خداوند حکیم است و برای بیان احکام زمینه چینی می کند و در زمان مقتضی، آن ها را ابلاغ می نماید تا مورد پذیرش جامعه واقع شود. برای مثال به جریان اعلام تدریجی تحریم خمر و نوشیدنی های مست کننده  و فلسفه این تدریج اشاره می کنیم.

شراب در همه شریعت ها حرام بوده و در اسلام هم هیچ گاه شراب حلال نبوده که بعدا حرام شود؛ بلکه حرمت شراب تدریجی اعلام شده است. 

در عرب قبل از اسلام، میگساری بسیار رواج داشت و از عادات شایع عرب بود (متاسفانه در امت ها و ملل دیگر نیز این عادت شوم رواج فراوان دارد و به توجیهات مختلف سعی می شود آن را موجه جلوه دهند).

از آن جا که اعلام حرمت آن به صراحت و یک باره به احتمال قریب به یقین با انکار عمومی مواجه می شد، قرآن اعلام تدریجی حرمت آن را پیش گرفت و در چهار مرحله آن را بیان نمود :

در مرحله اول فرمود:

«و من ثمرات النخیل و الاعناب تتخذون منه سکرا و رزقا حسنا ». (1)

در این آیه از شراب در مقابل رزق نیکو نام برد تا از نیکو نبودن آن به طور غیر مستقیم یاد کند .

در مرحله دوم به صورت کلی و مجمل و بدون تبیین و تفصیل گناه و فحشاء را حرام شمرد بدون این که تصریح کند که شراب از مصداق های گناه است:

«قل انما حرم ربی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الاثم و البغی بغیر الحق». (2)

این آیه در مکه نازل شد و بدون نام بردن از شراب خواری و اعلام مشتمل بودن آن بر گناه ، به صورت کلی هر آنچه گناه و فحشا باشد را حرام اعلام کرد.

در این آیه و آیات دیگر که عنوان گناه و فحشاء حرام شده، هر کاری که مخالف فرمان خدا و تجاوز به حریم عبودیت یا به حق دیگران باشد، گناه شمرده شده و چون در میگساری هم گناه بزرگ است، از این رو به حکم این آیات ممنوع است.

در مرحله سوم به صراحت از نماز خواندن در حال مستی نهی کرد:

«لا تقربوا الصلوة و انتم سکاری». (3)

در مرحله بعد یادآوری کرد که گرچه شراب منافعی دارد (از خرید و فروش و تجارت آن به منفعت مالی می رسند و یا با خوردن آن از ترس و اضطراب و اندوه نجات یافته و شادابی به دست می آورند) (4) ولی این منافع در قبال گناهی که در آن است، قابل اعتنا نمی باشد:

«و یسالونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر من نفعهما» . (5)

با وجود این آیات که حرمت را می رساند، بعضی باز هم از نوشیدن شراب دست بردار نبودند تا این که  خداوند به شدیدترین وجه و با چندین تاکید  حرمت آن را اعلام کرد و فرمود:

«یا ایها الذین آمنوا انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان، فاجتنبوه لعلکم تفلحون انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوة  و البغضاء فی الخمر و المیسر و یصدکم عن ذکر الله و عن الصلوة فهل انتم منتهون». (6)

در مورد زنا هم که از عادات شایع عرب بخصوص زنان بود و روسپیگری شغل رسمی بسیاری بود ، نیز این اعلام به نوعی تدریجی بود. در آیات فراوانی از زنا نهی شد، ولی حد آن سال ها بعد از هجرت نازل گردید.

متاسفانه با این که زنا شایع بود ، ولی عرب جاهلی به حکم غیرت غلط خود از زنای مردان چشم می پوشید ولی با زنای زنان برخورد بسیار شدیدی داشت و معمولا مردان قبیله زن زناکار را ننگ خود می شمردند و با کشتن او این ننگ را از دامن قبیله پاک می کردند. (کاری که هنوز هم در بین بعضی قبایل و عشایر مرسوم می باشد.)

خداوند برای اصلاح رفتار غلط آن ها با زنا و زمینه چینی برای بیان حکم زنا ، ابتدا دستور می دهد زنانی را که مرتکب این عمل شنیع می شوند بعد از این که چهار نفر بر این عمل شنیع شهادت دادند ، در خانه (یا زندان) حبس کنید تا بمیرند یا حکم خدا در باره آن ها نازل شود. نص و لفظ آیه به شرح زیر است:

«وَ اللاَّتی‏ یَأْتینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْکُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّی یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبیلاً ». (7)

و کسانی از زنان شما که مرتکب زنا شوند، چهار نفر از مسلمانان را بعنوان شاهد بر آن ها بطلبید! اگر گواهی دادند، آنان [زنان‏] را در خانه ها (ی خود) نگاه دارید تا مرگشان فرا رسد یا این که خداوند، راهی برای آن ها قرار دهد.

اینجا می فرماید تا خدا (در زمان و فرصت مناسب) حکم آنان را نازل کند نه این که خدا در باره آن ها فکر کند و تصمیم بگیرد. حکم نزد خدا معلوم و محفوظ است، ولی بیان آن زمینه می خواهد و تا رسیدن زمینه ، حکم آن ها حبس است.

بعد خدا با نازل کردن آیه 2 سوره نور،  حکم زن و مرد زانی را مشخص کرده و هر کدام را به تحمل صد تازیانه محکوم می کند. بنا بر این ، این گونه نیست که خدا بخواهد فکر کند و سبک سنگین نموده و تصمیم بگیرد؛ بلکه برای این است که شرایط و زمینه آماده شده و حکم زنا را نازل کند. (8)

مثل این که شما می خواهید شخص کافری را مسلمان کنید، آیا یکباره تمام دستورات دین را از او می خواهید یا این که تدریجا و مرحله به مرحله پیش می روید ؟ اعلام دستورات دینی به صورت تدریجی به این شخص نشانه ضعف شما نیست؛ بلکه به خاطر آمادگی نداشتن و ضعف اوست .

پی نوشت ها:

1. نحل (16) آیه 67 (و میوه های درخت خرما و انگور از نعمت هایی است که شما از آن شراب و رزق پاکیزه می گیرید).

2. اعراف (7) آیه 32 (بگو پروردگارم همه فاحشه های اشکار و پنهان را و نیز گناه و ستم بدون حق را  حرام کرده است).

3. نساء (4) آیه 42 (با حال مستی به نماز نزدیک مشوید).

4. ترجمه المیزان، ج2، ص294؛ الاصفی، ج1، ص104؛ ارشاد الاذهان، ص39.

5. بقره (2) ایه 219 (از تو در باره خمر و قمار می پرسند ؛ بگو: در آن دو گناه بزرگ است و منفعت هایی و گناهش بیش از منافع آن است).

6. مائده (5) آیه 91 (ای کسانی که ایمان آورده اید شراب و قمار و انصاب و ازلام فقط پلیدی و از عمل شیطان است ، زنهار که از آن اجتناب کنید ؛امید که رستگار شوید . تنها هدف شیطان این است که با شراب و قمار بین شما کینه و دشمنی بیندازد و شما را از راه خدا و نماز بازدارد ؛ آیا از آن ها دست بردار می شوید) .

7. نساء (4) ایه 15.

8. بلاغی محمد جواد ، آلاء الرحمن ، اول ، قم ، بنیاد بعثت ، 1420، ج2 ، ص 57.