به گزارش خبرگزاری مهر، گرگان یکی از شهرهایی است که از دیرباز آداب و رسوم خاص خود را برای ایام محرم دارد یکی از این آیین‌ها طوق بندان است که ثبت ملی شده و در دهه اول محرم در محله‌های تاریخی گرگان توسط اهالی و هیاتها اجرا می‌شود.
از اجزای شکل دهنده هویت هر جامعه، شناسنامه فرهنگی و میراث معنوی هر دیار است؛ در این بین گرگانی‌ها به عنوان اهالی دیاری با تاریخ و فرهنگ غنی، دارای آداب و رسومی خاص هستند که در این نوشتار به صورت مختصر به آئین طوق بندان این منطقه در دهه محرم اشاره می‌شود.
محمود اخوان که صاحب غنی‌ترین آرشیو اسناد تاریخی شهر گرگان، است، در گفتگو با خبرنگار مهر، نصب طوق بر تکایای محلات قدمی این شهر را یکی از آداب و رسوم کهن این منطقه معرفی کرد و گفت: فعالیت رسمی تکایا از روز اول تا دهم محرم است که غبار روبی و سیاه پوش کردن آنها قبل از آغاز ماه محرم، انجام می‌شود؛ تکیه‌هایی که در ایام عادی سال کاربری تجاری دارند در 10 روز محرم تخلیه شده و برای عزاداری آماده می‌شوند.
روال تاریخی آیین‌های عاشورایی در گرگان از اوایل محرم تا اواخر ماه صفر است، ولی 10 روز قبل از آغاز ماه محرم متولیان تکیه‌ها با غبار روبی از این مکان‌ها و سیاه پوش کردن تکایا، آنها را برای فرا رسیدن ماه محرم آماده می‌کنند.
محمود اخوان در تعریف مفهوم تکیه و فضای آن، گفت: یکی از اصلی‌ترین فضاهایی که آئین‌های محرم در آن رخ می‌دهد تکایا هستند. تکیه در گرگان دو مفهوم دارد، یکی به میدان و عرصه‌ای که دورتادور آن را حسینه فرا گرفته و به کل این مجموعه تکیه گفته می‌شود و در تعاریف معماری به آن مرکز محله هم می‌گویند؛ معمولا بایک پسوند و پیشوند یا نام از هم جدا می‌شوند مانند تکیه پاسرو و یا تکیه دربنو.
وی آئین اصلی مردم شهر گرگان در محرم را طوق بندان معرفی کرد و گفت: طوق بندان که عنوان اصلی آن، پاطوقی است از دو بخش طوق شوران و طوق بندان تشکیل شده که به پاطوقی ختم می‌شود. طوق‌ها علم‌های یک شاخه عمودی هستند که از قطعات مختلفی مانند چوب پنج متری و یک سری قطعات برنجی و فلزی که آیات مختلف بر روی آن حکاکی شده است، تشکیل شده‌اند.
وی که غنی‌ترین آرشیو اسناد تاریخی شهر گرگان نزد خود دارد، به دسته روی هریک از محلات در شب قبل از طوق بندان اشاره کرد و افزود: در هر شبی که مسئولان هیأت‌های آن محله اقدام به راه اندازی دسته سینه زنی و گسیل سینه زنان به محلات دیگر می‌کنند فردای آن روز عصر اهالی همان محل از پیر و جوان دور هم جمع شده و قطعات طوق را که متشکل از چوب (دسته)، پارچه و قطعه‌های فلزی و قپه است را در یک مجمع گذاشته و بالای دست قرارمی دهند و به صورت دسته و ذکر نوحه و مصیبت و صلوات به محلی که باید این وسیله سنگین چوبی و فلزی نصب شود، حرکت می‌کنند. در این بین تعدادی از اهالی که نذوراتی دارند نیز در این روز آن را ادا می‌کنند.
به گفته محمود اخوان، قطعات طوق در روزهای عادی سال جدای از هم و در خانه متولی یا تکیه نگهداری می‌شوند که در صبح روز پاطوقی این اجزا از محل نگهداری آن بیرون می‌آید.
وی توضیح داد: معمولا زنها وظیفه تمیز کردن این طوق‌ها را بر عهده می‌گیرند. اجزا طوق پس از شستن با گلاب معطر کرده و آن را به تکیه و یا بزرگترین مسجد محله منتقل می‌کنند، قطعات در این مکان مونتاژ شده و به هم بسته می‌شود و به سمت تکیه‌ای که قرار است در آن نصب شود، انتقال داده می‌شود.
آئین طوق بندان از چهارم محرم در محله میرکریم آغاز می‌شود.
وی اولین روز برای نصب طوق محلات گرگان را روز چهارم محرم اعلام کرد و گفت: روز چهارم محرم طوق محله میرکریم و روز پنجم محله نعلبندان بزرگ نصب می‌شود؛ محله نعلبندان بزرگ شامل محله‌های نعلبندان، میخچه گران و پاسرو است.
اخوان با بیان اینکه در روز ششم طوق محله سبزه مشهد بزرگ، یعنی سبزه مشهد، سرچشمه و دباغان بر تکایای آن محله نصب می‌شود، گفت: روز هفتم پاطوقی محله میدان بزرگ یعنی میدان عباسعلی، دربنو، دوشنبه‌ای و شاهزاده قاسم بسته می‌شود؛ مراسم طوق بندان را در زمان بعد از نماز ظهر و قبل از نماز مغرب و عشا اجرا می‌کنند.
وی که بیش از ده‌ها هزار سند از تاریخ و فرهنگ ایران و گرگان را به تنهایی و بدون کمک هیچ نهاد دولتی جمع آوری کرده، درباره نگهداری طوق‌ها در زمان غیر از ماه محرم و صفر، گفت: در هر محله معمولا طوق‌ها در بزرگترین مسجد محله قطعات آن بسته می‌شود. در محله سبزه مشهد طوق‌ها قبلا در مسجد مصلی بود که به دلیل بازسازی این مکان در مسجد امام حسن (ع) این کار انجام می‌شد. طوق محله نعبندان بزرگ در مسجد جامع و طوق محله میدان بزرگ در مسجد گلشن دربنو بسته می‌شد.
در 28 ماه صفر طوق‌ها به پایین آورده می‌شود.
محمود اخوان در خاتمه یادآور شد: این طوق‌ها پس از بسته شدن و انجام مراسم خاصی دور میدان گردانده شد و در جداره تیکه تا روز 28 صفر که گرگانی‌ها به آن چهل و هشتم می‌گویند نصب خواهد بود. در 28 صفر طوق‌ها به پایین آورده می‌شود و اجزای آن را از هم جدا می‌کنند تا محرم سال آینده در مکان‌های خاص خودش نگهداری می‌شود.
این پژوھشگر برجسته تاریخ و فرھنگ گرگان به اطعام در تکیه‌ها از اولین شب ماه محرم اشاره کرد و افزود: غذایی که در این مکان‌ها اطعام می‌شود پلو مرغ با ساک است؛ ساک سوپ اسفناجی است که در کنار پلو مرغ، سرد سرو می‌شود، این غذا مختص شهر گرگان است.
منبع عکس: سایت mehrnews.com
