بایسته‌های خانواده از دیدگاه قرآن کریم

سرویس سبک زندگی فردا: به مناسبت روز نزول آیه هل أتی بر خاندان عصمت که در تقویم ملی، روز خانواده نام‌گذاری شده است، نگاهی داریم به کتاب «به رنگ آسمان» نوشته دکتر سیدمحسن میرباقری با موضوع بایسته‌های خانواده از دیدگاه قرآن. این کتاب در هشت فصل با محوریت بایدهای اخلاقی در خانواده تنظیم شده و در هر فصل نه تنها به آیات مرتبط که به روایات نیز اشاره و توصیه‌ها و تذکرات لازم داده می‌شود. در ادامه این مطلب را به نقل از مهرخانه بخوانید.

 

 

 

 

اهمیت و جایگاه خانواده بر هیچ‌کس پوشیده نیست. انسان‌ها از کودکی در کانون خانواده رشد می‌یابند و معمولاً انسان‌هایی از موفقیت بیشتری برخوردارند که کانون خانواده آن‌ها گرم‌تر و محکم‌تر بوده است. هر انسانی احتیاجات و نیازهایی دارد که بسیاری از آن باید در کانون خانواده تأمین شود. این نیاز‌ها به‌طور کلی عبارت است از:

 

این دسته از نیاز‌ها شامل نیاز به غذا، لباس و حتی روابط جنسی میان همسران است.

ب: نیازهای امنیتی؛

 

هر انسانی به‌طور طبیعی دوستدار آن است که در آرامش و امنیت باشد و حتی برای زندگی و آینده آن هراسی به دل راه ندهد.

ج: نیازهای عاطفی؛

 

نیاز به محبت در وجود همه افراد بشر چه خردسال و چه بزرگسال وجود دارد و تنها در نحوه تجلی آن است که متفاوت می‌نماید.

د: نیازهای شخصیتی؛

 

نیازهای شخصیتی ناظر به نیازهایی است که توجه به آن احترام و عزت نفس آدمی را پاس می‌نهد. هرکسی دوست دارد شخصیت و احترام او حفظ شود و با حرمت و بزرگواری با او برخورد گردد.

ه: نیاز به رشد و کمال؛

 

ازنظر فطری همه انسان‌ها خواهان مسیر رشد و کمال هستند و نیاز به کمال چندان به جنسیت ربطی ندارد.

و: نیاز به معنویات؛

 

گذشته از پنج نیاز فوق، مهم‌ترین و بالاترین نیاز هر فرد نیاز به معنویات و رشد و رشد در این زمینه است. نیاز به ارتباط با خدای سبحان در وجود هر فردی سرشته شده است و باعث جلوگیری از بسیاری از اضطراب‌ها و نگرانی‌ها می‌شود؛ زیرا دل‌ها با نام و یاد خدا آرام می‌گیرد.

 

در پایان این فصل خصوصیات خانواده سالم که بتواند تمامی نیازهای افراد خود را برآورده سازد بیان شده است:

مردان به طور معمول پیشرفت خود را در تحولات اجتماعی و کامیابی‌های اقتصادی می‌بینند. برای زنان هم باید شرایط مهیا شود که این احساس رشد و پیشرفت در آن‌ها به‌وجود آید. بخشی از احساس رشد در زنان از طریق مادری و تربیت فرزندان حاصل می‌شود. با وجود این، زمینه رشد در ابعاد دیگر نیز باید فراهم شود.

قرآن کریم خانواده قرآنی را چنین معرفی می‌کند: «وَ مِن آیاتِهِ أن خَلَقَ لَکُم مِن أنفُسِکُم اَزواجاً لِتَسکُنُوا إِلَی‌ها وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّهً وَ رَحمَهً أنَّ فی ذلِک لَایاتِ لِقَومٍ یَتَفَکَّرونَ» و از نشانه‌های او این‌که از [نوع]خودتان همسرانی برای شما آفریده تا بدان‌ها آرام گیرید، و میانتان دوستی و رحمت نهاد. آری در این [نعمت]برای مردمی که می‌اندیشند قطعاً نشانه‌هایی است.

نکات مورد اشاره در آیه عبارت است از:

الف: «و مِنَ آیاتِهِ أن خَلَقَ لَکُم مِن أنفُسِکُم اَزواجاً» این بخش از آیه بیان می‌دارد که همسران شما از جنس خودتان هستند؛ بنابراین هر فرد باید به همسرش به چشم یک انسان همانند خودش بنگرد و کرامت او را محترم بشمارد.

ب: «لِتَسکُنُوال إِلَیها» بر پایه این بخش از آیه، خانه و خانواده باید محل سکون و آرامش باشد نه محل فرسایش. اگر همه اعضای خانواده به وظایف الهی و اخلاقی خود عمل کنند، بدون تردید خانه به محلی امن و سرشار از آسایش و آرامش تبدیل می‌شود. ارمغان خجسته این آسایش، آرامش‌بخشیدن به افراد خانواده است که چه‌بسا در بیرون مشکلاتی دارند، اما در خانه و در میان جمع خانواده آن را از خاطر می‌برند.

 

در خانواده باید جایگاه افراد مشخص شود؛ چون مسؤولیت زمانی معنا می‌یابد که وظیفه و جایگاه فرد مسؤول مشخص شده باشد. همان‌طور که هیچ فردی بدون وظیفه نیست، هیچ‌یک از افراد هم همه وظایف را ندارند. دوم این‌که باید مسؤولیت‌ها تقسیم شود. باید توجه داشته باشیم که تقسیم مسؤولیت‌ها به معنای تعیین ارزشمندی و کرامت افراد نیست، بلکه بر اساس توانمندی‌هاست که هر مسؤولیتی مشخص می‌شود.

 

مسؤول خانواده، مانند هر مدیر و مسؤول دیگری صفات و ویژگی‌هایی دارد که عبارتند از: وفای به عهد، خداترسی و برخورد کریمانه.

 

علاوه بر این ویژگی‌های مشترک مسؤول، برخی دیگر از ویژگی‌ها مختص مردان است که در ادامه به آن اشاره می‌شود؛ ویژگی‌هایی که بر پایه قوامیت مرد است:

قرآن کریم می‌فرماید: «اَلرجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللهُ بَعضَهُم عَلی بَعضٍ وَ بِما أنفَقُوا مِن أموالِهِم» مردان سرپرست زنانند؛ به دلیل آن‌که خدا برخی از ایشان را بر برخی برتری داده و [نیز]به دلیل آن که از اموالشان خرج می‌کنند.

قوامیّت به معنای سرپرستی است؛ به گونه‌ای که مرد حافظ تمامی جنبه‌های رشد و تعالی خانواده خود باشد. البته واضح است که قوامیت، مسؤولیت‌هایی درباره همسر و فرزندان به دنبال دارد. قوامیت مرد در خانواده از سه بُعد قابل بررسی است: تأمین اقتصاد خانواده؛ هدایت خانواده به سوی فلاح و رستگاری؛ تربیت فرزندان.

 

اولین وظیفه یک مرد تلاش برای اداره اقتصاد منزل است؛ به حدی‌که رفاهی نسبی و معقول را برای خانواده تأمین کند و در گام بعدی توسعه زندگی برای اهل خانواده از وظایف او به حساب می‌آید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

 

«اَلرَّجُلُ راعٍ اَهلِ بَیتِهِ وَ کُلُّ راعٍ مسؤولٌ عَن رَعیَّتِهِ وَ المَرأَهٌ راعِیهٌ عَلی مالِ زَوجِ‌ها وَ مَسؤُولَهً عَنه» مرد مسؤول خانواده‌اش است و هر سرپرستی مسؤول افراد تحت سرپرستی‌اش است. زن نیز نسبت به مال شوهرش سرپرست و مسؤول است.

 

قرآن کریم می‌فرماید: «قُوا أنفُسَکُم وَ اَهلیکُم ناراً» خود و کسانتان را از آتش [دوزخ]حفظ کنید. مرد موظف است که زمینه رشد و تعالی را برای همسر و فرزندانش فراهم آورد و لوازم رسیدن به رشد و تکامل را در اختیار ایشان قرار دهد.

 

پدر در مقام سرپرست خانواده مسؤول تربیت فرزندان است؛ اگرچه مدیریت اجرا و بیشترین سهم در تربیت فرزندان به مادران اختصاص دارد.

 

اولین وظیفه‌ای که در برابر فرزندان بر گردن پدر است، انتخاب نام نیکو برای آنهاست.

 

پدر متدین و در کنار او مادر مؤمن در قبال حسن ادب‌آموزی فرزندانشان مسؤول هستند. آدابی که پدر و مادر متدین باید به فرزندانشان آموزش دهند آداب دینی است و باید توجه داشت که منظور از تربیت فقط تعالیم اجتماعی نیست بلکه آداب اجتماعی بخشی از تعالیم دینی به‌شمار می‌رود.

 

پدر متدین موظف است به فرزندان خود قرآن بیاموزد. آموختن قرآن و عمل به دستورات دینی آن ضامن سعادت دنیا و آخرت هر فرد خواهد بود و، چون پدر مسؤول فراهم ساختن زمینه به سعادت رسیدن فرزندان است، موظف است به آن‌ها دستورات حیات‌بخش و سعادت‌آفرین قرآن را بیاموزد.

 

در خانواده پدر در جایگاه مدیریت و سرپرستی قرار دارد و مادر مسؤول ساماندهی و اجراست و در این مسیر مسؤولیت‌هایی دارد:

 

قرآن کریم می‌فرماید: «فَالّصالِحاتُ قانِتاتُ» پس زنان صالحه مطیع همسرانشان هستند. تعبیر قرآنی فوق بیان‌گر آن است که نتیجه قوام بودن مرد، قانت بودن زن است. ذکر این نکته لازم است که اطاعتِ مطلق فقط از آن خداست و منظور از اطاعت زن، اطاعت در حوزه وظایف معلوم و مشخص همسری است.

 

دومین مسؤولیت زن در خانواده است که حافظ باشد. زن در غیاب همسرش باید نسبت به زندگی خود مسؤولیت‌شناس و به عبارت دیگر وفادار باشد و از آن‌چه خدا از او خواسته است پاسداری کند. قرآن کریم می‌فرماید: «حافِظاتُ لِلغَیبِ بِما حَفِظَ اَللهُ» [همسران]به پاس آن‌که خدا [برای آنان]حفظ کرده اسرار [شوهران خود]را حفظ می‌کنند.

 

کدبانوی خانه مدیریت داخلی منزل را برعهده دارد و مسؤول تنظیم امور خانه است. در این بین مردان شأن مشاور را دارند، همان طور که در حوزه قوامیت مرد، زن شأن مشاور می‌تواند داشته باشد.

 

از آن‌رو که مسؤولیت امری کاملاً دوسویه است، فرزندان هم در قبال خدماتی که از خانواده می‌گیرند نسبت به والدین در مرحله اول و در مرحله دوم نسبت به سایر فرزندان مسؤول هستند. جایگاه پدر و مادر در قرآن و روایات ما کاملاً روشن است و میزان مسؤولیت فرزندان در برابر والدین مطلبی است بسیار مهم، اما باید توجه شود که مسؤول آموزش این مطلب به فرزندان، خود والدین خواهند بود و در وهله بعد این مسؤولیت برعهده مدرسه و در اولویت بعد جامعه قرار دارد.

مادر قدم به قدم و در تمامی مراحل باید احترام پدر را حفظ کند و پدر هم باید در رفتارش پاسدار حرمت مادر باشد تا فرزندان احترام به والدین را بیاموزد. قرآن کریم آموزه‌هایی بنیادین را در تعادل‌بخشی به رفتارهای فرزندان پیش نهاده است. اذن گرفتن به هنگام ورود به اتاق پدر و مادر، احترام در نحوه صدازدن، دعا برای والدین و فرمان‌برداری از ایشان به جز در مسأله شرک به پروردگار متعال از مواردی است که می‌توان در میان آیات قرآن کریم یافت.

 

یکی دیگر از شاخصه‌های مهم خانواده قرآنی وجود محبت در کانون خانواده است. در مرحله اول این محبت را خداوند ایجاد می‌کند: «وَجَعلَ بَینَکُم مَوَدَّهَ وَ رَحمَهً» ایجاد محبت میان زن و شوهر امری الهی است. مانند محبت مادر نسبت به فرزندش که نعمتی خدادادی است. درمرحله بعد میان والدین و فرزندانشان ایجاد محبت می‌شود و بعد هم در بین فرزندان، وظیفه همه اعضای خانواده حفظ و نگهداری از این هدیه الهی است.

یکی از عوامل مؤثر برای حفظ و افزایش محبت در کانون خانواده، بیان و ابراز محبت است. باید توجه داشت ابراز محبت نه تن‌ها از شخصیت فرد نمی‌کاهد بلکه باعث افزایش محبوبیت او نیز می‌شود. حضرت علی علیه‌السلام فرمود:: «ثَلاثُ یُوجِبنَ اَلمَحَبَّهَ: حُسنُ الخُلقِ وَ حُسنُ الرِّفقِ وَ التَّواضُعُ» سه چیز باعث ایجاد محبت می‌شود: حسن خلق، حسن رفتار و تواضع.

روایات بسیاری در زمینه محبت خصوصاً نسبت به همسر وجود دارد و تعالیم اسلامی نسبت به محبت و ابراز آن تأکیدات فراوانی کرده است. توجه به این نکته ضروری است که ما با انسان‌ها زندگی می‌کنیم نه با ملائکه؛ یعنی همه انسان‌ها عیوبی دارند و هیچ‌کس بدون عیب و نقص نیست. پس باید به داشته‌ها راضی بود و یکدیگر را دوست داشت و مراقب بود نقطه‌ضعف طرف موجب نشود جهات مثبت او نادیده گرفته شود و از محبت نسبت به او دریغ کرد.

 

«تفاهم» مصدر باب تفاعل است و در دستور زبان عربی باب تفاعل بیان‌گر مفهومی طرفینی است؛ بنابراین تفاهم به معنای درک متقابل و به فهم مشترک رسیدن است. با این حال باید توجه داشت رسیدن به تفاهم صددرصد نه عملی است و نه رسیدن به آن ضروری بلکه رسیدن به تفاهمی نسبی کفایت می‌کند. همسران در خانواده با بیان نوع رفتار‌ها و با شیوه‌های عملی در بیشتر مسائل زندگی به فهم مشترک می‌رسند و در تفکر و اندیشه به مشترکات زیادی دست می‌یابند. شاید بتوان از تفاهم به «وجه مشترک» تعبیر کرد. گاهی دونفر در حدود هشتاد درصد فهم و تفکری یکسان دارند و در حدود بیست درصد هم اختلاف نظر وجود دارد.

 

بهترین و آسان‌ترین راه برای انجام تعهداتی که در خانواده وجود دارد، ایجاد بستری مناسب در فضایی اخلاقی و الهی است. بالاترین معیار برای ارتباط انسانی حسن‌خلق و خوش‌رفتاری است.

 

شرم و حیا را از یک منظر می‌توان به دو نوع عام و خاص تقسیم کرد. حیای عام عبارت است از شرم و حیای لازم در اجتماع و حیای خاص عبارت است از شرم و حیای لازم در خانواده. حیای عام در مسائل عمومی مطرح می‌شود. برای مثال انسان در برابر فرد بزرگی از انجام کاری شرم می‌کند؛ زیرا آن کار یا دون شأن خود اوست و یا در شأن طرف مقابل نیست. این نوع از حیا در روابط اجتماعی نمود می‌یابد؛ به‌ویژه در ارتباط با جنس مخالف. اما حیای خاص در خانواده و در مورد روابط خصوصی میان همسران مطرح می‌شود.

 

کلمه‌ای که در تعریف غیرت مناسب به نظر می‌رسد، حساسیت است. به این معنا که غیرت نوعی حساسیت است؛ حساسیت برخاسته از مسؤولیت است و هرکس که نسبت به چیزی مسؤولیت دارد باید نسبت به آن حساسیت هم داشته باشد. در نظام خانواده پدر و مادر غیور نسبت به سعادت فرزندانشان حساس هستند. از یک طرف احساس محبت و از طرف دیگر احساس مسؤولیت است، این احساس مسؤولیت نوعی از غیرت را در وجود فرد پدید می‌آورد. در مرتبه بالاتر احساس مسؤولیت و غیرتی است که مرد نسبت به همسر خود دارد و این نوع غیرت، چون با اعتدال همراه گردد بسیار ممدوح است.

 

رکن اصلی در یک خانواده قرآنی و سعادتمند معاشرت نیکو است. به بیان امام صادق علیه‌السلام اولین نیاز فرد معاشرت نیکوست. برای رسیدن و تحقق معاشرت نیکو باید به اخلاق خوب دست یافت و برای دستیابی به اخلاق حسن هم کلام نیکو مهم‌ترین نقش را دارد. باید توجه کرد که حسن معاشرت با بندگان خدا را باید به حساب خداوند گذاشت؛ یعنی اگر در برخورد با مردم صبر به خرج داده می‌شود، صبر به خاطر خدا باشد؛ به‌خصوص اگر این صبر با زیردستان و اهل منزل باشد. حسن‌خلق و حسن معاشرت یعنی صبر کردن در امور، عصبانی‌نشدن و عکس‌العمل مناسب نشان دادن، آن‌هم با اراده و قصد رضای الهی.

بالاترین جایگاه حسن‌خلق و حسن معاشرت، خانواده است؛ زیرا افراد برای حفظ شؤون اجتماعی خود در جامعه مجبورند خوش‌اخلاق باشند. صبر و بردباری از امتیازات اصلی اخلاقی خانوادگی است. اگر انسان‌ها به مقدرات الهی راضی باشند و باور کنند که خداوند بهترین را برای بنده‌اش مقدر می‌کند، دیگر ناراحتی و نارضایتی به قلبشان راه نخواهد داد و در نتیجه از گلایه‌کردن‌ها کم خواهد شد و به دنبال آن اخلاق خوش بر خانواده حاکم می‌شود.