عصمت (۳)

ج)عصمت از دیدگاه متکلمان مسلمان
 

1ــ سیر تاریخی عصمت
 

عصمت از جمله مسائلی است که از دیر باز در بین متکلمین مطرح بوده و نظرات متعددی حول آن ارائه شده است. اهمیت آن نیز از اینروست که صحت رسالت انبیاء و اوصیای آنها به این مسئله بسته است. در این خصوص معتزله، اشاعره، حشویه و امامیه دیدگاههای متفاوتی را مطرح کرده اند. از بین این گروه ها، عصمت در امامیه بحث گسترده تری دارد زیرا در امامیه علاوه بر پیامبران در مورد معصوم بودن جانشین پیامبران هم تأکید شده است که شامل ائمه اطهار به شکل خاص می شود.
عصمت در شیعه از آغاز و با رشد شیعه همراه بوده است. پیش از دوران امام صادق (ع) در میان اصحاب ائمه و شاگردان ایشان مباحثی پیرامون عصمت وجود داشته است. احادیث فراوانی هم در تصدیق پیشینه عصمت در بین تشیع، در کتب مختلف موجود می باشد و در بخش روایی این مقاله نیز چند نمونه بیان شد.
همه فرقه های اسلامی بر اینکه پیامبران پس از بعثت و در امر رسالت و تبلیغ و بیان احکام امین و معصوم اند، اتفاق نظر دارند و همه بیان می کنند که ایشان در امر رسالت مرتکب کوچکترین خطایی نمی شوند.
آنچه محل اختلاف می باشد عصمت آنها قبل از بعثت و در زندگی شخصی آنهاست. برای بررسی دیدگاههای مختلف متکلمین مسلمان در خصوص عصمت آنها را به دو دسته تقسیم می کنیم.
گروه اول متکلمین غیر شیعی و گروه دوم متکلمان شیعی

2ــ دیدگاه متکلمان غیر شیعی در خصوص عصمت
 

بحث عصمت در بین متکلمین غیر شیعی، دارای نظرات متعدد و متفاوتی است. نظر معتزله اینچنین است.
برخی از ایشان صدور گناهان صغیره و کبیره را قبل از بعثت بر پیامبر جایز شمرده اند. اما بعد از بعثت آنچه نظر جامع متکلمین معتزلی می باشد اینست که صدور کبایر از پیامبران غیر ممکن است. وعدم امکان صدور کبایر را به حکم عقل رد می کنند.....(2) اما انجام صغایر را چه به سهو و چه به سبب تأویل بر پیامبران جایز دانسته اند.
اما اشاعره در این خصوص گفته اند که، صدور گناهان کبیره و صغیره جز کفر و دروغ بر پیامبران جایز است. عدم جواز به صدور دروغ و کفر از سوی پیامبر این است که این دو کار موجب ابطال رسالت آنها می شود. البته در بیان های دیگر صدور گناهان کبیره را از پیامبران غیر ممکن دانسته اند و دلیل آن را طبق نص و اجماع می دانند.
امام پیش از بعثت صدور صغایر و کبایر را جایز شمرده اند.....(3) اینها بر مسئله اجماع تأکید زیادی دارند و در مسئله امامت هم این را دارند. آنها معتقدند که خلیفه آخر افضل خلفای پیشین بوده ولی در امر خلافت افضلیت را شرط نمی دانند بلکه اجماع مورد قبول آنهاست.....(4)
گروه بعدی حشویه (گروهی از مشبّهه) هستند. اینان گناهان صغیره و کبیره را جز کفر و دروغ را بر پیامبران جایز شمرده اند.
در میان اهل سنت نظر قاضی باقلانی هم قابل تأمل است، او دروغ را از روی سهو و فراموشی بر پیامبران جایز شمرده است.
اما از این هم تعجب آورتر نظر گروهی از خوارج (ازارقه) است. اینان صدور هر گناهی حتی کفر را از پیامبران جایز شمرده اند و این در حالی است که هر گناهی نزد آنها کفر و هر گناهکاری کافر است.......(5)
در اینجا بیان چند نکته را ضروری است:
آنچه که متکلمین غیر شیعی در خصوص عصمت پیامبران باور دارند با آیات و روایات هدف بعثت انبیاء در تضاد است.
همانطور که گذشت آنها صدور صغایر را به طور کل.....(6) و برخی اوقات کبایر را جایز شمرده اند. این در صورتی است که اگر از پیامبران گناهی صادر شود، متابعت کارهای آنها حرام خواهد بود و این در حالی است که در قرآن به اطاعت مطلق از انبیاء و اوصیای آنان تأکید شده و لازمه این امر معصوم بودن انبیاء و اوصیای آنهاست. از سوی دیگر در مورد کسی که اصرار به انجام صغایر دارد، آمده که چنین فردی مورد اعتماد نیست. حال چه رسد به انجام دهنده کبایر که در زمره فاسقان قرار گرفته و شهادت او پذیرفته نیست. کسی که گناه می کند، نیاز به ارشاد و امر به معروف و نهی از منکر دارد، حال آنکه پیامبران خود راهنما و هادی بشریتند. اینان به عنوان آگاه ترین افراد به احکام الهی، مسئولیت بیشتری در مقابل انجام دادن دستورات الهی دارند و اگر گناهی از آنان سر زند عقوبتی که بر آنان خواهد شد چندین برابر سایر مردم خواهد بود و قطعاً مستوجب جهنم خواهند شد.
از سوی دیگر کسی که مرتکب گناه می شود به خود ظلم کرده و در زمره ی ستمکاران قرار می گیرد، پس چنین فردی
چگونه شایستگی بعهده گرفتن زمام امور مسلمین را خواهد داشت.
یکی از مشکلاتی که غیر شیعه را به چنین نتایجی در خصوص عصمت انبیاء رسانده است، تفسیر ظاهری آیات قرآن است، چون در بعضی آیات، انبیاء نافرمان و غیر مطیع از دستورات الهی خوانده شده اند.
در اینجا نمونه ای از آیات را ذکر می کنیم. طه، آیه صد و بیست و یک «آدم پروردگار خود را نافرمانی کرد و به بیراهه رفت».....(7) حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) در مجلس مأمون در تفسیر این آیه گفته اند: «خداوند عز و جل حضرت آدم را به عنوان حجت خود بر روی زمین و جانشین در شهرها آفرید و او را برای بهشت نیافریده بود، و این عمل آدم در بهشت واقع شد نه در روی زمین و عصمت در زمین لازم است تا اندازه ها و میزان های امر خدا به اتمام برسد و آنگاه که به زمین آورده شد و حجت و خلیفه گردید معصوم شد».........(8)

3ــ دیدگاه متکلمان شیعی در خصوص عصمت
 

در بین شیعه عصمت به مفهوم مصونیت از خطا در ابلاغ احکام و قوانین و معارف دین و نیز در مرحله ی عمل به دور ماندن از لغزشها، چه کوچک و چه بزرگ، چه عمدی و چه سهوی، می باشد. این مسئله شامل انبیاء و امامان که جانشین نبی مکرم اسلام هستند می شود. از میان فرقه های اسلامی تنها امامیه عصمت از همه گناهان و خطایی که به سایر مردم دست می دهد را برای پیامبران و اوصیای ایشان واجب می داند.
انبیاء در تمام مراحل و در طول زندگی معصوم اند و وجوب آن در بین متکلمین شیعه به اثبات رسیده است. به نظر شیعه، جایز بودن صدور گناه از پیامبران، با هدفی که به خاطر آن برانگیخته شده اند، منافات دارد. خداوند پیامبران را به سوی مردم فرستاد تا مردم طبق دستورات الهی که از طریق آنها می رسید عمل کنند. بنظر شیعه کسی که بعنوان فرستاده از سوی خدا به مردم امر و نهی می کند باید الگوی همه فضیلت ها باشد تا مردم به تصدیق او بشتابند و به اوامر و نواهی او عمل کنند.
متکلمین شیعی عصمت را چنین تعریف کرده اند؛ عصمت معادل ضعف جسمانی یا روحانی نسبی پیامبر یا امام نسبت به برخی از اعمال نیست، بلکه با وجود این این ضعف، اطلاق مفهوم نبی یا امام و آنچه که بر دوش آنها گذاشته شده بی معنا خواهد بود و هر کس می تواند مدعی پیامبری و نبوت گردد.
این نکته را هم باید گفت که کلیه متکلمین مسلمان، صحت کامل جسم و عقل را بر نبی واجب می دانند.
برخی از بزرگان تشیع از جمله، شیخ صدوق و استادش ابن ولید، شیخ طوسی و شیخ طبرسی، سهو و نسیان را بر انبیاء جز در امر رسالت ممکن دانسته اند........(9)
شیخ مفید در اوایل المقالات گفته «همه پیامبران چه پیش از نبوت و چه پس از آن از همه گناهان کبیره و صغیره که موجب پست به شمار آوردن فاعل آن است معصوم اند. اما وقوع گناهان صغیره از سوی آنها که به جا آورنده ی آن را خوار و زبون نمی کند، به طور غیر عمد، پیش از نبوت، جایز و پس از آن ممتنع است.»........(10)
شیخ مفید در خصوص ائمه (علیهم السلام) نیز چنین نظری دارد. او همچنین گفته است که، ایشان در امور دین به سهو و خطا دچار نمی شوند و هیچ چیز از احکام را فراموش نمی کنند و انتصاب امام از آن سوست که معصوم ترین و کاملترین مردم است. همچنین متکلمین شیعه بر اساس آیه تطهیر پاکی و طهارت پیامبر و ائمه (علیهم السلام) را در تمام مراحل زندگی، چه پیش از پیامبری و امامت و چه پس از آن تأکید می کنند.

د)نتیجه گیری
 

عصمت توانایی و نیرویی است که از سوی خدا به برخی بندگانش عطا می شود و آنها را از انجام کارهای ناشایست باز می دارد. این بدین معنا نیست که فرد قادر به انجام آن فعل نمی باشد بلکه با حفظ قدرت و اختیار به او قوتی می بخشد که گناه و خطا از او سر نمی زند. به قسمت آیات و روایات مراجعه کنید.
افرادی که معصوم خوانده می شوند عبارتند از: انبیاء امامان، ملائکه و در برخی اقوال شیعه برخی انسانهای مؤمن، و البته اینها هر کدام در مرتبه ای قرار می گیرند. آنچه که بیشتر در مورد آن بحث شده، عصمت انبیاست، و در مورد آن نظرات متفاوت است.
برخی آنان را از کلیه گناهان صغیره و کبیره مصون و دور می دانند و عده ای صدور صغایر را از آنها جایز می شمارند و عده ی بسیار کمی صدور کبایر را بر آنان روا می دانند. اما شیعه به عصمت انبیاء و ائمه (علیهم السلام) در تمام زندگی و شئون آن قائل اند و آنها را از هر نوع زشتی و پلیدی به دور می داند.
و اگر چنین نباشد هدفی که از بعثت انبیاء و انتخاب ائمه (ع) مورد نظر بوده ــ هدایت مردم و الگو بودن برای آنها محقق خواهد شد.
در میان نظرات متکلمین، امامیه (شیعه)، نظر معتدل تری دارند و شأن و جایگاه رسالت و امامت را آنگونه که زیباست حفظ می کند.

پی‌نوشت‌ها:
 

1.دانشجوی ادیان و مذاهب دانشگاه مذاهب اسلامی.
2.ر .ک: شهرستانی، الملل و النحل، ص 57.
3.احمدیان، سیر تحلیلی کلام اهل سنت، ص 628.
4.سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ج 5 ص 197.
5.شهرستانی، همان، ص 102.
6.عبده، رساله التوحید، ص 628.
7.احمدیان، سیر تحلیلی کلام اهل سنت، ص 628.
8.صدوق، عیون اخبار الرضاء (ع)، ص 389.
9.مجلسی، بحار، ج 25، ص 209.
10.مفید، اوائل المقالات، ص 135 تا 137.
 

منابع و مآخذ
1ــ احمدیان، عبدالله، سیر تحلیلی کلام اهل سنت، تهران، نشر احسان، چاپ دوم، 1386
2ــ ابن منظور، لسان العرب، بیروت، لبنان، داراحیاء التراث العربی، الطبعه الاولی، 1408 ق، 1988 م
3ــ الاصفهانی، احمد ابی نعیم، حلیه الاولیاء، مصر، مطبعه السعاده، 1351 ق
4ــ حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف (دایره المعارف جامع اسلامی)، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، چاپ سوم، 1379
5ــ ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، طرق حدیث (من کنت مولاه فعلی مولاه)، قم انتشارات دلیل، چاپ اول، 1421 ق، 2006 م
6ــ سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، مرکز مدیریت حوزه علمیه، 1411 ق
7ــ شهرستانی، ابوالفتح محمد ابن عبدالکریم، الملل و النحل، تصحیح ابراهیم شمس الدین، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول 1427 ق، 2006 م
8 ــ صدوق، محمد بن علی ابن بابویه، الأمالی، قم، مؤسسه البعثه، چاپ اول، 1407 ق
9ــ صدوق، ابن بابویه، عیون اخبار الرضا (ع)، ترجمه حمید رضا مستفید، تهران، نشر صدوق، 1372
10ــ صدوق، ابن بابویه، معانی الاخبار، مترجم عبدالعلی محمدی شاهرودی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1377
11ــ طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه مصباح یزدی، تهران، بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی، چاپ دوم، 1364
12ــ طبرسی، احمد ابن علی بن علی طالب، احتجاج، ترجمه بهزاد جعفری، تهران، دارلکتب الاسلامیه، چاپ اول ــ 1381
13ــ عبده، محمد، رساله التوحید، ترجمه عبدالله احمدیان، تبریز، انتشارات سقز، 1374
14ــ فیاض لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تهران، نشر سایه، چاپ اول، 1383
15ــ القشیری النیسابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، مصر، مؤسسه عزالدین، 1407 ق
16ــ کلینی، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران، انتشارات ولی عصر (عج)، چاپ اول، 1357
17ــ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تهران، دارلکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1363
18ــ معروف حسنی، هاشم، تصوف و تشیع، مترجم سید محمد صادق عارف، مشهد انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1375.
19ــ مفید، محمد بن محمد، تصحیح الاعتقاد، سلسله المؤلفات الشیخ المفید، دار المفید، 1414 ق، 1993 م
20ــ مفید، محمد بن محمد، اوایل المقالات، بیروت، دارالمفید، 1414 ق، 1993 م
21ــ معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ یازدهم، 1376
22 ــ نجفی، هادی، موسوعه احادیث اهل البیت، لبنان، دار احیاء التراث العربی، 2002 م
23 ــ نهج البلاغه، ترجمه کاظم عابدینی مطلق، قم، انتشارات فرا گفت، 1385
24 ــ النیسابوری، محمدبن عبدالله الحاکم، المستدرک علی صحیحین، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی تا
نشریه فکر و نظر شماره 10-11