روزنامه همدلی - مسعد سلیتی: در یکی از روزهای سرد زمستان سال2008 «ماری اسمیت جونز» آخرین بازمانده که می‌توانست به زبان «ایاک» سخن بگوید. او ساکن جنوب آلاسکا آمریکا بود و در سن 90سالگی درگذشت. با مرگ او یک زبان دیگر هم در دنیا از بین رفت علی‌رغم اینکه او دارای هفت فرزند بود اما آنها قادر به سخن گفتن به زبان مادری خود نبودند زیرا که در آلاسکا زبان آنها ممنوع بوده و مردم بومی مجبور بوده‌اند فقط به انگلیسی صبحت کنند، سازمان ملل متحد پیش‌بینی می‌کند که زبان‌های زیادی در دنیا سرنوشت مشابهی همچون سرنوشت زبان بومیان ایاک خواهند داشت سازمان ملل و یونسکو هر ساله برنامه‌های متعددی را برای نجات و حفظ این زبان‌ها برگزار می‌کنند
و دولت‌ها را برای حفظ تنوع زبانی و ترویج چند زبانی تشویق می‌کنند امسال سازمان یونسکو سازماندهی جشن روز جهانی زبان مادری را تحت عنوان«حفظ تنوع زبانی و ترویج چند زبانی برای حمایت از اهداف توسعه پایدار» در روز چهارشنبه 21فوریه سال 2018مصادف با 2اسفندماه 1396 در دفتر مرکزی یونسکو با فعالیت‌های مختلفی جهت ارتقای آموزش زبان مادری و آموزش چند زبانه برگزار می‌کند. حقوق زبانی جزئی از حقوق فرهنگی است که خود بخشی از حقوق شهروندی، شهروندان ایرانی است. به موجب اصل نوزدهم قانون اساسی، نظام جمهوری اسلامی تنوع قومی و مذهبی را مورد پذیرش قرار داده است و دراصل پانزدهم این قانون عالی حقوق زبانی را با این صراحت که استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است را مورد پذیرش قرار داده است.
همچنین قانونگذار با آگاهی از اهمیت حقوق زبانی به موجب بند هفتم ماده10 قانون تعیین اهداف و وظایف وزارت آموزش و پرورش در بیان وظایف این وزارت تالیف، طبع و توزیع کتب درسی و نشریات کمک آموزشی بر اساس برنامه‌ریزی‌های زمان‌بندی شده در چهارچوب نظام آموزشی با رعایت‌اصل15 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و با رعایت بافت متناسب زندگی روستایی، عشایری و‌شهری را مقرر کرد.
آموزش زبان مادری؛ حقوق اولیه انسان
در این میان جامعه بین‌المللی نیز با درک اهمیت و ضرورت آموزش زبان مادری آن را به عنوان یکی از حقوق اولیه انسان به رسمیت شناخته و با تصویب معاهده‌ها و اعلامیه‌ها حقوق زبانی اشخاص درزمینه آموزش زبان مادری با تعهدات مثبت و منفی دولت‌ها شناسایی و مورد تاکید قرار داده است. کنوانسیون حقوق کودک مصوب1989 مجمع عمومی سازمان ملل مواد مختلف از جمله ماده 30 این کنوانسیون بیان می‌کند: «کشورهایی که پیروان بومی، مذهبی یا زبانی یا افرادی با منشا بومی وجود دارند کودک متعلق به اینگونه پیروان یا کودکی که بومی است، نباید از حق برخورداری از فرهنگ خود، برخورداری از مذهب خود و اعمال آن یا استفاده از زبان خود به همراه سایر اعضای گروهش محروم شود.»
همچنین دراعلامیه حقوق افراد متعلق به پیروان قومی، ملی، مذهبی و زبانی مصوب1992 مواد مختلف از جمله بندهای2 و3 و 4 ماده 4 این اعلامیه مقرر می‌کند دولت‌ها باید راهکارهایی را اتخاذ کنند که شرایط مطلوب جهت امکان و توانایی افراد متعلق به اقلیت‌ها برای نشان دادن ویژگی‌های فرهنگی، زبانی، سنت‌ها و نیز آداب و رسوم‌شان را فراهم آورد، جز در مواردی که اعمال خاص آنان ناقض قوانین ملی و در تضاد با هنجارهای جهانی باشد، در بند 3 دولت‌ها باید در حد امکانات‌شان، تدابیری را اتخاذ کنند تا افراد متعلق به اقلیت‌ها امکان فراگیری یا آموزش به زبان مادری خود را داشته باشند و بند4 این ماده دولت‌ها در صورت مقتضی باید تدابیری در عرصه آموزشی اتخاذ نمایند تا آگاهی از تاریخ، سنت‌ها، زبان و فرهنگ اقلیت‌هایی که در قلمرو سرزمینی آنها به سر می‌برند را ترویج کنند. افراد متعلق به اقلیت‌ها نیز باید امکان یادگیری و شناخت جامعه در تمامیت آن را داشته باشند.
میثاق بین‌المللی حقوق مدنی‌وسیاسی چه می‌گوید؟
از سوی دیگر در میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب1996 مجمع عمومی سازمان ملل درماده27 چنین مقرر کرده که در کشورهایی که پیروان نژادی، مذهبی و یا زبانی وجود دارد، افرادی که متعلق به این پیروان هستند را نباید از حق تشکیل اجتماعات با اعضای گروه خود و نیز بهره‌مندی از فرهنگ و اظهار و انجام فرایض مذهبی و یا کاربرد زبان خودشان محروم کرد. با در نظر گرفتن این نکته که به منظور تامین کردن همزیستی صلح‌آمیز بین جمعیت‌های زبانی، می‌بایست اصول عمومی یافت شوند که تشویق و ارتقای موقعیت و احترام به همه زبان‌ها و کاربرد اجتماعی آنها در محیط‌های عمومی و خصوصی را تضمین کنند.
اعلامیه جهانی حقوق زبانی در سال1996مصوب شد در ماده3 این اعلامیه حقوق زیر را به عنوان حقوق شخصی غیرقابل سلبی که در هر گونه شرایط، امکان برخورداری از آنها وجود دارد، قبول می‌کنند. حق به رسمیت شناخته شدن شخص به عنوان عضوی از یک جمعیت زبانی، حق شخص برای استفاده از زبان خود در مکان‌های خصوصی و عمومی، حق شخص برای استفاده از نام خود، حق شخص برای ایجاد مناسبات و پیوند با دیگر اعضای جمعیت زبانی مبداء خود، حق شخص برای حفظ و گسترش فرهنگ خود و همه حقوق دیگر مربوط به زبان که در «عهدنامه بین‌المللی حقوق سیاسی و مدنی١6 دسامبر ١٩66» و «عهدنامه بین‌المللی درباره حقوق اقتصادی٬ اجتماعی و فرهنگی» به همان تاریخ به رسمیت شناخته شده‌اندּ.
از سوی دیگر بند2ماده3 این اعلامیه جهانی حقوق زبانی اعلام می‌کند که حقوق جمعی گروه‌های زبانی، علاوه بر حقوق فوق الذکر که تک تک افراد عضو گروه‌های زبانی از آنها برخوردار هستند در تطابق با شرایط تشریح شده در بند٢ּ٢ شامل موارد زیر است: حق گروه‌های زبانی برای آموخته شدن زبان و فرهنگ‌شان، حق گروه‌های زبانی برای دستیابی به خدمات فرهنگی، حق گروه‌های زبانی برای حضور برابر زبان و فرهنگ‌هایشان در رسانه‌های ارتباطی، حق گروه‌های زبانی در دریافت توجه و اعتنای نهادهای حکومتی و در روابط اجتماعی-اقتصادی تهیه شده به زبان خود ּدربند٣، حقوق فوق الذکر اشخاص و گروه‌های زبانی به هیچ طریقی نمی‌بایست مانع برقراری مناسبات متقابل بین اینگونه اشخاص وگروه‌های زبانی، با جمعیت زبانی مهمان‌پذیر، یا ادغام‌شان در آن جمعیت گردد.ּ همچنین این حقوق نباید به محدود کردن حقوق جمعیت مهمان‌پذیر و یا اعضای آن در کاربرد زبان خود جمعیت در سراسر فضای سرزمینی آن زبان منجر شودּ.
آموزش و پرورش مکلف به آموزش به زبان مادری
در این میان، منشور زبان مادری دربندهای سه گانه مصوب سال1996 یونسکو نیز با صراحت بیشتر حقوق زبانی را به این صورت بیان کرده است: همه شاگردان مدارس باید تحصیلات رسمی خود را به زبان مادری آغاز کنند، همه دولت‌ها موظف هستند که برای تولید و آموزش زبان مادری کلیه منابع موارد وسایل لازم را تولید و توزیع کنند، برای تدریس زبان مادری باید معلم به اندازه کافی تربیت و آماده شود زیرا، تدریس به زبان مادری وسیله‌ای برای برابری اجتماعی است.
حالا با توجه به اصول15و 19قانون اساسی و بند هفتم ماده دهم قانون تعیین اهداف و وظایف وزارت آموزش و پرورش و الحاق ایران به چندین معاهده بین‌المللی از جمله قانون اجازه الحاق دولت ایران به میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، قانون اجازه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حقوق کودک که طبق ماده 9 قانون مدنی در حکم قانون و قابل استناد است، حقوق زبانی به رسمیت شناخته است. بنابراین حق آموزش زبان مادری در حقوق ایران بدون هیچ شک و تردیدی مورد شناسایی قرار گرفته است که به استناد مقررات مذکور وزارت آموزش و پرورش مکلف به تالیف و طبع و توزیع کتب درسی زبان‌های محلی و قومی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی براساس برنامه‌ریزی‌های زمان‌بندی شده در چهارچوب نظام آموزشی با رعایت‌اصل15 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و با رعایت بافت متناسب زندگی روستایی، عشایری و شهری است.
