پیشینه تاریخى
بررسى باستانشناسان از مطالعه سفال هاى به دست آمده نشان مى دهد که این منطقه در دوره حکومت سلجوقیان، ایلخانیان و صفویان پر رونق ترین روزگار خود را طى کرده است. به عقیده کارشناسان و با توجه به آنچه در متون تاریخى آمده است، قبل از پیدایش شهر یزد کنونى، محوطه اى در نزدیکى روستاى سریزد وجود داشته با نام فرافر یا فرافتر که پس از خشکسالى و جنگ با سپاه اسلام از رونق افتاده و از بین رفته است. سپس مردم آنجا، شهر خود را در یزد کنونى بنا مى کنند. به احتمال زیاد روستاهاى این منطقه، مانند هرفته و سریزد، باقى مانده آن آبادانى باشند. همچنین بقایاى دروازه اى رفیع و بلند در روستاى سریزد قرار دارد که در میان مردم به سردر شهر فرافر شهرت یافته است. در کتب تاریخى همچون جامع مفیدى و جامع جعفرى در این باب آمده است: زمانى که لشگر اسلام به تعقیب یزدگرد که به طرف خراسان گریخته بود، مى رفتند در بیابان طبس راه را گم کردند. پس از مشقت بسیار به فهرج رسیدند و در آن منزل ساختند و اهالى فهرج را به دین اسلام دعوت کردند. ایشان 2 روز مهلت طلبیدند تا به اتفاق دوستان خود به خدمت آمده و مشرف شوند. به جهت مشورت به طلب مردم خویدک و فرافتر فرستاده و بعد از اجتماع، آن 2 فرقه در جواب گفتند ما از دین خود دست باز نمى داریم و به این لشگر پریشان شبیخون مى زنیم. سپس 3 قریه به اتفاق یکدیگر به لشگر اسلام حمله کردند و بسیارى از صحابه و تابعین را به شهادت رساندند. بعد از این حرکت شنیع، خرابى در قریه فرافر راه یافته و به مرور خراب شد.
* معیشت و زندگى
روستاى سریزد در گذشته بسیار آباد و پرجمعیت بوده است ولى به سبب خشکسالى هاى متعدد، ساکنان آن به شهرهاى اطراف کوچ کرده اند. در حال حاضر این روستا حدود 400 نفر جمعیت دارد که بیش از 65 درصد آنها تحصیلکرده و باسواد هستند. 45 درصد از فعالیت اقتصادى روستا بر پایه زراعت و باغدارى است و دامدارى اغلب به جهت مصارف داخلى و شخصى انجام مى شود. بقیه افراد در بخش هاى صنعتى و خدماتى فعالیت مى کنند و زنان روستا نیز به بافتن گلیم و قالى مشغول هستند. آب کافى، خاک مناسب و هواى مطلوب موجب بوجود آمدن باغ هاى میوه و زمین هاى زراعى گسترده اى در روستا شده است. از مهم ترین محصولات زراعى و باغدارى مى توان به گندم، جو، صیفى جات، انار، انجیر، توت و پسته اشاره کرد.
* جاذبه هاى گردشگرى
مى توان قابلیت هاى گردشگرى روستاى سریزد را در 3 بخش عمده بیان کرد:
1ـ جاذبه هاى فرهنگى
فرهنگ، آیین، آداب و رسوم و نحوه زندگى در هر شهر و روستاهاى کشورمان با دیگرى متفاوت است. بطور مثال برگزارى مراسم ایام محرم یا ازدواج در روستاى سریزد با روستاى ابیانه در کاشان و روستاى پاوه در کرمانشاه متفاوت است و همین تفاوت ها موجب مى شود فرهنگ نقاط مختلف براى ما جذاب باشد. در واقع جملگى یک عمل و هدف را با فرهنگ و رسوم بومى منطقه خود انجام مى دهند. نحوه زندگى و معیشت در روستاى سریزد، نحوه برگزارى مراسم با شکوه مذهبى در حسینیه ها، نوع و روش طبخ خوراک، داستان و افسانه هاى محلى و آداب و رسومى چون سادگى و قناعت مردم کویرى، بى پیرایه بودن، دوستى و مهربانى و… از مهم ترین ویژگى ها و جاذبه هاى فرهنگى – اجتماعى این روستا مى باشد ولى مراسم جوش دوره، شبیه سازى و نخل بردارى در روز عاشوراى حسینى جلوه اى خاص به آن مى بخشد. روستاى سریزد به دلیل خوش رویى، میهمان نوازى و مهربانى مردمش در منطقه به روستاى دوستى معروف شده است.
2ـ جاذبه هاى طبیعى
مردم نواحى کویرى از گذشته براى تداوم سکونت در منطقه خود با طبیعت در حال ستیز بوده اند. نزدیکى به کوه مدوار و چشمه پر آب آن و همچنین وجود قنوات متعدد، تا حدودى موجب شده ساکنین روستاى سریزد از این حیث آسوده باشند. آب چشمه فوق در دوران پرآبى همچون رودى از میان روستا مى گذشته ولى اکنون اثرى از آن نیست و قنات ها جاى آن را گرفته اند که خود از جاذبه هاى طبیعى روستاى سریزد به شمار مى آید.
مجاورت با بیابان یزد – کرمان، یکى از قابلیت هاى دیگر روستا براى علاقه مندان به تجربه کویرپیمایى است و در فاصله اندکى از بیابان ها این گذرهاى سرسبز و کوچه باغ هاى خنک با جوى آبى در میان چه گوارا جلوه مى نماید. سکوت و خلوتِ شب و چراغانى چشم نواز ستاره ها بى تردید نشانه اى از عظمت و بزرگى خداوند در آسمان بى انتهاى روستاى سریزد است.
3ـ جاذبه هاى معمارى و تاریخى
اقلیم گرم و خشک در شهرهاى کویرى ایران موجب پدید آمدن گونه هاى مختلف معمارى مسکونى با الگوهاى متنوع شده است. بافت روستاى سریزد از نظر معمارى پیرو و تابع آب و هواى حاکم بر منطقه است. کوچه هاى باریک و پیچ در پیچ و خانه ها داراى دیوارهاى قطور و بلند هستند. آب انبار، پایاب، و بادگیرها در سیماى روستا و اتاق هاى سه درى، پنج درى، فرم رخبام، بیرونى، اندرونى و حوضخانه در معمارى مسکونى و خانه ها، نشان از معمارى هوشمندانه کویرى در روستاى سریزد دارد. ابنیه و مجموعه هاى با ارزش معمارى روستاى سریزد را مى توان به چند دسته فوق تقسیم کرد.
* آب انبارها
آب مصرفى جهت شرب و مصارف خانگى از آب انبارها تأمین مى شود. در روستاى سریزد 6 آب انبار با فرم و الگوى متفاوت وجود دارد که برخى از آنها هنوز مورد استفاده قرار مى گیرد.
* مجموعه هاى مذهبى
منظور از مجموعه هاى مذهبى حسینیه، تکیه و مساجد است. در روستاى سریزد هر کدام از مراکز محلات و نقاط اصلى تجمع روستاییان داراى مسجد، حسینیه و میدان هستند. این اماکن به جز کارکرد مذهبى بخصوص در ایام محرم، در اغلب مواقع محلى براى جمع شدن و مشورت روستاییان جهت تصمیم گیرى هاى مهم است.
* مجموعه خانه هاى تاریخى
همان طور که گفته شد، روستاى سریزد از نظر تاریخى داراى قدمت بسیار زیادى است و در گذشته به صورت ارباب- رعیتى اداره مى شده که در شکل گیرى معمارى خانه ها بى تأثیر نبوده است. بیش از نیمى از واحد هاى مسکونى روستا تاریخى است ولى نزدیک به 25 خانه تاریخى داراى ارزش هاى معمارى و فرهنگى است. در بیشتر خانه هاى قدیمى و متروکه روستاى سریزد نشانه حیات و زندگى وجود دارد. اغلب این خانه ها داراى حیاط هاى جداگانه با ارائه و تزئینات زیبا و با شکوه هستند و بادگیر، حوضخانه و انواع اُرسى (پنجره هاى مشبک رنگى) در بیشتر آنها دیده مى شود.
* مجموعه کاروانى
طبق مطالعات و پژوهش هاى صورت گرفته در حوزه راه هاى منطقه و با توجه به مطالب عنوان شده در سفرنامه ها، مى توان گفت روستاى سریزد یکى از ایستگاه هاى با اهمیت کاروانى در مسیر رى – کرمان بوده است. این راه باستانى از محله پایین در شمال روستا مى گذشته و اکنون نزدیک به 3 کیلومتر به سمت جنوب غربى تغییر مسیر داده است. در این مجموعه منحصر به فرد چاپارخانه، آب انبار، مسجد جامع، حسینیه و 2کاروانسرا وجود دارد. البته تا چند سال پیش یک پایاب نیز در کنار کاروانسراى شاه عباسى وجود داشته که اکنون به دلیل خیابان کشى، زیر زمین مدفون شده است.
* قلعه سریزد
این بنا یکى از عظیم ترین و زیباترین قلعه هاى دفاعى در کویر مرکزى ایران است. به گفته صاحبنظران، هسته اولیه این قلعه مربوط به دوران ساسانى است و در دوره صفویه در 3 طبقه مرمت و بازسازى شده است. عناصر تدافعى مانند دروازه، خندق، حصار و دیوارهاى تو در تو، برج هاى مراقبتى و تیرکش در آن به خوبى مشاهده مى شود. اتاق جهت اسکان موقت، انبار هاى آذوقه و محل نگهدارى دام از مهم ترین فضاهاى موجود در قلعه سریزد است. در ورودى قلعه بر روى خندق پل متحرکى نصب شده بوده که هنگام شب، به کمک طناب و قرقره بلند مى شده و در پشت دروازه قرار مى گرفته است. این قلعه با توجه به سابقه تاریخى، فضاهاى متنوع و بافت پیرامونش مکان مناسبى براى ساختن فیلم هاى تاریخى است.
متأسفانه با وجود جاذبه هاى بى نظیر طبیعى، تاریخى و معمارى، کمتر از 5 درصد از گردشگران بى شمار داخلى و خارجى که سالانه از شهر یزد بازدید مى کنند، به دیدن روستاى سریزد مى آیند. همواره خشت هاى پیر و خسته روستاى دوستى در انتظار نفس هاى تازه و نگاه هاى پر انرژى بازدید کنندگان خواهد بود.
