بر ستیغ تحقیق و دانشوری(۳)

*مروری بر پیشینه و مکانت علمی شهید آیت الله قاضی طباطبائی

حجت الاسلام والمسلمین دکتر هاشم هاشم زاده هریسی
 

ویژگی ها و خصوصیات علمی شهید آیت الله قاضی طباطبائی
 

مقام علمی علامه شهید قاضی طباطبائی علاوه بر عمق و بلندای آن ، از امتیازات و ویژگی های خاصی برخوردار است که او را از بسیاری از عالمان و دانشمندان، متمایز می سازد . این خود نکته مهمی است که تبیین آن را گرچه به طور گذرا ضروری می سازد، زیرا کمتر بدانها پرداخته شده است.
1. اطلاعات علمی این مرد علم و تحقیق ، صرفاً طولی و یا صوری نیست ، بلکه از عمق فراوانی برخوردار و بر فکر و اندیشه سلیم و قوی و بر مطالعات و تحقیقات وسیع و دقیق استوار است . این علم در یک و یا دو رشته علمی رایج در حوزه های علمیه متوقف نمی شود ، بلکه از وسعت ، گستره و تنوع زیادی برخوردار است . او عالم ذوفنون بود در علوم متنوع و رشته های مختلف علمی تبحر داشت: فقه ، اصول، فلسفه ،کلام، عرفان، ادبیات، رجال، تراجم، انساب، تاریخ ،علوم قرآنی ، علوم و حدیث و درایت، شعر و ادب، کتابداری ، و کتاب شناسی. وی در همه این زمینه ها مطالعات دقیق و تحقیقات وسیع داشت که آثار و نشانه های همه آنها در نوشته های آن مرد بزرگ کاملاً متجلی و نمایان است .
2. علم او صرف علم و دانستن نبود ، بلکه توام با خوب دانستن ، عمیق فکر کردن ، دقیق فهمیدن، باریک بینی و نکته سنجی، توام با قرائت خوب ، برداشت خوب ، به کارگیری خوب و مناسب بود و معلومات خود را به روز می کرد و منطبق با شرایط و نیازهای روز عرصه می داشت و فکر و اندیشه عمیق ، ناب و سالمی در پشت معلومات و اطلاعاتش قرار داشت .
3. تنها یک سلسله اطلاعات و انباشته در مغز او نبود که با خود او نیز مدفون شود ، بلکه وی به معلومات خود عینیت می بخشید و ماندگارشان می ساخت. وی با قلم شیوای فارسی و نگارش سحرآمیز عربی خود ، مواد خام معلوماتش را به مواد مفید مصرفی تبدیل و به جامعه تزریق می کرد و علوم ، افکار و اندیشه های ناب و سالم خود را در سطح جهان اسلام تا حوزه های علمیه و در میان دانشمندان، اندیشمندان و محققان و عموم جوامع اسلامی منتشر می ساخت و بعد از خود نیز برای آیندگان به یادگار گذاشت.
4. به معلومات و اطلاعات خود سخت معتقد و پای بند بود، زیرا آنها را با رنج و مشقات و با فکر و اندیشه و با تحقیقات عمیق و مطالعات جامع و فراگیر به دست آورده بود، لذا به صحت ،سلامت ، درستی و حقانیت آنها ایمان کامل داشت و خود در زندگی بدان ها عمل می کرد . وی با بیان و قلم شیوا و رسای خود و با منطق و استدلال، آنها را به اثبات می رساند و نشر و رواج می داد و به دیگران منتقل می ساخت. در پای معلومات و معتقدات خود محکم می ایستاد و از آنها دفاع می کرد . نسبت به جعل ، دروغ ، خرافات و تحریف حقایق و واقعیت ها حساسیت شدیدی داشت و برمی آشفت و با شجاعت ، صراحت و قاطعیت و با برهان و منطق و با اطلاعات وسیع و قلم شیوا ، رسا و آتشینی که داشت به مبارزه بی امان با آنها بر می خاست . از جعلیات، اکاذیب ، تحریفات ، انحرافات، موهومات و خرافات پرده بر می داشت و آنها را رسوا و برملا می ساخت و در این زمینه آثار قلمی فراوان دارد.
5. از اخلاص علمی بالایی برخوردار بود . علمش و قلمش بر پایه اخلاص استوار بود . علم را صرفاً برای علم و یا برای خود و برای شهرت، مقام و منال نمی خواست، بلکه علم را برای اسلام ، برای عالمان و محققان و در خدمت آنان و در راه حق ، حقیقت و فضیلت می خواست ؛ به همین جهت با آن اطلاعات وسیع و معلومات جامع و تحقیقات عمیق و قلم شیوا و رسائی که داشت ، می توانست کتاب های مستقل زیادی را به نام خود تالیف و منتشر کند و استفاده های مادی و معنوی زیادی از آنها ببرد و شهرت علمی و مقام اجتماعی فزون تری کسب کند، ولی قلمش و علمش در خدمت خودش نبود ، بلکه در خدمت اسلام و خدمت گزاران اسلام بود و همه زحمات ، مشقات و تحقیقات توان فرسای خود را به پای آنها می ریخت و تقدیم آنها می نمود .
وی با تعلیقه زدن ، حاشیه زدن و پاورقی و مقدمه و موخره نوشتن به احیای کتب گرانسنگ علمای بزرگ که در معرض زوال بودند ، می پرداخت و با تصحیح و اصلاح ، ذخایر علمی و میراث فرهنگی گذشتگان صالح را احیا می کرد و به جریان چرخه علمی و بهره برداری وارد می ساخت .
او کتاب هایی را احیا و منتشر کرد که بدون تلاش او، اسم و رسمی از آنها در عرصه علم و فرهنگ باقی نمی ماند، زیرا کسی در فکر اصلاح و احیای آنها نبود.
او در فکر خود و مقام خود نبود و تبلیغ نفس نمی کرد . او می خواست کاشف الغطاها را احیا کند و زنده نگه دارد ، از آثار گذشتگان شبهه زدائی کند و گرد و غبار دروغ تحریف و خرافات را از چهره آنها برگیرد ، نه برای آنکه خود جلوه کند؛ هر چند به طور مستقل و به نام خود، کتاب وزین «اربعین » را دارد که آن هم از جهت رفع اشکالات تحریفات و اشتباهاتی بود که در برخی از کتب علمای گذشته دیده بود و نه برای ارضای نفس خود یا شهرت . این اخلاص علمی در همه آثار او به وضوح نمایان است و نظیر او کمتر یافت می شود که با داشتن آن همه اطلاعات وسیع و قلم شیوا و تحمل آن همه مشقات تحقیقات، نه برای خود و به نام خود ، بلکه به نام دیگران و احیای آثار دیگران کار و کوشش کند . باید در پیشگاه چنین عالم با اخلاص ، زحمتکش و خدمتگزار ، عرض ادب نمود و به نام او و به پاس خدمات عالمانه و خالصانه او ، باشکوهترین همایش های تجلیل ،تکریم و قدردانی را به پا داشت.
6. وی آگاه به زمان و با نیازها و مشکلات جوامع اسلامی آشنا بود در تحقیقات و نوشته هایش به دنبال مسائل روز و رفع نیازها و حل مشکلات و اصلاح ناهنجاری ها بود و انگشت روی دردهای اصلی و نقاط حساس می گذاشت و به درمان آنها می پرداخت. در بحث ویژگی های قلم به این موضوع خواهیم پرداخت .
7. مهم ترین امتیاز و ویژگی این عالم با اخلاص و برجسته و این شهید بزرگوار ، قلم شیوا ، سحرآمیز و اعجاب انگیز اوست . برای تجلیل از قلم او فصل مستقلی را می گشایم .

قلم شیوای شهید قاضی و ویژگی های آن
 

او یک عالم و دانشمند معمولی که صرفا حامل علم باشد، نبود، بلکه عالم عامل بود . عالم دارای حرف و سخن بود ، عالم صاحب فکر ، اندیشه و قلم بود آن هم قلمی شیوا و استثنائی ، قلم روز و قوی ، قلم رسا و گویا ، قلم سحرآمیز و اعجاب انگیز ، قلم شیرین تر از عسل ،نرم تر از زبد و برنده تر از شمشیر، قلمی که هر جا ، کجی ،انحراف ، تحریف، جعل ، دروغ ، تعصبات کورکورانه و اتهامات و خرافات می دید، از شدت تاسف و تاثر می گریست تا آنها را بشوید و بزداید . از نوک قلمش آتش می ریخت تا هرچه تحریف ، دروغ و تهمت است بسوزاند. همه این حالات اعجاب انگیز در قلم او نمایان است. قلم او از ویژگی ها و امتیازات او بود و او را از بسیاری از علما و دانشمندان متمایز می ساخت. قلمی دو زبانه: فارسی و عربی که در هر دو عرصه، شیوا، زیبا، ساده و روان بود ، ولی قلم عربی او چیز دیگری است و از ویژگی های خاصی برخوردار است . این قلم واقعا سحرآمیز است و هر انسان صاحب نظری را به وجد می آورد و به شگفتی و تحسین وا می دارد ، به طوری که قلم بسیاری از نویسندگان عرب زبان نیز به پای آن نمی رسد. قلمی است سلیس ، روان ، ادیبانه و دارای سوز و گداز که از دل بر می خیزد و بر دل می نشیند . قلمی است که استدلال را با حماسه ، اندیشه را با احساس درمی آمیزد و این خود هنر بزرگی است که شهید قاضی از این هنر در حد اعلا برخوردار بود . بسیارند عالمانی و دانشمندانی که مغزشان مالامال از علم و فضیلت است و مردان علم و عملند ، ولی از نشر و بروز آن ، عاجزند و یا توان محدودی دارند و نمی توانند در حد وسیعی اثرگذار باشند . عده ای از علما و دانشمندان هم فقط از طریق تدریس و بیان که شعاع برد آن طبیعتا محدود است ، می توانند ناشر علم و فضیلت باشند ، ولی عالمان صاحب فکر ، اندیشه و قلم، آن هم قلم سیال و جوال دو زبانه، اندکند، از نوادر و نخبگانند ، تحول آفرین و اثرگذارند، جاودانه و ماندگارند و آثار آنها تا قیامت باقی است و شهید قاضی طباطبائی یکی از این عالمان و دانشمندان و بلکه از بارزترین آنهاست .
این حقیقت را از زبان و قلم آیت الله العظمی میلانی بشنویم که در تجلیل از قلم و نوشته های این شهید بزرگوار اظهاراتی دارند که مضمون آن چنین است:
«وسعت اطلاعات و معلومات یک عالم ، ذوالعلوم و ذوالفنون بودن و حتی اهل تحقیق و اهل فکر و اندیشه بودن او یک چیز است که شاید خیلی ها داشته باشند ، ولی صاحب قلم بودن و معلومات انباشته های ذهنی خود را با عبارات فصیح و رسا و با قلم شیوا نوشتن ، چیز دیگری است ، یک علم و بلکه هنر دیگری است و شایسته تقدیر و تجلیل فراوان ، ولی بسیار کمیاب است و کار همگان نیست. موهبت الهی و نعمت خدادادی است ».
سپس تعیین مصداق می کنند و خطاب به شهید قاضی می گویند :«این قریحه و این سبک نوشته های فضیلت آمیز حضرت عالی مورد اعجاب است و این فضلی است از جانب خدا که به هر کسی که بخواهد عطا می کند.»
و سپس اضافه می کنند :
«این موضوع را در جلسه ای خصوصی با آیت الله کاشف الغطاء در میان گذاشتم و ایشان تصدیق نمود.»(59)
از این سخن چنین استفاده می شود که موضوع صحبت و مذاکره در جلسه خصوصی این دو آیت الله ، قلم شیوا توأم با علم و فضیلت شهید قاضی و کتاب جنه الماوی کاشف الغطاء بوده است که با قلم زیبا و شیوای این شهید بزرگوار تنظیم ، تکمیل ، احیا و منتشر شده است .در مورد زیبایی ، سلامت و شیوایی قلم شهید قاضی و وزانت، متانت و ارزش علمی نوشته های او و توصیف و تمجید از قلم و آثار قلمی این بزرگوار ، صاحب نظران ، قلم شناسان ، کتاب شناسان و بزرگان قلم و ادب سخنان فراوان و ارزشمندی گفته اند که ذکر همه آنها حجم مقاله را سنگین می کند و از ظرفیت آن خارج است ؛ بدین جهت من در اینجا به عنوان نمونه به همان سخنان پر ارج و پر معنای آیت الله العظمی میلانی اکتفا می کنم و به نکته مهم دیگری در ارزش قلم و آثار قلمی شهید قاضی طباطبائی می پردازم .
این شهید بزرگوار ، عالم و آگاه به زمان بود، نیازهای جامعه اسلامی را خوب می شناخت ، در تحقیقات علمی و آثار قلمی خود، اهداف خاص و بلندی را دنبال و خلاها را پر و نیازها را برطرف می کرد و ضرورت ها را پاسخ می گفت . آثار قلمی او تکرار نوشته های دیگران نبود، بلکه اصلاح و تصحیح نوشته های آنان و رفع نواقص و اشکالات بود. هر کتاب و اثر علمی وزین و ارزشمندی را از ذخائر و میراث گذشتگان می دید که کمیاب و در معرض زوال است ، با اصلاح و تصحیح و تکمیل به احیا و نشر آن می پرداخت مانند کتاب های «اللوامع الاتهیه - آداب النفس » و امثال آن و یا هر کتاب خوب و ارزشمندی را می یافت که اشکالات و نواقصی در آن وجود داشت با پاورقی زدن ، به تصحیح و اصلاح آن می پرداخت و رفع اشکال و آن را منتشر می کرد ، مانند « انوارالنعمانیه » و امثال آن . وی هر کتاب و نوشته ای را ارزشمند و یا در مسیر وحدت اسلامی و مصالح جهان اسلام و پاسخ گوی نیازهای روز امت اسلامی می دید، به تنظیم، تکمیل و نشر آنها می پرداخت مانند کتاب ها و نوشته های استاد و مرشد محبوبش آیت الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء یعنی «فردوس الاعلی و جنه المأوی » و امثال آن .
اگر احساس می کرد سؤالات و اشکالاتی در جامعه و در میان مردم و جوانان مطرح است ، به پاسخ آنها می پرداخت و شبهات را رفع می کرد مانند کتاب های «اجوبه الشبهات الواعیه » و « ملحقات انیس الموحدین » و امثال آنها . هر مسئله مورد اخلاقی را می دید که تحقیق در مورد آن و کشف حقیقت آن ضرورت داشت و کسی بدان نمی پرداخت ، این مسئولیت را بر دوش می کشید مانند کتاب وزین و قطور «اربعین » و مسایل زیادی که در لابلای آن ، بدانها پرداخته است .
سومین نکته مهم و قابل توجه در نوشته ها و آثار قلمی این شهید بزرگوار، توجه و حساسیت به جعل، تحریف و وارد کردن اخبار و داستان های دروغ و خرافی به اسلام ، جمود، تحجر ، قشرگرائی ، اخبارگری ، اتهامات مذهبی ، شبهه افکنی ، اختلاف افکنی در اسلام بود که بسیار از آنها رنج می برد و در هر جا و در هر کتاب و نوشته ای با این گونه مسائل روبرو می شد ، سخت برمی آشفت ، شمشیر قلم به دست می گرفت ، به مبارزه و مقابله با آنها برمی خاست ، به سئوالات ، اشکالات و شبهات پاسخ می داد ،به شبهه زدائی ، تحریف زدایی، جعل، دروغ و خرافات زدائی و به طور کلی به لکه زدائی از چهره اسلام و تشیع می پرداخت ، با تحقیقات بسیار عمیق و طولانی ،پرده از روی حقایق برمی داشت ، چهره آنها را نمایان می ساخت و جعالان ، تحریف گران و دروغ پردازان را رسوا و برملا می ساخت. بسیاری از نوشته ها و آثار قلمی این شهید بزرگوار و عالم باوقار مخصوصاً تعلیقاش به این گونه موضوعات اختصاص دارد زیرا بزرگترین مشکل امت اسلامی و سنگین ترین آفت اسلام را در این گونه مسائل و امور می دید ، بدین جهت به اصلاح آنها و مبارزه با آنها قیام می کرد . نسبت به این گونه مسائل و ناهنجاری های اعتقادی ، علمی و فرهنگی، حساسیت شدیدی داشت و برای مبارزه با آنها از نظر علمی، قلمی و اطلاعاتی از آمادگی کامل برخوردار بود . در این عرصه ، هم فعال بود و هم موفق و این روش یعنی مبارزه با خرافات ، تحریفات، جعلیات ، اتهامات و اختلافات مذهبی یکی از برجسته ترین خصوصیات و ویژگی های علمی و قلمی او بود .
متاسفانه در عرصه مبارزه ، ما او را تنها یک مبارز سیاسی می شناسیم ، در صورتی که او بسی بیش از آنکه مبارز سیاسی باشد ، مبارز علمی و قلمی است و پیش از اینکه مجاهد عرصه سیاست باشد ، مجاهد عرصه فکر ، اندیشه و قلم است . و در این عرصه کارهای ارزنده ای را انجام داده و آثار فراوانی را خلق کرده است و هرچه در این باره گفته شود کم است و حق او ادا نمی شود . به نظر من حق او در صورتی ادا می شود و روح این شهید بزرگوار در صورتی شاد و از ما راضی خواهد بود که مبارزات و مجاهدات علمی و قلمی او را زنده نگه داریم و همه نوشته ها ،پاورقی ها ، تعلیقات و تحقیقات این عالم مجاهد در مبارزه با تحریفات، خرافات ، جعلیات ، اتهامات و اختلافات مذهبی و امثال آنها را تحت یک عنوان واحد در مجموعه ای مستقل ، سامان دهی ، جمع آوری و منشر سازیم ، ولی متاسفانه تحقیقات ، نوشته ها و نظرات علمی او به صورت متفرقه و پراکنده در تعلیقات و پاورقی های کتاب های مختلفی که بعضی از آنها کمیاب و یا نایابند و در دسترس عموم نیستند، گم شده و ناشناخته مانده اند.
من لازم می دانم و پیشنهاد می کنم و بر آن تأکید می ورزم که آثار علمی ،فکری و قلمی علامه شهید قاضی طباطبائی بازیابی ، سامان دهی ، دسته بندی و موضوع بندی و از این حالت پراکندگی و کمیابی خارج و به صورت مجموعه ای واحد و یا چند جلدی به دو زبان فارسی و عربی چاپ و منتشر شوند و در دسترس همگان قرار گیرند تا هم مقام علمی ، فکری و ارزش قلمی وی برای عموم روشن گردد و هم همگان در سطح جهان اسلام بتوانند از افکار و نظرات این محقق برجسته ، خوش فکر و خوش قلم استفاده کنند . او برای خود کار نکرد و به نام خود و برای شهرت و آوازه خود ننوشت ، بلکه برای اسلام و به نام علمای بزرگ اسلام و در جهت احیای ذخائر علمی و میراث فرهنگی گذشتگان صالح کار کرد و قلم زد و ما نیز موظفیم در برابر اخلاص و فداکاری او و برای زنده ماندن نام و یادش و نشر افکار و ترویج اهداف علمی وی کار کنیم . نام ، یاد، خاطرات ، افکار و اندیشه های آن عالم با اخلاص و مجاهد و شهید والامقام را نه تنها باید در بعد سیاسی ، بلکه باید در بعد علمی و فرهنگی نیز احیا، جاودانه، فراگیر و همگانی سازیم، زیرا احیا و زنده نگه داشتن نام او و نشر افکار و اندیشه های او همان احیای اسلام و نشر اسلام و خدمت به اسلام است.
بر اساس همین ضرورت است که نگارنده این کار مهم را از همین جا شروع و پیشنهادی را که مطرح کردم ، خود آغاز می کنم و نمونه ای را ارائه می دهم و در ارائه نمونه از تعلیقات متین «انوار نعمانیه » شروع می کنم و به تحلیل و تبیین آنها می پردازم . این تعلیقات به نظر نگارنده از پرمحتواترین و ارزشمندترین و در عین حال مظلوم ترین ، کمیاب ترین و گمنام ترین تعلیقاتند و نکاتی بسیار مهم ، دقیق، ظریف و مورد نیاز روز در آنها نهفته است و مقام برجسته علمی علامه شهید قاضی طباطبائی ، افکار ، اندیشه ها ، دغدغه ها و دیدگاه های او را در مسائل و موضوعات مختلف به وضوح نشان می دهد و جایگاه و شخصیت علمی وی را که موضوع بحث ما است ، به عنوان یک نمونه بارز و روشن برای ما ترسیم می کند . امید است این طرح ، القای فکر جدید ، ارائه روش نو و فتح البابی در اجرای یک طرح جامع در معرفی و نشر آثار علمی و قلمی این شهید والامقام باشد .ان شاءالله.

پی نوشت ها :
 

59. آیت الله العظمی میلانی
 

منبع:ماهنامه شاهد یاران، شماره 51