متعددی می گردد.
کم خونی برای پیشرفت در بدن به گذر زمان احتیاج دارد. در آغاز ممکن است هیچ علایمی بروز نکند و یا علایم بیماری بسیار خفیف باشد، اما با پیشرفت بیماری می توان شاهد علایم زیر بود:
خستگی های زودرس توأم با ضعف و ناتوانی جسمی و فکری، احساس دلمردگی و افسردگی، پرخاشگری، سرگیجه، سردرد، بی اشتهایی و بی میلی به غذا که در کودکان و نوجوانان با کاهش رشد و کاهش تمرکز و یادگیری و کاهش حافظه همراه است، التهاب زبان، ریزش مو، افزایش ضربان قلب توأم با افزایش ریتم تنفس، کم آوردن نفس در سربالایی و بالا رفتن از پله ها، سیاهی رفتن چشم، حالت تهوع، رنگ پریدگی دایمی زبان و مخاط های داخل پلک چشم ها و لب ها، خواب رفتن یا سوزن سوزن شدن پا، ورم قوزک پا، تنگ شدن مری، ابتلای مکرر به سرماخوردگی و یا عدم مقاومت در برابر بیماری های عفونی، کم رنگ شدن خطوط کف دست، تمایل شدید به خوردن مواد غیرمعمول مثل خاک، گچ و... .
افزایش برون ده قلبی در آنمی تا حدود بسیاری علایم آن را خنثی می سازد، زیرا سرعت جریان خون ممکن است به اندازه کافی افزایش یابد، به طوری که تقریبا مقادیر طبیعی اکسیژن به بافت ها رسانده شود، اما هنگامی که شخص مبتلا به آنمی شروع به انجام فعالیت عضلانی کند، قلب قادر به پمپ خون بیشتر نخواهد بود. در نتیجه هنگام فعالیت عضلانی که نیاز بافت ها به اکسیژن را فوق العاده افزایش میدهد، هیپوکسی فوق العاده شدید بافتی به وجود آمده و غالبا نارسایی قلبی حاد به دنبال آن پیش می آید.
از آنجا که در بین انواع آنمی، کم خونی ناشی از فقر آهن شایع ترین نوع کم خونی و از جمله هزینه ساز ترین و آسیب زا ترین مشکل تغذیه ای و بهداشتی تلقی می شود و در رسانه ها و مجلات نیز غالبا به این نوع کم خونی پرداخته می شود، اطلاعات کمتری نسبت به سایر انواع کم خونی وجود دارد، اما باید بدانید که کم خونی ناشی از فقر آهن که جزء کم خون های تغذیه ای است، تنها یکی از ده ها نوع کم خونی است و در حقیقت کم خونی دارای انواع و علل متفاوتی است. با مطالعه این مقاله، شما علاوه بر آنمی فقر آهن با سایر انواع کم خونی و راه های پیشگیری، درمان و کنترل عوارض آنها نیز بیشتر آشنا می شوید.
عوامل ایجاد کننده آنمی:
الف- آنمی ناشی از تولید گلبول های قرمز
کاهش تولید گلبول های قرمز به دلایل مختلف ارثی، محیطی، عفونی و خود ایمنی و تغذیه ای رخ می دهد که بسته به علت ایجاد و طول مدت بیماری، نحوه معالجه و درمان هم متفاوتی خواهد بود.
به طور کلی چنانچه در خانواده ای سابقه بیماری خونی وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به بیماری های خونی ارثی در افراد دیگر نیز افزایش می یابد. تالاسمی، یکی از انواع کم خونی ارثی است و زمانی بروز می کند که بدن ژن های ویژه ای را از دست می دهد و یا ژن های غیر طبیعی مختلف از والدین به کودک به ارث می رسد که بر نحوه تولید هموگلوبین تاثیر منفی می گذارند.
از بیماری هایی که منجر به کاهش تولید گلبول های قرمز می شوند، می توان به کم کاری تیروئید، برخی عفونت های ویروسی نظیر ایدز، هپاتیت های ویروسی و نارسایی کلیوی به ویژه در بیمارانی که دیالیز می شوند اشاره کرد، زیرا کلیه های این بیماران قادر به ترشح هورمون کافی برای تولید گلبول های خونی نیست و در هنگام دیالیز نیز آهن از دست می دهند.
کم خونی آپلاستیک نیز نوع نادری از کم خونی است که بدن به اندازه کافی گلبول قرمز تولید نمی کند. این حالت در روش های درمانی سرطان ها (پرتو درمانی و شیمی درمانی)، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی (مانند مواد مورد استفاده در برخی حشره کش ها، رنگ و پاک کننده ها و شوینده های خانگی)، برخی داروها (مانند داروهای مخصوص درمان روماتیسم مفصلی)، بیماری های خود ایمنی (مانند لوپوس) و عفونت های ویروسی که بر تراکم استخوانی تاثیر می گذارند دیده می شود. در حقیقت مغز استخوان محل ساخته شدن گلبول های قرمز است، در نتیجه درگیری مغز استخوان به وسیله بیماری های بدخیم نیز باعث کم خونی می شود.
سوء تغذیه و کمبود برخی ویتامین ها و مواد معدنی (مثلا کمبود آهن، ویتامین B12 و اسید فولیک) نیز باعث کاهش تولید گلبول قرمز می شوند. در ادامه مقاله، به کم خونی های تغذیه ای به نام تفصیل اشاره خواهد شد.
ب- آنمی ناشی از همولیز گلبول ها
معمولاً عمر طبیعی گلبول های قرمز خون صد و بیست و روز می باشد و چنانچه از طول عمر آنها کاسته شود و این زمان به کمتر از چهل روز برسد، اختلالات همولیتیکی ایجاد می گردد که از نشانه های بارز پاراکلینیکی چنین رخدادی، افزایش تولید گلبول های قرمز (رتیکولوسیتوز) و افزایش سرعت تخریب آنها است که با هیپربیلی روبینمی غیرمستقیم قابل اثبات می باشد؛ زیرا تمام افرادی که هیپربیلی روبینمی غیر مستقیم توأم با رتیکولوسیتوز دارند، دچار اختلال همولیتیک هستند.
کم خونی گلبول های داسی شکل، یکی از اختلالات همولیتیکی ارثی است. در این بیماری به جای تولید گلبول های قرمز خونی طبیعی که به راحتی درون رگ های خونی حرکت میکنند، گلبول های داسی شکلی با لبه های خمیده تشکیل می شود که حرکت سختی دارند. این گلبول ها نمی توانند در رگ های خونی ظریف به آسانی حرکت کنند و در نتیجه مسیر رسیدن خون به اعضای بدن را مسدود می کنند. بدن گلبول های قرمز داسی شکل را نابود می کند، اما نمی تواند با سرعت کافی، انواع طبیعی و سالم جدیدی را تولید کند و این امر موجب بروز کم خونی می شود.
به علاوه تخریب گلبول های قرمز، در بیماری های ارثی دیگر چون اختلالات متابولیسم کلسترول، بیماری شدید کبدی و در بیماری فاویسم (کمبود آنزیم G6PD) دیده می شود.
برخی عفونت ها مثل مالاریا و سمومی مثل سم عقرب، سم مار، نیتروفورانتوئین، فنازوپیریدین، نفتالین و آب اکسیژنه هم در تخریب گلبول های قرمز نقش دارند. بعضی بیماری های عروقی که تحت عنوان واسکولیت از آنها یاد می شود و نیز بزرگی طحال، از علل دیگر تخریب گلبول های قرمز می باشند. مدت و نحوه درمان و توصیه های لازم به بیماران و اطرافیان، بسته به علت و منشأ کم خونی، متغیر است.
کمبود و عدم تأمین نیاز به ویتامین های E , B12 و فولیک اسید نیز از دلایل دیگر بروز اختلالات همولیتیکی است.
ج- آنمی یا کم خونی ناشی از خونریزی حاد یا مزمن و مداوم
از علل مهم افزایش تخریب و یا از دست دادن گلبول های قرمز، می توان به خونریزی به دلایل مختلف از جمله حادثه و تصادف، خونریزی های گوارشی، خونریزی های ماهیانه در زنان و... اشاره کرد.
تشخیص کم خونی:
به طور کلی کم خونی با انجام آزمایش کامل خون (CBC) تشخیص داده می شود که چنانچه مقدار هموگلوبین خون و یا هماتوکریت از مقادیر طبیعی پایین تر باشد، تشخیص اولیه کم خونی داده می شود. قابل ذکر است که مقدار طبیعی هموگلوبین و هماتوکریت، بر اساس سن و جنس بیمار و متفاوت است. پس از تشخیص وجود کم خونی، انجام آزمایشات تکمیلی جهت پی بردن به علت کم خونی براساس نتایج آزمایشات اولیه ضروری است، زیرا انتخاب نوع درمان کم خونی بستگی به علت بروز آن دارد. برای مثال، نحوه درمان کم خونی گلبول های داسی شکل با نحوه درمان کم خونی ناشی از رژیم غذایی فاقد آهن یا فولیک اسید متفاوت است، از این رو برای کشف بهترین روش معالجه باید به متخصص مربوطه مراجعه کرد.
مهم ترین و موثرترین اقدامات پیشگیرانه را می توان در مورد کم خونی های تغذیه ای که مهم ترین آنها کم خونی فقر آهن است، انجام داد. لازم است تاکید شود زمانی که کمبود خفیف تا متوسط آهن حتی بدون کم خونی آشکارا از دوران جنینی آغاز می شود و در دو سال اول زندگی کودک نیز تداوم پیدا می کند، به رشد و تکامل مغزی کودک صدمات غیر قابل جبرانی وارد خواهد آمد که آثار و تبعات آن به اشکال مختلف نه تنها در اوایل کودکی به صورت تأخیر در تکامل و هماهنگ شدن حرکات نمود پیدا خواهد کرد، بلکه آثار سوء آن در افت کیفیت زندگی در دوره های بعدی زندگی نیز باقی می ماند.
در شیرخواران در صورت سلامت مادران، میزان آهن موجود در شیر مادر برای 6-4 ماه اول زندگی کافی است، ولی در مورد نوزادانی که با وزن کم متولد می شوند، ذخایر آهن کم است و باید از 3 ماهگی به آنها آهن اضافی به صورت قطره خوراکی خورانده شود.
چنانچه مادری نسبت به اشتهای کودک خود نگران است، ابتدا به او توصیه می شود نسبت به دادن قطره آهن در دوز توصیه شده بسیار دقت کند، زیرا کودکی که تا 2 سالگی قطره آهن دریافت نکند، امکان ندارد از عوارض ذکر شده در امان باشد. گاه استفاده دوره ای از مکمل آهن به همراه سایر ویتامین ها برای کودکان زیر 5 سال که رژیم غذایی خوبی نداشته و رشد مورد انتظار را ندارند، باید ادامه یابد.
مجددا در زمان بلوغ به علت افزایش سرعت رشد، نیاز به آهن افزایش می یابد. این موضوع خصوصا در مورد دختران با آغاز عادات ماهیانه اهمیت بیشتری پیدا می کند و بیشتر دختران باید به صورت منظم و دوره ای از مکمل آهن استفاده کنند و منابع غذایی که ذکر خواهد شد را حتماً در رژیم غذایی خود بگنجانند تا از بروز کم خونی جلوگیری گردد، اما زمانی که کم خونی ایجاد می شود، دیگر بهترین و غنی ترین رژیم غذایی نیز قادر به اصلاح این وضعیت نیست و مصرف مکمل آهن برای دوره های مشخص ضروری است.
در زنان باردار نیز به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافت ها، نیاز به آهن افزایش می یابد و این نیاز افزایش یافته در دوران شیردهی نیز ادامه خواهد داشت. توصیه کلی آن است که تمام زنان باردار از 4 ماهگی مکمل آهن مصرف کنند، اما چنانچه کم خونی از قبل از بارداری وجود داشته باشد، نباید مصرف مکمل تا 4 ماهگی به تعویق بیفتد، ضمن اینکه این افراد ممکن است به دوز بیشتری از آهن نسبت به شرایط معمول از 4 ماهگی نیاز داشته باشند که توسط پزشک تعیین می شود.
علل دیگر آنمی در سایر دوران های زندگی
* جذب ناکافی آهن در اثر اسهال، کاهش ترشح اسید معده و مشکلات گوارشی
* تداخلات دارویی و داروهایی مثل کلستیرامین، سایمتیدین، پانکراتین، رانیتیدین و تتراسایکلین
* استفاده از برخی رژیم های گیاهخواری
* خونریزی در اثر جراحات یا ناشی از هموروئید (بواسیر)
* بیماری های بدخیم و انگل ها
* از دست دادن خون در مردان بزرگسال در اثر بیماری (انجام آزمایش مدفوع جهت تعیین خون مخفی (occult blood) برای آقایان بزرگسال توصیه می شود).
توصیه های کلی برای تمام افراد در تمام سنین به ویژه افراد در معرض خطر و مبتلا به فقر آهن:
* عدم حذف پروتئین های حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی و پرندگان در رژیم غذایی، زیرا آهن موجود در این منابع (آهن هم) بیشتر جذب می شود، در حالی که جذب آهن پروتئین های گیاهی مانند سبزی ها و میوه ها (آهن غیر هم) کمتر است.
* مصرف توام منابع ویتامین C (پرتقال، گریپ فروت، گوجه فرنگی، کلم، توت فرنگی، فلفل سبز، لیموترش، کیوی، آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، سیب و آناناس) با منابع گیاهی آهن جهت افزایش جذب آهن غیر هم در سبزی ها، و میوه ها و حبوبات.
* گنجاندن هویج، سیب زمینی، چغندر، کدو تنبل، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم در رژیم غذایی، زیرا اسید مالیک و اسید تارتاریک موجود در این مواد غذایی نیز سبب افزایش جذب آهن می شود.
* افزایش مصرف سبزی های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری و اسفناج.
* عدم مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا، زیرا می تواند جذب آهن (به خصوص آهن غیر هم) را، صفر تا پنج درصد کاهش می دهد.
* مصرف منابع غنی از آهن، یکساعت قبل یا دو ساعت بعد از مصرف قهوه، تخم مرغ، شیر و لبنیات، خصوصا در مورد افرادی که به طور مرتب از منابع پروتئین حیوانی استفاده نمی کنند.
* گنجاندن عسل، پسته، فندق، عدس، نخود سبز، زردآلو، گردو، خرما، شلغم، کلم و خوراک جو در رژیم غذایی هفتگی، خصوصا در افراد گیاهخوار.
* استفاده از نان هایی که از خمیر ورآمده تهیه شده اند.
* اسفتاده از خشکبار مثل توت خشک، برگه آلو، انجیر خشک و کشمش.
* استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
* شستشو و ضد عفونی کردن سبزی ها.
در ادامه این مقاله، با کم خونی مگالوبلاستیک یا کم خونی ناشی از فقر ویتامین و همچنین راه های موثر در کنترل عوارض ناشی از سایر کم خونی که به آنها اشاره شد، پرداخته می شود.
منبع:نشریه دنیای تغذیه، شماره 91.