کاروانسرای رباط شرف ؛ مقر فرمانروایی حکام سرخس

کاروانسراها از بناهای عام المنفعه بوده که به طور منظم در تمام جاده های اصلی و مهم برای استراحت کاروانیان ساخته می شد. در این کاروانسراها که محل اقامت موقت و استراحتگاهی برای مسافران و کاروانیان بود، مردمانی از هر قشر و طبقه که در کنار هم اقامت می کردند که تعدادی از آن ها هنوز سالم مانده اند. کاروانسرا رباط شرف در 70 کیلومتری جنوب سرخس در راه قدیمی نیشابور- مرو واقع شده است. این بنای عظیم با وجود خرابی های امروز آن بسیار زیباست. نمای خارجی آن با دیوارهای محکم آجری و برج های تقویتی چهارگوشه، رباط را چون قلعه ای مجسم می کند که احتمالا روزگاری مقر فرمانروایی یکی از حکام بوده است. قسمت داخل آن شبیه کاخ بوده، تزئیناتش به منزله شاهکار بزرگی از هنر آجرتراشی و گچبری ایران است. این کاروانسرا شمال دو حیاط در شمال و جنوب است که رواقی آن را دور می زند و در پشت رواق ها اتاق های مسافران قرار گرفته است. حیاط چهار ایوانی شمالی بزرگ تر و زیباتر از حیاط چهار ایوانی جنوبی ساخته شده و دلیل آن شاید ایجاد محل مخصوص اقامت بزرگان یا سلاطین سلجوقی بوده است. با همگردی همراه باشید برای سفر به کاروانسرای رباط شرف سرخس و تماشای پلان کاروانسرای رباط شرف ...

کاروانسرای رباط شرف سرخس

پلان کاروانسرای رباط شرف بدین گونه بوده است. حیاط اول مستطیل شکل و چهار ایوانی و در مدخل آن سردر رفیعی وجود دارد که شامل پیش آمدگی هایی است و در طرفین آن دو تالار قرار گرفته که محل اقامت نگهبانان بوده است. در دو طرف مدخل بنا دو اصطبل دراز در کنار دو تالار برای چهار پاداران ساخته شده است. پیش از حیاط دوم، مدخلی با سردر رفیع به حیاط بزرگ پشتی مربوط می شود. درحقیقت هردو حیاط دارای یک مدخل هستند به این معنی که باید از مدخل اصلی رباط وارد حیاط کوچک شده، پس از پیمودن حیاط کوچک از طریق مدخل دیگر به جیاط بزرگ راه یافت. در طرفین مدخل حیاط دوم، دو راه وجود دارد که هرکدام به دری محدود می شود، یکی از آنها به مسجد راه می دهد و دیگری شامل تالاری مستطیل شکل است. در داخل اتاق مسجد محراب نمایان است. نماهای طرفین این حیاط نیز شامل تاسیساتی شبیه به تاسیسات حیاط اولی، یعنی چهار ایوان بزرگ و رواقی در جلوی اتاق های مسافران است. قسمت اصلی این ساختمان در انتهای حیاط دوم قرار گرفته و در طرفین ایوان بزرگ مرکزی ساخته شده است. در چهار گوشه این حیاط بزرگ دو تالار گنبددار و دو تالار ستون دار ساخته شده تا قسمت خالی گوشه های جیاط بزرگ را پر کند. در این کاروانسرا از آجر استفاده قابل توجهی شده است. در گوشواره ها و طاقهای مختلف برای پوشش اتاقها و گنبدهای نواردار ار آجر استفاده شده است. تزییناتی که بر آجر تراشیده شده و در دیوارهای این کاروانسرا به کار رفته است گویای این حقیقت است که این بنا مربوط به اوایل قرن ششم هجری بوده و از نظر اصول ساختمانی بسیار پیشرفته است. مهارت عماری این ساختمان در جزئیات کار و طرح کلی آن مشاهده میشود. ضخامت دیوارها برای تحمل طاقهای گهواره ای، رواقها، ایوانها، و انواع دیگر طاقها و گنبدها، کار ساختمانی در این کاروانسرا را مشکل کرده است. اصول تکامل یافته ساختمانی در کاروانسرای رباط شرف سرخس، چون حیاط مخصوص برای اسب ها، حیاط برای ملتزمان رکاب و بناهای خصوصی، نشان می دهد که این کاروانسرا جزو مهمانسراهای درجه اول به شمار می آمده است. با توجه به طرز بنا می توان نتیجه گرفت در زمان سلجوقیان هنر ساختمانی در ایران بسیار پیشرفته بوده است. مثلا اتاق هایی که برای اقامت مسافران اختصاص یافته بود از اصطبل ها کاملا مجزا بودند، همچنین وجود طاق های گهواره ای شکل موجب شده است که اتاق های مستطیل شکل همگی عمود بر حیاط مرکزی باشند. روی هم رفته، پلان کاروانسرای رباط شرف دارای خصوصیاتی است که بیشتر مناسب یک قلعه سلطنتی یا یک کاخ است، زیرا برج های تقویتی مدور در چهارگوشه، یارآور حصار استخر و کاخ تیسفون ساسانی است و رابطه قوی میان معماری دوره ساسانی و دوران اسلامی نشان می دهد.

تزیینات و پلان کاروانسرای رباط شرف

تزیینات و آرایش های گوناگون رباط شرف بویژه در ایوان بزرگ حیاط شمالی آن یکی از شاهکارهای معماری ایران است و شاید از لحاظ ظرافت و تنوع بی نظیر باشد. همراه با این تزیینات آجری کتیبه های کوفی این کاروانسرا نیز از اهمیت خاصی برخوردارند. در قسمتی از این کتیبه ها که در ایوان انتهایی قرار دارند به نام های ابومنصور اسات بن محمد سرخسی و ابوالقاسم و تاریخ سنته تسع و اربعین و خمسمانه برخورد می کنیم که با توجه به همین تاریخ و مقایسه این بنا با رباط ملک و دیوار محراب نمازگاه در بخارا و مقبره اوزگند، اقای گدار تاریخ اتمام این بنا را سال 508 هجری (1114-1115 میلادی) ذکر می کند. غیراز کتیبه های فوق، کتیبه های فراوانی به خط کوفی و ثلث در درون طاق نماها و داخل ایوان بزرگ وجود دارد که کاملا با آجر پوشیده شده و دارای گچبری است. در این کتیبه اسمهای سلطان سنجر باعلی افراسیاب کوتلوق بیگله، ترکان بنت الخاقان و محمدبن ارسلان بن سلیمان خان دختر ترکان خاتون قره انی و همچنین تاریخ 549 هجری (1154- 1155 میلادی) خوانده می شود. باتوجه به اسامی موجود در کتیبه ها و تعمیرات و بازسازی ها که در این بنا و آرایش آن به محل آمده می توان گفت که این کاروانسرا قرن ها مورد توجه ارباب خیر، هنردوستان و بزرگان بوده است. اولین تعمیر و بازسازی کاروانسرای رباط شرف سرخس را شاید بتوان از طرف ترکان خاتون همسر سلطان سنجر دانست و شاید بعضی از تزیینات موجود نیز از همین دوره باشد، اما با وجود این بازسازی ها اصل معماری همان معماری اصیل خود بناست که امروز بقایای آن به صورت ویرانه ای متروک در وسط بیابانی قرار گرفته است. این بنا که زمانی محل اقامت کاروانیان و مسافران بوده است در زمره مهم ترین ابنیه تاریخی استان خراسان به شمار می رود.