فرشته مرادی
زندگی مدرن و دغدغه‌های تک‌فرزندی
فاطمه گودرزی، استاد جامعه‌شناسی، تغییر در الگوهای خانواده و ارتباط میان زنان و مردان را عامل بروز تک‌فرزندی می‌داند و می‌گوید: «این شیوه‌های جدید، نتیجه انتخاب روش مطلوب افراد جامعه برای زندگی است که بر اساس شرایط اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و تغییرات آن به وجود می‌آید.» وی به معایب تک‌فرزندی اشاره می‌کند و می‌گوید: «تک‌فرزندها نمی‌توانند ناامیدی‌ها و فشارهای روحی را تحمل کنند. چنانچه توهینی به آنها شود، بی‌‌آنکه قصد و غرضی در کار باشد، این توهین را رفتاری عمدی با نیتی خاص تفسیر می‌کنند. آنها ممکن است مشکلات خود را برای دیگران بیان نکنند و فردی درونگرا شوند.
کودک تک‌فرزند در خانواده‌ای رشد می‌کند که افراد بالغ در آن حضور دارند و کودک دیگری نیست که بتواند با او ارتباط برقرار کند. هر دوی این عوامل نقشی مهم در پرورش کودکان تک‌فرزند دارند.» گودرزی درباره محاسن تک‌فرزندی اینچنین می‌گوید: «کودکان تک‌فرزند پیش از زمان معمول سخن گفتن را آغاز می‌کنند و روحیه اجتماعی نیرومندتری دارند. آنان از والدین خود تقلید و همچون بزرگسالان رفتار می‌کنند؛ به گونه‌ای که تحسین و تعجب دیگران را برمی‌انگیزند. آنها زودتر از دیگر کودکان با مسائلی مواجه می‌شوند که برخورد با آنها در سنین بالاتر اتفاق می‌افتد.»
چرا تنها فرزندت حساس است؟
اگر پدر و مادر مراقبتی افراطی از تک‌فرزند خود به عمل آورند، او را فردی ضعیف و کم‌تحمل بار خواهند آورد و فرزندشان از دیگران نیز انتظار خواهد داشت با او چنین رفتاری داشته باشند که این مسأله موجب ناتوانی او خواهد شد. اگر والدین اجازه ندهند فرزندشان با احساسات سخت و ناراحت‌کننده روبه‌رو شود یا امکان آشکار کردن این نوع احساسات را برای او فراهم نکنند، تحمل او در برابر این نوع احساسات ضعیف خواهد شد.
حمایت بیش از حد این والدین باعث می‌شود فرزندشان روحیه‌ای حساس و ضعیف داشته باشد. ولی در خانواده‌های چندفرزندی چنین مواردی کمتر مشاهده می‌شود. مجید اسلامی، مردم‌شناس، درباره والدینی که تنها یک فرزند دارند، می‌گوید: «در خانواده‌های تک‌فرزند، والدین و فرزندان هر دو احساس نیاز شدیدی به یکدیگر دارند؛ بنابراین ناگزیر به مراعات یکدیگر هستند؛ ولی خانواده‌های چندفرزندی چنین نیستند. دعواهای مکرر، جریحه‌دار شدن احساسات و عصبانیت در این خانواده‌ها رایج است و کودکان معمولاً برای کنترل این احساسات راهی مناسب می‌یابند و بار دیگر با هم بازی می‌کنند.»
آیا کودکان تک‌فرزند اجتماعی‌ترند؟
به اعتقاد دکتر اسلامی اگرچه کودکان تک‌فرزند اجتماعی‌تر از دیگر کودکان به نظر می‌رسند و اعتماد به نفس بیشتری در برقراری ارتباط با بزرگسالان دارند، اما به دلیل احساسات ناپخته خود ممکن است از همبازی‌های خود خجالت بکشند و ترجیح دهند با کودکان بزرگ‌تر از خود دوست شوند.
وی به راه‌های ارتباطی این دسته از کودکان اشاره می‌کند ومی‌گوید: «مهد کودک و آمادگی، مکانی است که در آن کودک می‌تواند احساسات نابهنجار را در بازی با کودکان هم‌سن و سال خود تجربه کند. دعوت دوستان به منزل و رفتن به منزل دوستان یا داشتن همبازی‌هایی در همسایگی، از دیگر فرصت‌های مناسب است. پدر و مادر در محیط خانواده می‌توانند فرزند خود را تشویق کنند تا احساسات خود را به آنها بگوید و خود باید نمونه این رفتار باشند. آنها همچنین باید به فرزند خود بیاموزند که از درگیری نگریزد و با صراحت و اطمینان با مشکلات و اختلافات روبه‌رو شود.»
تک‌فرزندان سرخورده می‌شوند
به اعتقاد این مردم‌شناس، با توجه به اینکه تک‌فرزند، کانون تمام توجهات و محبت‌‌های والدین در طول زندگی است، تا زمان ورود به دنیای خارج از خانه همه چیز را بر وفق مراد می‌بیند؛ اما به محض ورود به این دنیای جدید دچار سرخوردگی می‌شود؛ زیرا دیگر همه چیز بر وفق مراد او نخواهد بود. وی به والدین توصیه می‌کند: «به فرزند خود بیاموزید که ممکن است در زندگی با ناکامی‌ها و مسائل زیادی مواجه شود که بر وفق مرادش نباشند. اما مهم‌تر از همه اینکه درخواست‌های فرزند خود را به سرعت اجرا نکنید. به او یاد بدهید که باید برای رسیدن به هدفش تحمل داشته باشد و صبر کند؛ چون دنیای خارج از خانه اینگونه است.»
وقتی دیگر خویشاوندی نداری!
رئیس انستیتو بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران و برنده جایزه جمعیت سال 2007 میلادی سازمان جهانی بهداشت، با اشاره به تأثیر منفی تک‌فرزندی می‌گوید: «تک‌فرزندی و عدم تمایل زوج‌ها به داشتن بیش از یک فرزند، ممکن است در آینده تأثیر منفی در سلامت روان فرد بگذارد.» به اعتقاد حسین ملک افضلی این مسأله باعث می‌شود تا 50 سال دیگر داشتن عمو، خاله، عمه و دایی برای نسل‌های آینده موضوعی تاریخی شود که به نوعی مشکلات و اختلالات روانی را در پی خواهد داشت.
افضلی ادامه می‌دهد: «تک‌فرزند بودن در خانواده باعث می‌شود که کودک به دلیل نداشتن همبازی و یا هم‌صحبت در محیط خانه، دچار نوعی خلأ عاطفی شود و این خلأ در او رشد کند و در آینده روی سلامت روان و نسل‌های بعدی تأثیر منفی بگذارد.» رئیس انستیتو بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران به زوج‌ها توصیه می‌کند، در صورت فراهم بودن شرایط و در حد متعادل، تا دو فرزند داشته باشند؛ زیرا داشتن دو تا سه فرزند، در روند افزایش جمعیت تأثیر زیادی ندارد.
آمار‌ها چه می‌گویند؟
نتایج یک بررسی در کشور نشان می‌دهد که میزان اختلال سلوک، بیش‌فعالی و سایر اختلالات رفتاری، بر اساس گزارش والدین و آموزگاران، در کودکان خانواده‌های چندفرزندی به مراتب بیشتر از خانواده‌های تک‌فرزندی است. تحقیقات دیگری در این زمینه نشان داده است که تک‌فرزندان در بسیاری از موارد، مانند موفقیت‌های تحصیلی، ضریب هوشی، مهارت‌های اجتماعی و... مانند فرزندان اول هستند.
عامل اصلی بالندگی و رشد فرزندان، پدر و مادرند. چه تک‌فرزند و چه یکی از 10 کودک خانواده، تفاوت در اینجاست که تلاش و فعالیت‌های پدر و مادر در صورت کمتر بودن تعداد فرزندان دوچندان می‌شود. والدین تک‌فرزند، کودک دیگری ندارند تا به وقت بیشتری نیاز داشته باشند؛ بنابراین می‌توانند روی تنها فرزندشان بیشتر تمرکز کنند.
