موسیقی کتولی

الف ) آواها منطقه‌ی کتول شرقی‌ترین مناطق تبری‌زبان و از اصلی‌ترین بلوک استرآباد قدیم محسوب می‌شود. نزدیکی و همجواری با ترکمن صحرا و خراسان به غنای فرهنگی و هنری آن افزوده است . واژه‌ی کتول را بعضی از اهالی قلم ، واژه‌ای سنسکریت به معنای ” نگهبان قلعه ” و هم ریشه با کلمه‌ی ” کوتوال ” گرفته‌اند . و عده‌ای هم این واژه را تبری و به معنای ” شیب ” آورده‌اند . اساس ساختار موسیقی مقامی کتولی بر پایه‌ی سه مقام آوازی به نام‌های ” هرایی ” ، ” راستِ مقام ” و “کلّه‌کش” استوار است. خنیاگران کتولی از دیرباز این سه مقام را بر اساس سلیقه و ذوق فردی و با اتکا به سنت بداهه با توجه به چگونگی بلندی و یا کوتاهی جملات آن به هنگام اجرا می نواخته اند. این مقام های سه گانه سرچشمه ی مقامات دیگری شدند که به نام پدید آورندگانشان موسوم بودند . مثلاً ” مقام علیمحمد صنم” ، ” مقام یحیی گالش ” و یا ” مقام حسنخانی ” که وجه تمایز آنها در اجرای پرشتابتر و سریعتر آنان است. به این صورت که راست ِ مقام‌ها پرشتابتر ، سریعتر و کوتاه‌ترند و هرایی‌ها و کلّه‌کش‌ها کشیده‌تر و سنگین‌تر و طول جملات آنان از راستِ مقام‌ها و بلندتر می‌باشد. بنابراین هرایی مقدمه و پیش درآمد آهنگ‌های کتولی و پس از آن راست مقام‌ها و سپس کلّه‌کش‌ها اوج موسیقی کتولی می‌باشند. بخش دیگری از موسیقی آوازی کتولی منظومه‌هاست ، که منظومه‌های “‌عباس مسکین ” و ” عباس گالش ” از معروف‌ترین آنهاست . آخرین بخش از موسیقی آوازی کتولی ، ” ریز مقام‌ها ” می‌باشند که خود از مقام‌های اصلی گرفته شده‌اند . که بسیاری از آنها به فراموشی سپرده شده‌اند . این بخش از موسیقی کتولی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد : دسته‌ی اول ریزِ مقام‌هایی که در ادامه‌ی راستِ مقام‌ها و کلّه‌کش‌ها خوانده می‌شود و به طور کلی حالت خلاصه شده‌ای از مقام‌های منطقه هستند که با شتاب و ریتم تندتری به اجرا در می‌آیند و حالت ادای کلمات در آنها زیر حلقی می‌باشد. دسته‌ی دوم شامل ترانه‌هایی است که اختصاصاً به وسیله‌ی زنان اجرا می‌شود . و جشن‌ها به ویژه عروسی‌ها در بر می‌گیرد. مانند ” لاله لاله ” ، ” های چینی‌ام “‌و ” حنا حنا ” و نیز آهنگ‌هایی مثل ” سرگریه ” که به عزاداری‌ها مربوط می‌شود. ب ) نواها موسیقی سازی کتولی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد : نخست مجموعه قطعاتی که در جشن‌های شاد ـ به ویژه عروسی‌ها ـ اجرا می‌شود . مثلاً در عروسی‌ها بین جوانان ، مسابقه‌های کشتی‌گیری و اسب‌دوانی و عروس آوردن را با این ساز همراه می‌کردند. دسته‌ی دوم در پاسخ به مقام‌های آوازی نواخته می‌شد ، که کلیه ” هرایی” ها ، راست مقام‌ها و کله‌کش‌ها را در بر می‌گیرد. و با سازهایی مثل ” دوتار “‌، ” نی ” ‌و ” کمانچه ” اجرا شده است. گروه سوم قطعات فاقد کلام می‌باشد و اصلاً روایت پنهانی را در بر دارد. حال و هوایی مثل حماسه ، عشق و عرفان را بر می‌انگیزد. آهنگ‌هایی مانند ” ورساقی ” ” زارنجی ” ، ” شترناز” ، ” غریب ” و ” یارخدیجه ” نمونه‌های برجسته‌اند . مهاجرپذیری منطقه‌ی کتول ، راه را برای سازهای گوناگون باز کرده است . ولی نی و دوتار و بعد از آنها کمانچه سازهای اصلی محسوب می‌شوند. نی کتولی از نظر ساختمان تلفیقی از ” لله وای مازندرانی ” و ” یدّ بَقُم ترکمنی “‌ است . بلندی این ساز نشانگر زندگی کتولی‌ها در کوهستان و زندگی بر پایه‌ی دامپروری و کشاورزی می‌باشد که نی ، کشمکش چوپانان با طبیعت را بازگو می‌کند. نی کتولی مانند نی چوپانان مازندرانی ، دارای چهار سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر است و نوع لبیِ آن از بیرون تراشیده می‌شود . و هنگام نواختن بین لب و دندان قرار می‌گیرد. دوتار کتولی در دو نوع کاسه کوچک و بزرگ مثل دوتارهای شمال خراسان است . این ساز با یازده پرده به شیوه‌ی نواختنِ ترکمنی نزدیکتر است. کمانچه‌ی کتولی نیز به کاسه‌ی کوچک و بزرگ تقسیم می‌شود . کمانچه‌های کاسه کوچک شبیه کمانچه‌ی” نسایی ترکمنی ” است . این ساز با سه سیم نواختنش به اجرای مازندرانی و ترکمنی ـ با حفظ هویت کتولی ـ نزدیک می‌باشد. ساز دیگر کتولی ” شمشاد ” می‌باشد که شباهت زیادی با ” سیکاتک مازندرانی ” دارد . سازی زبانه‌دار ، دارای شش سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر است . جنس این ساز که سوغات کولیان است از چوب درخت شمشاد و یا نی خیزران می‌باشد. سُرنای کتولی نیز سُرنای شمال خراسان الهام گرفته است ، اما کتولی‌ها مثل مازندرانی‌ها فقط از صدای بم آن استفاده می‌کنند . این سرنا یک سوراخ در بالا و یک سوراخ در پایین دارد. از سازهای کوبه‌ای کتول از دُهُل که برگرفته از دهل‌های جداره کوتاه خراسانی است ، نمی‌توان غافل شد. و نیز از ” دست دایره ” که ویژه‌ی زنان است ، هم می‌شود ، یادی کرد. ج ) واژگان 1- سروانگ : اسم مرکبی از ” سر ” و ” وانگ ” که به فارسی امروز ” سربانگ ” می‌شود. که در لغت یعنی “‌آواز بلند “‌. در موسیقی کتولی این اصطلاح به حالتی اطلاق می‌گردد که نوازنده‌ی نی در صدای اوج با ریتمی خاص ، به خواننده در آهنگ‌های راستِ مقام ، هشدار و آماده باش برای اجرای آواز می‌دهد و نیز باعث تحریک و هیجان آواز خوان به ادامه کار می‌شود . معادل این واژه را به شکل ” کلّهَ ونگ ” شنیده‌ایم. 2- غریب : در لغت به معنی بیگانه و غریبه است . در موسیقی کتولی ، آهنگی است ، بی کلام که با ریتمی متفاوت با دوتار ، در موسیقی‌های مناطق دیگر مثل ترک و ترکمن هم نواخته می‌شود . معروف است این آهنگ ، روایت پنهانی از عاشقی غریب بوده است ، که به دیار غربت پناه می‌برد ولی دوباره به سرزمین دلبر بر می‌گردد و او را می‌رباید و با اسب فرار می‌کند و این آهنگ یادآور چهار نعل نواختنش می‌باشد. 3- ورساقی ورساقی را کنار و پهلوی ساقی معنا کرده‌اند . این آهنگ بی کلام را شاید بتوان مهم‌ترین آهنگ کتولی دانست که خود دوازده شاخه دارد و با ریتم‌های تکراری و گوناگون نواخته می‌شود . اگر چه وزیر فرهنگ و هنر سابق و بعضی از کُردها این آهنگ را حماسی و رزمی فرض کرده‌اند و حتی آن را با آهنگ ” جلو شاهی “خود مقایسه نموده‌اند . ولی برداشتی که از این آهنگ بر می‌خیزد ، به حال و هوای عرفانی با مفاهیمی چون فراق و کوچ با بُغضی پنهان و در گلو مانده همراه است . نوازندگان کتولی بر این باورند این آهنگ غیر از چیرگی در تکنیک ، تزکیه‌ی نفس و تجربه‌ی روحی می‌طلبد. 4- چکّه سِماع : ” چکّه ” به معنی ” کف زدن “‌و یا صدای حاصل از کف زدن می‌باشد و ” سماع ” در اینجا به معنای رقص و پایکوبی می‌باشد. این مراسمی در جشن‌های شاد و به ویژه عروسی‌ها مثل آوردن داماد از گرمابه بوده است ولی اصل آن مربوط به زنان است. چکّه سماع ریشه در آیین‌های باستانی ایرانی‌ها دارد . 5- نی بیت : این اسم مرکب از ” نی “‌ و ” بیت ” تشکیل شده است. نی که همان ساز معروف چوپانان است . ولی ” بیت “‌ در ادبیات فارسی به شعری گفته می‌شود که با آواز و ساز اجرا می‌شده است . به قول مولانا در مصراع ” رستم از این بیت و غزل ” یعنی از این شعر عاشقانه که با موسیقی اجرا می‌شود ، رهایی یافتم. واژه‌ی “بیت ” در کتولی به شکل ” بید ” (BID ) تلفظ می‌شود و این اجرا نی و دو بیتی‌های عاشقانه ، ” نی بید ” گفته می‌شود. این اجرا که اغلب دو نفره است ، با فرم خاصی از نشستن اتفاق می‌افتد و از کشمکش انسان با زندگی و طبیعت و رازهای درونی‌اش روایت می‌نماید . این مراسم اصیل یکی از نمادهای هویتی کتولی‌ها می‌باشد. 6- کلّه کش : این اسم مرکب از “‌کله” به معنی بلندی و بالایی و ” کش “‌ به معنای سینه ، پهنای قله کوه تشکیل شده است. فضای مسطح در نوک قله را ” کلّه کش ” می‌گویند . در موسیقی کتولی “‌کلّه کش “‌ ، آوازی است در اوج و بسیار کشیده که دارای حزنی نفس‌گیر و ژرف می‌باشد . اشعاری سوزناک با این آهنگ اجرا می‌شود . دو بیتی‌هایی که با این آهنگ خوانده می‌شود ، بخشی کتولی‌اند و بعضی فهلویاتی‌اند که با گویش کتولی اجرا می‌شوند. 7- سرگریه : به معنی “‌گریه بلند ” می‌باشد ، یعنی ناله و گریه‌ای با صدای بلند. این آهنگ از ریز مقام های کلّه کش بلند محسوب می‌شود که ظاهراً بر سر مردگان به وسیله‌ی زنان به شکل سوگواره اجرا می‌شده است . این آهنگ با دوتار اجرای اصیل‌تری دارد. 8- یار خدیجه این آهنگ احتمالاً از دلبری گمنام و خدیجه نام گرفته شده است. این آهنگ در موسیقی‌های دیگر ، مثل کُردی و ترکمنی نیز ردپایی دارد ؛ روایت پنهان این آهنگ بی کلام ، وصف یک دلبر گمنام و شادی از شوق وصال را تداعی می‌نماید. 9- شترناز : جرس کاروان‌های شتر آن هم در مجاورت خراسان ترکمن ، برای گوش خنیاگران کتولی آشنا بوده است. و نیز جایگاه شتر در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی غیرقابل انکار است. شتر به حساسیت در برابر موسیقی شهرت دارد، داستان حُدی خوانی و تلف شدن شتران در کتاب کشف المحجوب علی هجویری معروف است. (4) و حکایت زانوزدن شتر در مقام این اهنگ کتولی با اجرای استاد اسماعیل معززی برای کتولی ضرب المثل است. 10- راست : واژه‌ی ” راست ” در موسیقی ایرانی به معنای دستگاه یا مقامی است که اجرایش سخت‌تر از دیگر دستگاه‌ها و مقام‌ها است. به همین دلیل اجرای موسیقی در ” راست پنجگاه ” کمتر دیده می‌شود که محمدرضا لطفی گرگانی اجراهایش در این راستا شهرت دارد. اما در موسیقی مقامی کتولی ، ” راست ” معنایی خلاف این موضوع را دارد. مقام راست در موسیقی کتولی به معنای اجرای مقامی سر راست و آسان است . پس ” راستِ مقام ” یعنی مقام سر راست. د) پیشکسوتان : حسن معززی (1272) ، مهدی بیک حسینی (1306 ) ، حسین علی خسروی کتولی ( 1299 ) ، علی اصغر اصلانی (1319 ) ، اسماعیل معززی (1314) ، علی حسین قنبری (1311)، عیسی فیوج (1307)، قربانعلی اصلانی (1317) ، علی اکبر اصلانی (1333) ، سید مجتبی حسینی (1339) ، سید علی حسینی و نصری اشرفی ، … هـ رهروان : محمد ایمانی (1341) ، علی اصفهانی ( 1342) ، عبدالرضا علمشاهی (1344) ، حسن انصاری (1347) ، محمدرضا برزگر (1354) ، زهره کتولی (1358) ، سید فاطمه حسینی (1347) ، سمیه دیلم (1361 ) ، علی زنگانه(1359) ، نعمت اصلانی کتولی و … و) پرچمدار : سید احمد حسینی متولد 1347 روستای بالاچلی کتول از بخش کمالان ، استاد موسیقی کتولی و نوازنده‌ی چیره دست دوتار ، رئیس انجمن موسیقی و مدیر خانه‌ی آموزش هنر و ادبیات سوره‌ی کتول است. ایشان با برگزاری دو جشنواره‌ی موسیقی مقامی کتولی در شهرستان ، اجرای موسیقی کتولی در کشور ، آموزش و ترویج این موسیقی در شهرستان و صرف هزینه‌های مادی و معنوی ، و کسب چندین مقام استانی و کشوری در جشنواره‌ها ، پرچمدار این هنر اصیل می‌باشد. نویسنده/عباسعلی فرهادی الف : هِـرایی (‌herayi ) : به معنای « ناله ای از ته دل » می باشد . این مقام از بَم ترین صدای موسیقی شروع می شود و مقدمه و پیش درآمد ردیف آوازی موسیقی کتولی است . دارای آوازی کشیده و سنگین و طول جملات آن بلند می باشد . مقام هرایی به چند دسته ی « بِلند » ، « کوتاه » ، « وسط » ، « دِبَند » و « کوتاهِ علی سیا » تقسیم می شود که اجرای بعضی از آن ها به چند فرم است . خوانندگان کتول در اجرای آواز هرایی معمولاً از اشعار عرفانی استفاده می کنند . ب : راستِ مِقام ( raste meqam ) : به معنای مقامی سر راست و آسان است . در ردیف آوازی موسیقی کتولی بعد از آواز هرایی اجرا می شود . فرم اجرای این مقام ، کوتاه ، سریع و پر شتاب می باشد که بعضی از آن ها به نام اشخاص و پدید آورنده ی آن ها به ثبت رسیده است . از نمونه ی این مقام‌ها می توان به « یحیی گالش yahya gales » ، «حسن‌خانی hasan xani»،«بادامی‌badami»،«دِبند de band»،«تَه کندسی ta koendesi » ، « سَرگریه sar gerye » ، « شیرین جان sirin jan » و « پِلنگا pelanga » اشاره کرد . خوانندگان هنگام اجرای راستِ مقام ها معمولاً از اشعار عاشقانه و یا از توصیف زیبایی های منطقه ی کتول استفاده می کنند . ج : کَلّه کَش ( kalle kas ) : این اسم مرکب از « کلّه » به معنی بلندی و بالایی و « کَش » ، بُن مضارع از فعل کشیدن است و به معنای صدای کشیده و بلند می باشد و در مجموع « کَلّه کَش» به معنی آواز بلند و کشیده ای است که در کوه و جنگل و ارتفاعات خوانده می شود . در موسیقی کتولی « کلّه کش » آوازی است در اوج و بسیار کشیده که دارای حُزنی نفس گیر و ژرف می باشد و در ردیف آوازی موسیقی کتولی بعد از مقام های هرایی و راستِ مقـام خـوانده می شود . کلّه کش ها به چند دسته ی « کوتاه » ، « وسط » ، « بِلند » ، « دِبند » و « بِلندِ دِبند » تقسیم می شوند . برخی از کلّه کش ها نیز مانند راستِ مقام ها به نام اشخاص پدید آورنده ی آن ها به ثبت رسیده و مشهور گشته اند که می توان به کلّه کشِ بِلـندِ«علـی مَمَدِ صِنَم ali mamade senam ? »و کلّه کَش بِلندِ دِبَندِ «مَندَلی گُلی mandali goeli » اشاره کرد . کلّه کش ها بیشتر در ارتفاعات کوهستان و با اشعاری سوزناک خوانده می شوند . به غیر از بید خوانی که به معرفی مقام های آن پرداختیم ، حال به بررسی انواع دیگری از آوازهای کتولی می پردازیم که در همین راستا خوانده می شوند . از معروفترین آوازهای عرفانی منطقه ی کتول ، می توان به آواز «حَقّانی haqqani » اشاره نمود . حقّانی یکی از ریشه ای ترین نمونه های موسیقی آوازی البرز است که در محافل و مجالس منطقه ی کتول ، با گویش کتولی اجرا می شود و این نشان دهنده ی اشتیاق مردم کتول به استفاده از حکیمانه ترین مضامین موسیقی و تعمیق و ژرفا بخشی به دیدگاه های باطنی و هستی شناسانه است . از دیگر آوازهای رایج در منطقه ی کتول ، می توان آوازِ کتولیِ «جانِ دلبر » یا « مَشتی جان » را نام برد . این آواز ، یکی از نغمه های زیبای موسیقیایی است که با کمی تغییر در اجرای آن ، در منطقه ی مازندران نیز ، به نام آواز کتولی و با الفاظی مانند « لَیلی جان » ، « عاشوق لَیلی » و « تی بنالم » ، با گویش مازندرانی اجرا می شود . از انواع دیـگر آواز که بیشتر توسط زنان به هنگام از دست دادن عزیزان و به شکل سوگواره خوانده می شود می توان مقام « سَر گِریه sar gerye » را نام برد که به معنی « گریه ی بلند » و از دسته ی راستِ مقام ها می باشد . بخش دوّم : ریزمقام ها در بخش دیگر آوازهای کتولی ، به بررسی « ریزمقام ها » می پردازیم که خود از مقام های اصلی گرفته شده اند . این بخش از موسیقی آوازی کتولی را می توان به دو دسته تقسیم کرد : دسته ی اوّل ، ریزمقام هایی که در ادامه ی راست مقام ها و کلّه کش ها خوانده می شوند و به طور کلّی حالت خلاصه شده ای از مقام های منطقه هستند و حالت ادای کلمات در آن ها زیر حلقی می باشد که بسیاری از آن ها به فراموشی سپرده شده است . دسته ی دوّمِ ریزمقام ها ، « ترانه های کتولی » می باشد . میان آوا های برآمده از دست و تلنگر که با جان و روان مردمان سرزمین کتول پیوند های نا گسستنی دارد ، ارزش « ترانه های کتولی » بر همگان روشن است ، زیرا در کتول قدیم تا امروز ، از مردمان ساکن کوهستان ها و روستا ها تا شهر ، به کار بردن ضربه ها و بر آوردن آواهای دلخواه از پشت تَشت و لگن و دایره تا هر در و تخته ای که می تواند خالق آوائی شود ، شادی دلخواهی می گیرند که سرمایه پایکوبی های دلپذیر می گردد . بسا زنان کتولی ساعت ها با کف دست به پشت سینی های مسی ضرب می زنند و کانون عروسی ها و جشن ها را گرم می دارند . با اطمینان خاطر می توان گفت که جذاب‌ترین بخش موسیقی آوازی کتولی را ، مجموعه ترانه های دل انگیزی تشکیل می دهد که از دیرباز بر زبان توده ی مردم این مرز و بوم جاری بوده است . ترانه‌های کتولی ، مطلوب اهل هنر و خواص ـ که مایه‌ی جذب و وصل بسیاری از شنوندگان بیگانه با موسیقی مقامی کتولی هستند ـ می باشد . این نغمه های شادی بخش ، پرواز عاشقانه‌ی پروانه های اشتیاق است به آسمان دل ، که مشتاق طراوت ، شادی و زیبایی است . هر یک از این ترانه‌ها و زیبایی‌های نهفته در آن ، ریشه در طبیعت ناب و برگرفته از ویژگی های قومی ، فرهنگی و اجتماعی کتول دارد و مایه ی اصلی آن‌ها از محیط پیرامون روستاها و نیز از احساس ، عاطفه ، عشق و محبت به یار و دیار و معشوق است . یکی از کاربردهای ترانه های کتولی ، اجرای آن ها در مراسم ها و جشن های شاد و به ویژه در عروسی هاست که خواندن آن ها ، همراه با رقص محلی کتولی صورت می گیرد که در منطقه ی کتول ، به « چَکّه سِما cakke sema » معروف است . « چَکّه » به معنی « کف زدن » و یا صدای حاصل از دست زدن می باشد و « سِما » به معنای رقص و پایکوبی است .

????????????????????????????????????