تحول حوزه ، ضرورت ؛ آسیب ها و سازو کارها

بازخوانی مدیریت تحول در حوزه های علمیه
 

نویسنده در ابتدا به بررسی اصطلاح تحول پرداخته است و سپس به تقسیم برداشت ها از تحول به حداقلی و حداکثری پرداخته است . در ادامه آمده است: تحول بر اساس برداشت حداکثری که نویسنده به آن اعتقاد دارد، به معنای به روز شدن ساختارها ، تکامل برنامه ها و افق گشایی در فرایندهای مدیریت دانش دینی (یعنی پژوهش ، آموزش و تبلیغ) است و گستره آن مجموعه دانش ها ، ساختارها ، برنامه ها و محصولات را در بر می گیرد.
در بخشی دیگر از نوشتار به بررسی ضرورت های تحول توجه شده است . در این بخش ، با توجه به جایگاه روحانیت در انقلاب اسلامی ، هفت ماموریت اصلی حوزه توضیح داده شده است. بخش بعدی به آسیب شناسی ایده تحول اختصاص دارد . ذیل این عنوان به مواردی همچون عدم مفاهمه در باب ضرورت و فوریت تحول ، بی اعتقادی به ائتلاف های قدرتمند یا ناکامی در ایجاد آنها ، بی اعتنایی به قدرت چشم انداز ، عدم انتقال چشم انداز به مجموعه موضوع تحول ، وجود موانع در برابر چشم انداز جدید و ناتوانی در ایجاد پیروزی های کوتاه مدت پرداخته شده است.
بخش دیگر نوشتار به بررسی چگونگی تحقق تحول اختصاص دارد. در این بخش گزارشی از تلاش های انجام شده در دفتر پیگیری فرامین و مطالبات مقام معظم رهبری ارائه شده است .
بررسی واژگانی «تحول» نشان می دهد که صرف نظر از دقایق و ظرافت های زبان شناسانه ، سه واژه مشعر به این مفهوم در زبان های فارسی ، عربی و انگلیسی (تحول ، تغییر و change) در یک معنا ، یا نزدیک به یک معنا ، به کار رفته اند. این معنا ، «تبدل و دگرگون شدن و تغییر یافتن یک شیء ، سازمان یا انسان است که به مثابه تبدل ماهوی و دگرگون شدن و تغییر یافتن یک شیء ، سازمان یا انسان است که به مثابه تبدل ماهوی و دگرگونی ذاتی» آنهاست. بر خلاف واژه تحول ، واژه «اصلاح» به شرایطی اشاره می کند که مطابق آن به سامان کردن و سازش دادن مد نظر است.(1)
به لحاظ اصطلاحی نیز می توان دو برداشت از تحول ارائه کرد: برداشت حداقلی و برداشت حداکثری.

ضرورت تحول
 

حوزه های علمیه تا پیش از انقلاب شکوهمند اسلامی ، به وظایف و ماموریت های نانوشته خود به خوبی عمل می کردند؛ این امور عمدتا حفظ میراث گذشتگان و تحویل آن به آیندگان در قلمروی عقاید و اخلاق و مناسک فردی بود. در آن شرایط «نظام نیازها» با «نظام پاسخ ها» ، به نوعی برابری می کرد اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی این معادله دگرگون شد و سطح مطالبات و انتظارات جامعه هدف از حوزه های علمیه ، به کلی متفاوت شد.
در فضای پس از انقلاب اسلامی روحانیت به عنوان اصیل ترین جریان خطی تاریخی که در گذر زمان روییده و بالیده است ، حداقل هفت مأموریت اساسی را بر عهده دارد:
1 ـ تولید دانش دینی و نظریه پردازی که از مسیر پژوهش می گذرد.
2 ـ توزیع دانش دینی که در ساحت آموزش صورت می پذیرد.
3 ـ بهره وری از دانش دینی که در قلمروی تبلیغ قابل تفسیر است.
4 ـ تهذیب نفوس و اخلاق مداری .
5 ـ‌ساختار سازی نظام های اجتماعی .
6 ـ خیرگستری و ترویج کارهای عام المنفعه.
7 ـ سیاست ورزی و حکومت داری.
با لحاظ آنچه گفته شد باید دانست که حوزه های علمیه حداقل به سه دلیل ، نیازمند تحول و مدیریت تحول هستند:
اول ، تحقیق مأموریت های هفت گانه پیش گفته؛ یعنی حوزه علمیه اگر بخواهد
به رسالت و مأموریت امروز خود عمل کند ، راهی جز تحول فراروی خود ندارد.
دوم ، پیروزی انقلاب اسلامی و تغییر مناسبات پیش از انقلاب اسلامی؛ انقلاب اسلامی سطح مطالبات و انتظارات مردم و نظام اسلامی از حوزه علمیه را ارتقا بخشیده است و حوزه علمیه اگر بخواهد به این نیازها پاسخ دهد ، لازم است تحول را جدی و با اهمیت تلقی کند.
سوم ، تحولات شگرف دنیای امروز؛ این تحولات به گونه ای است که قرن بیست و یکم را قرن مدیریت تحول نام نهاده اند.
اکنون مدیریت سنتی قرن بیستم که بر پایه «مدیریت» در سازمان بود به کلی متحول شده است و جای خود را به مدیریت تحول بر پایه «رهبری» در سازمان داده است . از این رو تجربه دنیای کنونی هم به ما نشان می دهد که مدیریت تحول ، ضرورتی حیاتی است.(2)

آسیب شناسی ایده تحول
 

تحول و «مدیریت تحول» ، مانند هر پدیده دیگر با موانع و آسیب های روبه رو است که ممکن است از وزن مساوی برخوردار نباشند ولی به هر حال در مانعیت و رهزنی همداستانند از جمله :
1 ـ عدم مفاهمه در باب ضرورت و فرویت تحول یکی از بزرگ ترین آسیب ها ، هنگام تلاش برای تغییر و تحول در سازمان های بزرگ ، پیشروی بدون تفهیم و تفهیم ضرورت آن به مدیران ، کارکنان ، ذی نفعان و پیشرانان امر تحول است؛ زیرا عدم مفاهمه در باب ضرورت ایجاد تحول ، موجب می شود تا سطوح راحت طلبی غالب شود و پنهان نیست که با وجود راحت طلبی و عدم توافق بر ضرورت امری ، تأمین اهداف در آن غیر ممکن است.
2 ـ بی اعتقادی به ائتلاف های قدرتمند یا ناکامی در ایجاد آنها
افراد ، هر اندازه هم دارای شایستگی و فرهمندی باشند ، به تنهایی توانایی لازم برای انجام تحول را ندارند. از این رو می بایست ائتلافی از مدیران ارشد و جمعی از نظریه پردازان و صاحب نظران معتقد به تحول شکل گیرد تا به صورت تیمی و گروهی امر تحول را پیش ببرند.
3 ـ بی اعتنایی به قدرت چشم انداز
چشم انداز با هدایت ، همسو کردن و الهام بخشیدن به فعالیت ها ، نقش بی بدیلی را در ایجاد تحول بر دوش دارد. بدون چشم انداز و اسناد بالادستی کوشش های تحول خواهانه ، به طرح های مغشوش ، ناهماهنگ و زمان بر مبدل می شوند.
4 ـ عدم انتقال چشم انداز به مجموعه موضوع تحول
مجموعه ای که موضوع تحول قرار گرفته است؛ یعنی سازمان روحانیت و مجموعه اداری حوزه ، می بایست تلقی درست و روشنی از چشم انداز آینده تحول در حوزه داشته باشد تا با اعتقاد و آگاهی با متولیان تحول همراهی کنند و گرنه طرح های تحول خواهانه با استقبال روبه رو نخواهند شد.
5 ـ وجود موانع در برابر چشم انداز جدید
چشم انداز جدید با وجود موانع با شکست مواجه می شود لذا باید موانع شناسایی و از میان برداشته شوند؛ البته باید توجه داشت که گاهی موانع صرفا ذهنی هستند که با بحث و گفت و گو برطرف می شوند و گاه هم موانع بیرونی هستند ، مانند ساختار سازمانی انعطاف ناپذیر که می بایست از راه مناسب برای زدودن آنها اقدام شود.
6 ـ ناتوانی در ایجاد پیروزی های کوتاه مدت
تحول واقعی زمان بر است ؛ اگر مجموعه مورد تحول در یک بازه زمانی کوتاه مدت ، با موفقیت اولیه رو به رو نشوند، امکان ادامه فعالیت های تحول خواهانه دشوار می شود . از این رو ایجاد پیروزی های کوتاه مدت لازم است اما در عین حال ، باید توجه داشت که اعلام زود هنگام پیروزی و موفقیت ، همانند لغزیدن درون گودال در جاده تحول است و لذا می بایست به شدت مراقب بود زیرا هم موفقیت کوتاه مدت لازم است تا امید به ادامه کار وجود داشته باشد و هم از پیروزی زود هنگام باید پرهیز شود تا غرور کاذب به وجود نیاید و کار رها نشود.(3)
البته موارد دیگری را هم می توان به عنوان آسیب نام برد که موجب طولانی شدن این نوشتار خواهد شد .

چگونگی تحقق تحول
 

برای تحقق تحول در حوزه علمیه ، سازو کارهایی بایسته است که اصول آن در دفتر پیگیری فرامین و مطالبات مقام معظم رهبری در حوزه علمیه ، طراحی شده است. از این رو ، گزارشی از تلاش های انجام شده در دفتر پیگیری فرامین و مطالبات مقام معظم رهبری ارائه می شود:(4)
پس از دیدار هشتم آذر 1386 جمعی انبوه از استادان ، نخبگان و مسوولان حوزوی با مقام معظم رهبری و طرح گفتمان «مدیریت تحول» از سوی معظم له ، دفتر پیگیری فرامین و مطالبات مقام معظم رهبری از حوزه علمیه ، در دی ماه 1368 توسط دفتر تبلیغات اسلامی تأسیس شد . این دفتر برای تحول در حوزه ، به طور همزمان دو مسیر را ترسیم کرد و بر این اعتقاد بود که برای انجام تحول می بایست این مسیرها پیموده شوند:
1 ـ ایجاد ادبیات تحول و فرهنگ سازی
2ـ طراحی ـ مهندسی (برنامه ریزی راهبردی)
در بازه زمانی 14 ماهه (یعنی از دی 86 تا اسفند 87) فعالیت های فراوانی در دفتر پیگیری یاد شده ، انجام یافته که به مهم ترین آنها اشاره می کنم:
الف ـ اهم کارهای انجام شده در حوزه برنامه ریزی راهبردی
1 ـ نگارش بیانیه مأموریت و مؤلفه های مفهومی مأموریت دفتر پیگیری .
2 ـ تهیه طرح اجمالی تبیین جایگاه دفتر پیگیری در فرایند مدیریت تحول در حوزه.
3 ـ تنظیم پیش درآمدی بر تدوین آیین نامه اجرایی تأسیس دفتر پیگیری.
4 ـ تهیه درخواست طرح پیشنهادی (RFP) نقشه جامع تحول در حوزه علمیه شامل فرایند مهندسی و مدیریت تحول در حوزه که در واقع این طرح ، مهم ترین کار بخش برنامه ریزی راهبردی دفتر پیگیری بوده است . به نظر ما ، نسخه علمی تحول در حوزه ، ترسیم و اجرای نقشه جامع تحول است.
5 ـ نظام نامه مدیریت تحول در حوزه که جایگاه بخش های مختلف حوزه و کار ویژه هر یک را تبیین می کند.
6ـ طرح سامان دهی جامع اطلاعاتی در مدیریت تحول در حوزه که در واقع طراحی بانک جامع اطلاعات حوزوی است که امروزه برای برنامه ریزی بسیار ضروری است و جای خالی آن کاملا مشهود است.
7 ـ بررسی مهم ترین گزینه های پیرامون «الگوی مدیریت تحول در حوزه» که پیش درآمد بخش مهمی از نقشه جامع تحول است، زیرا باید معلوم شود که مثلا در میان الگوهای شبکه ای ـ مشارکتی و نیم مشارکتی ـ نیم عمودی و الگوی عمودی ، کدام یک به فرهنگ حوزوی قابل انطباق است تا بومی سازی شود.
8 ـ نگارش نقدی بر پیش نویس سوم نقشه جامع علمی کشور ، به علت مفغول ماندن نقش حوزه در این پیش نویس و تأثیر و تأثری که نقشه جامع علمی کشور می توانست بر نقشه جامع تحول در حوزه داشته باشد.
ب ـ اهم کارهای انجام شده در حوزه فرهنگ سازی
1 ـ تهیه سیاست های تدوین سلسله مجلدات آشنایی با اندیشه رهبران و نخبگان عرصه تحول در حوزه های علمیه که اولین مجلد آن با عنوان «تحول و بالندگی حوزه های علمیه در چشم انداز مقام معظم رهبری» ، تهیه و در شمارگان 3 هزار منتشر شد . گفتنی است مدل مفهومی سخنان رهبری در باب مدیریت تحول هم ضمیمه این کتاب است .
2 ـ تهیه طرح اولین همایش بزرگ تحول و بالندگی در حوزه علمیه با سه پیش همایش.
3 ـ تهیه و انتشار مجموعه «مقایسه دیدگاه ها» که به بررسی تطبیقی دیدگاه های مقام معظم رهبری و علما و صاحبنظران حوزوی پیرامون تحول در حوزه» می پردازد.
4 ـ تهیه برنامه نرم افزاری «ویژه الکترونیک ره پویان تحول» که مجموعه برون دادهای دفتر پیگیری را در بر می گیرد.
5 ـ تهیه شش شماره از نشریه خبری ـ تحلیلی «تحول» که دارای 2 هزار مخاطب کیفی از علما و مسوولان حوزه های علمیه ، ائمه جمعه و مدیران مدارس حوزوی سراسر کشور و شخصیت های حوزوی و فرهنگی تأثیر گذار بود.
6 ـ تولید کارهای نمایشگاهی مانند بروشور آشنایی با رویکرد ، عملکرد و برنامه های دفتر پیگیری ، تراکت ، بنر ، تابلوهای نموداری و... .
7 ـ انجام مجموعه مصاحبه هایی درباره فرهنگ سازی و برنامه ریزی راهبردی در عرصه تحول که با عنوان «تحول در نگاه مسوولان دفتر پیگیری» جمع آوری شده است.
همچنین در صورت تداوم فعالیت های دفتر ، پیگیری برنامه های زیر می توانست در ادامه کار مورد توجه و اهتمام واقع شود.
1 ـ ادامه فعالیت های قبلی از جمله طراحی و اجرای نقشه جامع تحول و بانک جامع اطلاعات تحول در حوزه علمیه.
2 ـ سامان دهی سایت تحول ، به عنوان پایگاه اطلاع رسانی دفتر پیگیری.
3 ـ‌انتشار نشریه تخصصی تحول ، برای طرح مباحث تخصصی تر این ساحت.
4 ـ سامان دهی سلسله همایش های استانی در مراکز استان ها.
5 ـ برنامه ریزی برای همایش های فصلی(عمومی و تخصصی) در حوزه علمیه قم.
6 ـ فعال سازی دیپلماسی تحول ، برای تعامل و رایزنی مستمر با مراجع ، علما و استادان حوزه به انگیزه تبیین گفتمان تحول و رفع سوء تفاهمات.
7 ـ ادامه سلسله مصاحبه های کارشناسی با صاحبنظران حوزوی و حتی دانشگاهی علاقه مند به موضوع تحول در حوزه ها برای استفاده از تجارب و ظرفیت آنها.
8 ـ کمک به شکل گیری «سمن ها» یا «سحن ها» یعنی سازمان ها و تشکل های حوزوی خودجوش علاقه مند به پیگیری تحول در حوزه

پی‌نوشت‌ها:
 

* مدیر مرکز پژوهش های خاص دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
1 ـ در زبان های لاتین از واژه رفورم«Reform» جهت اشاره به تغییر تدریجی یا اصلاح استفاده می شود. در رفورم ماهیت شیء ثابت است و ظواهر آن بهبود می یابد.
2 ـ رک: اصغر زمردیان ، مدیریت تحول (استراتژی ها ،‌کاربردی های الگوی نوین)، ص 19.
3 ـ رک: جان پی کاتر ، رهبری تحول ، ترجمه مهدی ایران نژاد پاریزی و مینو سلسله ، ص 27.
4 ـ تحریریه مجله : جناب حجت الاسلام و المسلمین میر مدرس به مدت 14 ماه مسوول دفتر پیگیری فرامین و مطالبات مقام معظم رهبری از حوزه ی علمیه بوده اند.
 

منبع:خردنامه همشهری ش 65