ارزش دانش های کهن و نوین غیر مسلمانان در اندیشه سید قطب(۱)

چکیده
 

در میان متفکران و صاحب نظران مسلمان برسرشأن و شایستگی دانش ها و دستاوردهای دنیای مادی و در حوزه های انسانی، فکری و فرهنگی، سخن بسیار است. این مقال درصدد تبیین دیدگاه سید قطب، از متفکران طراز اول جهان اسلام، در این زمینه است. بدین منظور، به مطالعه تحلیلی و انتقادی مهمترین آثار و تألیفات فکری، اسلامی و قرآنی او پرداخته و دیدگاه های وی را بر نظرگاه های اندیشمندان شیعی معاصر، تطبیق و مقایسه نموده ایم.
سید قطب به معارف و دستاوردهای غیرمسلمانان، به ویژه دستاوردهای علمی و فرهنگی و سیاسی دنیای غرب، با بدبینی و تنفر می نگرد و نتایج و عواقب فرهنگ و تمدن مادی غرب را- علیرغم ظواهر زیبا و خیره کننده ی آن- برای بشریت زیانبار می داند و آن را در تقابل با مسیر هدایت بخش خداوند ارزیابی می نماید.
این مقاله با رویکرد تحلیلی و توصیفی به بررسی اندیشه سید قطب در این زمینه می پردازد.
کلید واژه ها: سید قطب، معارف کهن و نو غیرمسلمان، دانش کلام، فلسفه اسلامی.

مقدمه
 

از یک سو، تعامل علمی و ارتباط دانشی و معرفتی افراد بشر با یکدیگر، از ضروریات گریزناپذیر زندگی انسان است. به عبارت دیگر، انسانها چه در قالب زندگی فردی و خواه به صورت جمعی، محتاج تأملات و کاوش های معرفتی یکدیگر بوده و در حقیقت، این مددرسانی علمی و تعاونگری فکری از مهمترین پایه های رشد و تعالی روزافزون جوامع بشری است؛ چه، افراد و اجتماعات کاهل در کسب دانش، وناتوان در برقراری ارتباط علمی با دارندگان و آفرینندگان معرفت، زود است که از میدان مسابقه کمال جویی و شکوفایی طلبی جدا شده و پذیرنده آثار و ضربات مهلک این خصلت ناپسند خود باشند!
از دیگرسو، خصلت دانش و معرفت این است که «به مجرد تولد در زمان معین یا در سرزمین خاص، فوراً از قلمرو جهات شش گانه پرمی کشد و جهانی می گردد و در دسترس ساکنان آفاق دور و اقلیم های پراکنده قرار می گیرد»(1) پس ممانعت از پراکندن آن و بستن در بر روی آن، بسان «آب در هاون کوبیدن» است.
به علاوه، هرچند برداشتن هر قدم جدید در کشف آفاق ناشناخته و خیربرداشتن به سوی کسب معارف دست نایافته، به خودی خود ارزش و ارج بسیاردارد؛ لکن گاه در پوشش صورت نیک و مشعشع دانش اندوزی و علم آموزی، مشتی آگاهی های مشوه یا اوهام و اباطیل آراسته و... براذهان و افکاری می روید و سپس مسطور می گردد و احیاناً عزم ها و همت هایی برای عملی ساختن آن، جزم و جدی می گردد! دانشی که نه شایسته شنیدن است ونه سزاوار از برکردن ونه در خور به کار بستن!
اینجاست که لازم می آید تا متعلم و محقق و دانش پژوه آگاه در پرتو نور تجربیات تلخ و شیرین گذشتگان و روندگان، حکیم وار به انباشتن حکمتها و دانش های محکم و مفید و رشد دهنده و برکشنده و در گشاینده بپردازد و خویش و خویشان و وطنیان خویش را از زجر و زحمت بیهوده ناراست ها و ناسازها برهاند.
در این مجال، برآنیم تا دیدگاه سید قطب را که از مفسران و متفکران مسلمان معاصر است، در این باب بکاویم و رهنمود و رهاورد وی را در این زمینه بنمایانیم.
لازم به ذکر است که هرچند در عرصه های مختلف اندیشه سید قطب، همچون تفسیر قرآن، عدالت اجتماعی، دیدگاه های سیاسی و...، مکتوباتی قلمی گردیده است؛ لکن در حوزه مورد بحث ما، تاکنون هیچ محققی دیدگاه وی را به تبیین ننشسته است. براین اساس، بازیابی اندیشه وی دراین حوزه- با توجه به موقعیت برجسته وی در جهان اسلام- از ضرورت و اهمیت والایی برخوردار است. به علاوه اندیشه سید قطب- عموماً- پیام آور نوآوری و نشاط و پویایی است. ازاین رو، در این مقال نیز از لطایف و دقایق تأملات و ملاحظات وی توشه هایی عرضه گردیده و تلاش شده روح بیان و کلام وی از دست نرود.
بدین منظور، ابتدا با معرفی اجمالی زندگی پرفراز و نشیب سید قطب، سیرتکوین شخصیتی و دانشی او و شرایط و اوضاع گذشته بر وی را جویا شده، نقش آن را در تأملات و اندیشه هایش بررسی نموده ایم. به تعبیر دیگر، به بیان بستر رویش دیدگاه سید قطب در ارتباط با موضوع مورد بحث پرداخته ایم. پرسش ها و استفهام های تحقیق به قرار ذیل است:
1. دیدگاه سید قطب در ارتباط با روایی یا ناروایی بهره مندی مسلمانان از دستاوردهای علمی، فرهنگی و تمدنی غیرمسلمانان چیست؟
2. در صورت اثبات سخت گیرانه و بدبینانه بودن
دیدگاه وی، آیا این موضع ناشی از شرایط گذشته بر وی و به ویژه نشأت گرفته از مشقات و شکنجه های روحی و بدنی است که در دوران طولانی مدت حبس، وی با آن مواجه بوده است؟ یا این دیدگاه ناشی از نگاهی درست و متقن و بینشی برآمده از آموزه های اسلامی است؟
3. مبانی و اصولی که سید قطب دیدگاه خویش را بر آنها بنیان نهاده واقعی یا توهمی؟
4. این دیدگاه در میان دیگر اندیشمندان مسلمان- به ویژه شیعه- از چه تفاوت و تشابه هایی برخوردار است؟
پاسخ سؤالات مزبور در قالب تفصیل بحث آمده است. شاکله و ساختار بحث با طرح دو عنوان: «اظهار بدبینی سید قطب نسبت به معارف کهن غیراسلامی و اعلان ضرورت طرد آن» و«اظهار بدبینی وی نسبت به معارف جدید غیراسلامی و اعلان ضرورت طرد آن» شروع می شود. درذیل هر یک از این دو عنوان، بخشی از مسائل مبتلا به جوامع اسلامی بسط داده شده است. براین اساس، موضوع علم کلام و فلسفه اسلامی در ذیل عنوان اول، مطرح شده و ضمن اشاره به جایگاه و اهمیت مباحث اعتقادی در نزد سید قطب، عوامل ناکارآمدی دانش کلام و فلسفه اسلامی از دیدگاه وی ارائه گردیده است. نیز راهکار مناسب برای خروج از این بن بست، بازگشت به قرآن دانسته شده است. در این زمینه، امتیازات منهج اسلام در بیان معارف اعتقادی ذکرگردیده است.
همچنین در ذیل عنوان دوم، دلایل سید قطب در طرد معارف نو غیرمسلمانان و دلایل وی بر بدبینی نسبت به اقدامات مستشرقان ارائه گردیده و پس از طرح دیدگاه ها و نظریات نوین تمدن غرب در ارتباط با سه موضوع اصلی و اساسی «انسان»، «زندگی» و«هستی» به دیدگاه سید قطب مبنی براعتقاد راسخ به سیطره و رهبری برنامه اسلام بر جهان اشاره شده است و در پایان نیز ضمن بیان نتایج به دست آمده از پژوهش، پیشنهادها و راه کارهایی برای جبران کاستی ها و شتاب بخشیدن به فعالیت های فکری و فرهنگی در قلمرو جوامع اسلامی تدارک دیده شده است.

بستر رویش دیدگاه سید قطب درباره معارف کهن و نو غیراسلامی
 

همان گونه که به تفصیل خواهد آمد، دیدگاه سید قطب(تولد1324ق/1906م؛ شهادت1386ق/1966م) نسبت به دستاوردهای فکری، فرهنگی، و علمی متفکران و نظریه پردازان غیراسلامی- عمدتاً غربی- بسیار بدبینانه و هشداردهنده است. در ارتباط با چرایی و چسانی و آبشخور این دیدگاه می توان گفت: وی بر بستری عمیق از آموزه های دینی زیسته؛ ازاین رو، هرچند او دربرهه ای از حیات خویش افکاری غیردینی یا حتی ضددینی ارائه نموده، لکن در اولین فرصت بازبینی و بازگشت به قرآن، به سرعت اصالت خویش را باز می یابد و به پشتوانه توان علمی و فکری فراهم آمده، به صورتی ژرف و مؤثر فعالیت در عرصه مباحث ادبی، اجتماعی و اصلاحی و فکری را می آغازد.
از دیگر عوامل اثرگذار بر شخصیت و اندیشه سید قطب، اوضاع جامعه وی بوده که به خاطر حکومت فاسد و ضعیف «پاشا» ها و دخالت مستقیم و غیرمستقیم استعمارگران اروپایی- بویژه استعمار پیر«انگلستان»- در فقر و فلاکت و عقب ماندگی و دوری از ارزشهای دینی و اخلاقی قرار داشته است؛ چنان که نگاهی گذرا به عناوین مقالات سید قطب، از یک سو، حکایت از برنامه های تند، کوبنده، قوی و قاطع اصلاحی وی علیه فقر، ستم، سرمایه داری و اوضاع فاسد سیاسی و اجتماعی دارد و از دیگر سو، ترسیم گر گرایش ایمانی، عاطفی و اسلامی اوست.
حضوراجباری سید قطب در آمریکا(1948-1950م) و آشنایی دقیق و نزدیک وی با اندیشه ها و آرمان های مردمان و مسئولان این کشور، به درک عمق دشمنی و جهت گیری خباثت آمیز سران و سیاست مداران آمریکایی و اروپایی نسبت به ملل مسلمان می انجامد. به علاوه، مشاهده تلاش غربی ها برای نابودی ملت فلسطین و آواره کردن آنها از سرزمین مادری خویش و پشتیبانی مؤثر و بی امان آنها از صهیونیست ها، از دیگر عوامل اثرگذار بر افکار و آرمان های این مفسر برجسته قرآن است.(2)

اظهار بدبینی نسبت به معارف کهن غیراسلامی و اعلان ضرورت طرد آن
 

علم کلام و فلسفه ی اسلامی
 

علم«کلام» یا «توحید» یا «عقیده شناسی» که از آن با عنوان «فلسفه اسلامی» نیزیاد می شود، یکی از مباحث اساسی و مبنایی در حوزه دین شناسی مسلمانان است که دیرزمانی است در بین آنها مطرح گردیده و بتدریج رشد و رونق و گسترش یافته است. برخی همانند سید قطب، برآنند که با وجود اهمیت بسزایی که مباحث عقیده شناسی در ایجاد باور درست و دقیق در ذهن و دل فراگیران علوم دینی- به ویژه در سطوح عالی- دارد، اما این دانش به سبب امتزاج با مابعدالطبیعه یونانی، نتوانسته در انجام وظیفه خطیر پیش گفته توفیق شایانی حاصل نماید؛ از این رو، این شیوه از بحث برای شناخت اعتقادات اسلامی با کاستی هایی مواجه است. براین اساس، در خلال دو قرن اخیر برای برخی از مصلحان مسلمان که درصدد شناسایی علل و عوامل عقب ماندن و ضعف های مادی و معنوی ملل مسلمان بودند، چنین اندیشیده اند که از عوامل اصلی این ضعف و ایستایی، نحوه شکل گیری اندیشه های اعتقادی مسلمانان درذهن آنها و دوری و بیگانگی این اندیشه ها از زندگی واقعی، نیز خالی بودن این اندیشه ها از عوامل و موجبات تحرک، پویایی و نشاط است که در اثر آمیزش آن با مباحث و اصطلاحات بیگانه شکل گرفته است! از این رو، تلاش هایی برای پالایش دانش اصول دین و علم کلام اسلامی از مباحث غیرضرور و ناکارآمد، و افزودن مباحث و موضوعات لازم و بایسته به آن- به صورت تدریجی- شکل گرفت.
در این میان، ازجمله کسانی که معتقد بوجود ضعف و انحراف در مباحث عقیده شناسی مسلمانان بود و به صورت اساسی در صدد شناسایی آن برآمد، سید قطب است. روش مفسر فی ظلال دریافت مستقیم قواعد اعتقادی و ضوابط و مقررات ایمانی از قرآن و کنار گذاشتن هرگونه قاعده و ضابطه پیشین به هنگام مواجهه با آیات قرآن می باشد. دلیل او برای گزینش این شیوه آن است که وی یکی ازاهداف اصلی نزول قرآن را انشای معیارها و ضوابط صحیح فکری و پالودن قلب و عقل و ذهن بشر از افکار و اندیشه های جاهلی، خرافه و خیالی می داند.(3)

اهمیت مباحث اعتقادی در نزد سید قطب
 

اهمیت مباحث اعتقادی در نزد سید قطب تا آنجاست که وی شکل گیری هرگونه اصلاح و دگرگونی عمیق اجتماعی و سیاسی را تنها در پرتو ایجاد دگرگونی حقیقی عقیدتی ممکن می داند؛(4) یعنی تا آن هنگام که نگرش مسلمانان در ارتباط با موضوعات مهمی همچون «خدا، هستی، انسان و حیات» تصحیح نشود و ذهن و دل آنها آبستن معارف ناب و عقاید مثبت و تحرک بخش اسلامی نگردد، رخداد هرگونه تحول اجتماعی عمیق و کارساز در میان آنها ناممکن و دور از انتظار خواهد بود و بعکس، با تحقق تحول اعتقادی و رخ نمودن نگرش جدید منطبق بر
روش و آیین قرآنی، بذر دگرگونی و تحول خود به خود پاشیده خواهد شد و امید وقوع یک تحول بنیانی و ورود به یک مرحله جدید از زندگی اجتماعی در پرتو تعالیم و معارف ناب اسلامی و قرآنی قوت خواهد گرفت.

پی نوشت ها :
 

*استادیار دانشگاه بوعلی سینا همدان.
1- بخشی از پیام آیت الله جوادی آملی به مناسبت بیستمین سالگرد تأسیس دانشگاه پیام نور، آذرماه1387.
2- برای آگاهی بیشتر از تحولات زندگی و افکار سید قطب، ر.ک: کرم سیاوشی، تحلیل انتقادی مبانی و روش تفسیری سید قطب در فی ظلال القرآن، ص11-32.
3- سیدمحمد قطب، خصائص التصور الاسلامی، ص15.
4- نک: همو، فی ظلال القرآن، ج1، ص116، 220، 232، 291، 438، 510، 601، 606؛ ج2، ص1305، 1011، 1008، 1318، 1370؛ ج6، ص1891، 1888، 2221، 2223؛ ج5، ص2756، 3149؛ ج6، ص3353و 4002.
 

منبع:نشریه معرفت، شماره 156