تاریخ خبر: 1394/07/04 – گروه گردشگری: تعداد افرادی که سالانه به سفرهای زیارتی می‌روند در حدود 300میلیون نفر تخمین‌زده می‌شود که اکثر آنها را مسیحیان، مسلمانان و هندوها تشکیل می‌دهند. در حقیقت سفرهایی که با انگیزه‌های معنوی و مذهبی صورت می‌گیرد در دهه‌های اخیر رواج پیدا کرده و با رشد چشمگیر این نوع سفرها در سال‌های اخیر سهم قابل ملاحظه‌ای از صنعت گردشگری بین‌المللی به آن اختصاص یافته است، از این‌رو می‌توان گفت که در میان انواع گردشگری، گردشگری مذهبی یکی از پرطرفدارترین آنها و قدیمی‌ترین شکل سفرهای غیراقتصادی به‌شمار می‌رود.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد» گردشگری مذهبی در ایران نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین گونه‌های گردشگری به‌شمار می‌رود که سیاست‌های کلی جذب گردشگر داخلی و خارجی بر پایه آن قرار گرفته و طبق آمارهای اعلام شده از سوی رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بیش از نیمی از گردشگران ورودی ایران را نیز گردشگران مذهبی تشکیل می‌دهند. از سوی دیگر، به اعتقاد کارشناسان شهرهای مذهبی هرکدام استراتژی‌های خاص خود را برای توسعه توریسم دارند و ساختارهای ویژه‌ای در این راستا شکل می‌دهند. از آنجا که شرایط زیارت در این شهرها (متناسب با ادیان آنها) متفاوت است، بنابراین الگوهای مدیریتی در عرصه گردشگری مذهبی نیز بین آنها تفاوت‌های ماهوی دارد.
پژوهشگران در تحقیقی به بررسی تطبیقی گردشگری مذهبی و ساختار مدیریتی آن در دو شهر مشهد مقدس و واتیکان (رم) پرداخته‌اند. این دو شهر که هرکدام به ترتیب از جمله مهم‌ترین شهرهای مذهبی در دین اسلام و مسیحیت به‌شمار می‌روند، به نوبه خود به قطب گردشگری برای پیروان این ادیان تبدیل شده‌اند. با این همه به دلایل اولیه‌ای که گفته شد، نتایج تحقیق مذکور نشان می‌دهد تفاوت‌های عمده‌ای میان مدیریت گردشگری مذهبی در این دو شهر وجود دارد.
براساس این پژوهش تطبیقی که توسط معصومه توانگر، حمیده خاکسار و فاطمه رحمانی، اعضای هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی صورت گرفته، مشخص شد که با توجه به نقش موثر گردشگری و به‌ویژه گردشگری مذهبی در ساختار اقتصادی دو شهر گفته شده، برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت و کوتاه‌مدت بسیاری تهیه و اجرا شده و مدیریت شهری و مذهبی در حوزه‌های بازاریابی، عملیات مکانی مقصد و انجام پروژه‌های عمرانی و رفاهی کارهای قابل‌توجهی انجام داده است اما در سطح مدیریت سازمانی و ساختارهای نهادهای هماهنگ‌کننده گردشگری تفاوت قابل ملاحظه‌ای بین شهرهای موردمطالعه وجود دارد که نخست ناشی از نوع گردشگری غالب در آنها است؛ به گونه‌ای که گردشگری در شهر رم (واتیکان) تلفیقی از گردشگری تاریخی، تفریحی، فرهنگی و مذهبی است و گردشگران این شهر حتی در ایام خاص دینی علاوه‌بر انجام مناسک مذهبی خود در واتیکان، از جاذبه‌های گردشگری شهر رم نیز بازدید می‌کنند.
در واقع جاذبه منحصربه‌فرد دینی-مذهبی کلیسای جامع سن‌پیترز واتیکان موجب رونق شهر، استقبال از دیگر جاذبه‌های شهرو افزایش درآمد بخش‌های خدماتی (اقامت، تغذیه، فراغت و تفریح) آن شده است؛ درحالی که در شهر مشهد شرایط متفاوت است و اکثر زائران و گردشگران با انگیزه زیارت به این شهر می‌روند و بسیاری از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی آن ناشناخته باقی مانده و از توانمندی‌های موجود بهره‌برداری مالی و اقتصادی نمی‌شود.
چالش نبود مدیریت یکپارچه
همچنین طبق یافته‌های این پژوهش، از آنجا که گردشگری به مثابه یکی از اهداف اصلی و ارکان توسعه ایتالیا درنظر گرفته شده، وزارت گردشگری و میراث فرهنگی این کشور به‌عنوان رکن اصلی مدیریت و سازماندهی گردشگری شکل گرفته و هماهنگی‌های بین کلیسای جامع واتیکان و مدیریت شهری رم و دیگر نهادهای خدمت‌رسان حوزه گردشگری این کشور در کلیه مناطق و استان‌ها بر عهده این وزارتخانه است. کلیسای کاتولیک رم نیز اگرچه از مفهوم گردشگری دینی حمایت نمی‌کند اما آن را نفی هم نمی‌کند و با وجود تفاوت دیدگاه‌های خود، تعامل مناسبی با ساختارهای مدیریت شهری در زمینه توسعه گردشگری رم و واتیکان برقرار کرده و با تقویت هماهنگی و مشارکت، مدیریت رویدادهای مذهبی بزرگی چون سال مقدس را به‌عهده گرفته است.
این درحالی است که ایران وزارت مستقلی با عنوان گردشگری و در سطح ملی ندارد و همچنان با وجود بحث گردشگری به‌عنوان یکی از بازوهای کارآمد توسعه ملی و منطقه‌ای در اسناد و طرح‌های فرادستی، ساختار هماهنگ‌کننده‌ای در این زمینه وجود ندارد. علاوه‌بر این بسیاری از دستگاه‌های شهری شرح وظایف مجزا و مستقلی در بخش گردشگری دارند و هر یک در حوزه وظایف خود عمل می‌کنند.
همچنین این تحقیق با اشاره به کارگروه گردشگری و میراث فرهنگی در استانداری خراسان رضوی از سال 82 تصریح می‌کند که این کارگروه به‌عنوان مهم‌ترین دستگاه فعال در این زمینه و با شرح وظایف گسترده‌ای مانند پیشنهاد بودجه سالانه گردشگری، تعیین اولویت‌های پژوهشی و بررسی و تلفیق برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت بخش جهانگردی و میراث فرهنگی در چارچوب برنامه‌های توسعه کشور و طرح‌های آمایش و توسعه و عمران استان فعالیت می‌کند و هماهنگ‌کننده اجزای تشکیل‌دهنده مدیریت گردشگری و زیارت در شهر مشهد است.
با این وجود تشکیل این کارگروه به‌دلیل عدم شفافیت جایگاه و شرح وظایف و نحوه ارتباط نهادهای مذکور و عدم ارتباط موثر با سازمان گردشگری و میراث فرهنگی کل کشور، تاکنون منجر به انتظام و هماهنگی‌های لازم در سازماندهی گردشگری ملی نشده و همچنان بی‌نظمی در ورود گردشگر و زائر به شهر مشهد به‌ویژه در ایام پیک سفر نظیر نوروز و تابستان و مناسبت‌های مذهبی، برمنابع طبیعی و انسانی این شهر آسیب می‌زند. درواقع دستگاه‌ها و نهادهای فعال در حوزه گردشگری و زیارت شهر مشهد در عرض یکدیگر قرار گرفته‌اند و فاقد ساختار سلسله مراتبی منسجم و متمرکز مدیریت و نظارت هستند، از این رو است که اگرچه زیارت و گردشگری مذهبی جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد شهری و معرفی جایگاه فرهنگی و مذهبی آن دارد اما مدیریت یکپارچه قدرتمند و منابع مالی لازم را ندارد و برنامه‌های توسعه گردشگری شهری را در مراحل اجرایی با مشکلات متعددی مواجه می‌کند.
پیشنهادات
پژوهشگران در این تحقیق اشاره می‌کنند که با برنامه‌ریزی صحیح و ایجاد تعامل سازنده با عناصر تاثیرگذار بر زیارت در مشهد از جمله شهرداری، آستان قدس رضوی، سازمان حج و زیارت و همچنین تدوین نقش و جایگاه ویژه برای آنها در راستای برنامه‌ریزی و مدیریت سامان‌مند و هماهنگ گردشگری، می‌توان توسعه زیارت و گردشگری در این شهر را محقق کرد. همچنین از آنجا که نتایج این تحقیق موفقیت و برتری شهر رم در جذب و سازماندهی گردشگران مذهبی و غیرمذهبی را نسبت به مشهد نشان می‌دهد، پیشنهاد می‌کند که علاوه‌بر یکپارچه شدن مدیریت گردشگری در این شهر مذهبی ایران، انواع کارکردهای گردشگری در کنار گردشگری مذهبی در مشهد توسعه یابد. در همین حال محققان، مدیریت رویدادهای بزرگ مذهبی جهان اسلام و برگزاری این رویدادها با مشارکت دیگر کشورهای اسلامی؛ توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل درون و برون شهری و مدیریت ترافیک شهری مشهد؛ توسعه کیفی و کمی زیرساخت‌های اسکان زائران؛ توسعه منابع مالی و سرمایه‌ای در بخش گردشگری و زیارت در سطح استان خراسان رضوی و شهر مشهد؛ توسعه فعالیت‌های تبلیغاتی و بازاریابی گردشگری و زیارت در سطح بین‌المللی و ارتقای هویت مذهبی مشهد با استفاده از طراحی و معماری بومی با رویکرد مذهبی را از مهم‌ترین راهکارهایی برمی‌شمرندکه به توسعه و بهبود مدیریت گردشگری مذهبی در این شهر منجر می‌شود.
