شفاعت در نهج البلاغه

چکیده:
 

ابتدا معنای شفاعت و انواع آن را به طور مختصر توضیح دادیم و پس از آن به پردازش یکی از انواع آن که شفاعت رهبری است در نهج البلاغه پرداختیم و نمونه هایی از آن را بیان کردیم. و روشهای گوناگونی را عنوان کردیم که حضرت برای شفع شدن با خودشان بیان کرده اند که بسیار گوناگون و زیاد است و نمونه های بسیاری در نهج البلاغه دارد و لی ما تنها بعضی از آنها را تنها برای اشاره ذکر کرده ایم.
کلمات کلیدی: شفاعت، شفاعت رهبری، بایدها، نبایدها، شخصیتها

مقدمه:
 

شفاعت آن چیزی است که همه ما علاقه مندیم که مشمول آن شویم و از این موهبت برخودار شویم در راستای این مطلب نیز باید بدانیم چگونه مورد شفاعت قرار می گیریم که راه آن این است که اینجا با حضرات و به ویژه حضرت علی علیه السلام همراه و جفت و شفع شویم تا تجسم این رابطه در آخرت ظاهر گردد و این بزرگواران شفیع ما شوند. در ادامه مروری بر معنای شفاعت خواهیم داشت و پس از آن انواع آن را که شفاعت مغفرت و شفاعت رهبری است به اجمال توضیح خواهیم داد و سپس به توضیح بیشتری در مورد شفاعت رهبری می پردازیم و نمونه های و راه های مختلفی که از نهج البلاغه برای این نوع شفاعت مطرح شده آنها را به صورت فهرستی بیان خواهیم کرد و سپس به شرح آنها توسط شروح نهج البلاغه خواهیم پرداخت.

شفاعت:
 

ما در میان جوامع بشری جامعه‏هایی را که قانون در آن دستخوش پارتی بازی‏ است فاسد و منحط و فاقد عدالت می‏شمریم، چگونه ممکن است در دستگاه‏ الهی معتقد به پارتی بازی شویم؟! در هر جامعه‏ای که شفاعت هست عدالت‏ نیست.
تأثیر عوامل سه گانه : «پول» و «پارتی» و «زور» در یک‏ جامعه نشانه ناتوانی و ضعف قانون است. وقتی قانون ضعیف باشد طبعا نمی‏تواند بر اقویا و زورمندان چیره گردد، سطوت خود را فقط به ضعفا نشان‏ می‏دهد. قانون ضعیف، مجرمین ضعیف را به تله می‏اندازد و به پای میز مجازات می‏کشاند ولی از تله انداختن زورمندان مجرم عاجز می‏ماند.
قرآن، مقررات الهی را قوانین نیرومند و قوی معرفی می‏کند و تأثیر «پول» و «پارتی» و «زور» را در محکمه عدل الهی نفی می‏نماید. در قرآن از پول به عنوان «عدل» ( از ماده «عدول»، زیرا وقتی که به‏ عنوان رشوه داده شود سبب عدول و انحراف از حق و حقیقت می‏گردد ، یا از «عدل» به معنی «عوض» و «معادل» و از پارتی به عنوان «شفاعت» و از زور به عنوان «نصرت» یاد شده است . در سوره بقره‏ آیه 48 چنین می‏خوانیم:
«و اتقوا یوما لا تجزی نفس عن نفس شیئا و لا یقبل منها شفاعة و لا یؤخذ منها عدل و لا هم ینصرون.» «پروا داشته باشید از روزی که هیچکس از دیگری دفاع نمی‏کند و شفاعت‏ هم پذیرفته نیست و از کسی هم پولی به عنوان عوض جرم و معادل آن گرفته‏ نخواهد شد و نصرت و یاری کردن امکان ندارد.»
یعنی نظام جهان آخرت همچون نظام اجتماعی بشر نیست که گاهی انسان برای‏ فرار از قانون به پارتی یا پول متوسل شود و گاهی قوم و عشیره خود را به‏ کمک بطلبد و آنان در برابر مجریان قانون اعمال قدرت کنند.[1]

اقسام شفاعت:
 

حقیقت این است که شفاعت ، اقسامی دارد که برخی از آنها نادرست و ظالمانه است و در دستگاه الهی وجود ندارد ولی برخی، صحیح و عادلانه است‏ و وجود دارد. شفاعت غلط بر هم زننده قانون و ضد آن است ولی شفاعت‏ صحیح، حافظ و تأیید کننده قانون است. شفاعت غلط آن است که کسی‏ بخواهد از راه پارتی بازی جلوی اجرای قانون را بگیرد. بر حسب چنین‏ تصوری از شفاعت، مجرم بر خلاف خواست قانونگزار و بر خلاف هدف قوانین‏ اقدام می‏کند و از راه توسل به پارتی، بر اراده قانونگزار و هدف قانون‏
چیره می‏گردد. اینگونه شفاعت، در دنیا ظلم است و در آخرت غیر ممکن. ایرادهایی که بر شفاعت می‏شود بر همین قسم از شفاعت وارد است و این‏ همان است که قرآن کریم آن را نفی فرموده است. شفاعت صحیح، نوعی دیگر از شفاعت است که در آن نه استثناء و تبعیض‏ وجود دارد و نه نقض قوانین، و نه مستلزم غلبه بر اراده قانونگزار است. قرآن این نوع شفاعت را صریحا تأیید کرده است. شفاعت صحیح نیز اقسامی دارد.[2]
نوع نادرست شفاعت که به دلایل عقلی و نقلی مردود شناخته شده است این است که گناهکار بتواند وسیله‏ای برانگیزد و به توسط آن از نفوذ حکم الهی‏ جلوگیری کند، درست همان طوری که در پارتی بازی‏های اجتماعات منحط بشری‏ تحقق دارد. بسیاری از عوام مردم ، شفاعت انبیاء و ائمه علیهم‏السلام را چنین‏ می‏پندارند، می‏پندارند که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین علیه السلام و حضرت زهرا سلام الله علیها و ائمه اطهار خصوصا امام حسین علیه السلام متنفذهایی هستند که در دستگاه خدا اعمال نفوذ می‏کنند، اراده خدا را تغییر می‏دهند و قانون را نقض می‏کنند.[3]
اینچنین تصویری از شفاعت نه تنها باطل و نادرست است بلکه شرک در ربوبیت است و به ساحت پاک امام حسین ( ع ) که بزرگ ترین افتخارش «عبودیت» و بندگی خداست نیز اهانت است همچنانکه پدر بزرگوارش از نسبتهای «غلاش» سخت خشمگین می‏شد و به خدای متعال از گفته‏های آنها پناه می‏برد. امام حسین عله السلام کشته نشد برای اینکه (العیاذ بالله) دستگاهی در مقابل دستگاه خدا یا شریعت جدش رسول خدا بوجود آید[4]، راه‏ فراری از قانون خدا نشان دهد.

شفاعت مغفرت:
 

نوع شفاعت ، وساطت در مغفرت و عفو و بخشیدن گناهان است[5]. این‏ معنای از شفاعت است که آماج اشکالها و ایرادهای منتقدین و منکرین قرار گرفته است.
اصل مغفرت، یک پدیده استثنائی نیست، یک فرمول کلی است که ازغلبه رحمت در نظام هستی نتیجه شده است. از اینجا دانسته می‏شود که‏ مغفرت الهی، عام است و همه موجودات را «در حدود امکان و قابلیت‏
آنها» فرا می‏گیرد. این اصل در فوز به سعادت و نجات از عذاب، برای‏ همه رستگاران مؤثر است، لهذا قرآن کریم می‏فرماید :«من یصرف عنه یومئذ فقد رحمه »« هر کس که در آن روز از عذاب خدا نجات یابد ، مشمول رحمت خدا قرار گرفته » یعنی اگر رحمت نباشد، عذاب از احدی برداشته نمی‏شود.[6]
مغفرت الهی چه ارتباطی با شفاعت دارد ؟ مغفرت الهی مانند هر رحمت دیگر دارای نظام و قانون است.امکان ندارد هیچیک‏ از جریانهای رحمت پروردگار بدون نظام انجام گیرد. به همین دلیل مغفرت‏ پروردگار هم باید از طریق نفوس کملین و ارواح بزرگ انبیاء و اولیاء به‏ گناهکاران برسد و این لازمه نظام داشتن جهان است. به همان دلیلی که‏ رحمت وحی بدون واسطه انجام نمی‏گیرد و همه مردم از جانب خدا به نبوت‏ برانگیخته نمی‏شوند و هیچ رحمت دیگر هم بدون واسطه واقع نمی‏شود، رحمت‏ مغفرت هم بی واسطه ممکن نیست تحقق پیدا کند. اگر فرضا هیچ دلیل نقلی بر شفاعت در دست نبود ناچار بودیم از راه عقل‏ و براهین قاطعی از قبیل برهان امکان اشرف و نظام داشتن هستی به آن قائل‏ شویم.
وقتی کسی وجود مغفرت خدا را بپذیرد، مبانی محکم عقلی، او را ناچار می‏سازد که بگوید جریان مغفرت باید از مجرای یک عقل کلی یا یک نفس کلی‏ یعنی عقل و نفسی که دارای مقام ولایت کلیه الهیه است صورت گیرد ، امکان‏ ندارد که فیض الهی بیرون از قانون و حساب به موجودات برسد. ولی خوشبختانه قرآن کریم ما را در اینجا نیز رهبری فرموده است ، با ضمیمه کردن روایات اسلامی، خصوصا با توجه به آنچه در روایات معتبر و شامخ شیعه در باب ولایت کلیه رسول خدا و ائمه اطهار علیهم‏السلام و مراتب ولایت در طبقات پایین تر اهل ایمان رسیده است، چنین استنباط می‏کنیم که وسیله مغفرت تنها یک روح کلی نیست بلکه نفوس کلیه و جزئیه‏ بشری با اختلاف مراتبی که دارند هر کدام سهمی از شفاعت دارند و این یکی‏ از مهمترین معارف اسلام و قرآن است که تنها در مذهب مقدس شیعه به‏ وسیله ائمه اطهار و شاگردان مکتب آنها خوب توضیح داده شده است ، لهذا از افتخارات این مذهب شمرده می‏شود . [7]
با توجه به اینکه شفاعت همان مغفرت الهی است که وقتی به خداوند که‏ منبع و صاحب خیرها و رحمتهاست نسبت داده می‏شود با نام «مغفرت» خوانده می‏شود و هنگامی که به وسائط و مجاری رحمت منسوب می‏گردد نام «شفاعت» به خود می‏گیرد، واضح می‏گردد که هر شرطی برای شمول مغفرت هست‏ برای شمول شفاعت نیز هست. از نظر عقلی شرط مغفرت چیزی جز قابلیت‏داشتن شخص برای آن نیست . اگر کسی از رحمت خدا محروم گردد صرفا به‏ موجب قابل نبودن خود او است نه آنکه (معاذ الله) در رحمت خدا محدودیت وضیقی باشد. رحمت خدا همچون اعتبار بانکی یک بازرگان نیست‏ که محدود باشد . اعتبار رحمت الهی نامحدود است، ولی قابلها متفاوتند، ممکن است کسی بکلی فاقد قابلیت باشد و نتواند از رحمت خدا بهره‏ای‏ بگیرد. از نظر متون دینی این اندازه مسلم است که کفر به خدا و شرک، مانع‏ مغفرت است. قرآن کریم می‏فرماید :«ان الله لا یغفر ان یشرک به و یغفر ما دون ذلک لمن یشاء (نساء/116)» «خدا شرک را نمی‏آمرزد ، و آنچه پایین تر از شرک است برای هر کس‏ که بخواهد می‏بخشد.» اگر ایمان از دست برود رابطه انسان با مغفرت یکباره بریده می‏شود و دیگر بهره برداری از این لطف عظیم امکان نخواهد داشت. زمانی که بر دل‏ آدمی مهر کفر زده شود مانند ظرف دربسته‏ای می‏گردد که اگر در همه‏ اقیانوسهای جهان فرو برده شود قطره‏ای آب به درون آن نخواهد رفت. وجود چنین فردی همچون شوره زاری می‏گردد که آب رحمت حق در آن بجای گل ، بوته‏های خار پدید می‏آورد.[8]

شفاعت رهبری:
 

در بحث عذاب اخروی گفته می شود اعمال و کردارهایی که انسان در این دنیا مرتکب می گردد، در جهان دیگر تجسم وتمثل پیدا می کند و حقیقت عینی آنها جلوه گر می شود. می افزاییم که در آخرت نه تنها اعمال تجسم پیدا میکند بلکه روابط نیز مجسم می گردد؛ روابط معنوی که در این جهان بین مردم برقرار است در آن جهان صورت عینی و ملکوتی پیدا می‏کنند . زمانی که یک انسان سبب هدایت انسانی دیگر می‏شود رابطه رهبری‏ و پیروی در میان آنان در رستاخیز به صورت عینی در می‏آید و " هادی " به‏ صورت پیشوا و امام ، و " هدایت یافته " به صورت پیرو و مأموم ظاهر می‏گردد . در مورد گمراه ساختن و اغواء هم همینطور است [9].
قرآن کریم می‏فرماید :«یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ» مقصود از این «یوم» روز قیامت است، و ظرف یوم متعلق به مقدر است، و تقدیر کلام چنین است: «اذکر یوم فلان- بیاد آور روزى را که» و کلمه «امام» به معناى مقتداء است، و خداى سبحان افرادى از بشر را به این نام نامیده که جامع آنان این است که بشر را با امر خدا هدایت مى‏کنند، هم چنان که در باره ابراهیم (ع) این اسم را به کار برده و فرمود: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً»[10] و در باره سایرین فرموده:«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا»[11] و افراد دیگرى را که مقتدا و رهبر گمراهانند ائمه کفر خوانده و فرمود «فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْر»[12].[13]
مراد از" امام هر طائفه" همان اشخاصى هستند که مردم هر طائفه به آنها اقتداء و در راه حق و یا باطل از آنها پیروى مى‏کرده‏اند. [14]
چیزى که هست از آیه‏اى که در باره فرعون که یکى از امامان ضلال و گمراهى است بحث مى‏کند یعنى از آیه «یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ»[15] ، و همچنین از آیه «لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلى‏ بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ»[16] و غیر اینها از آیات بسیارى دیگر استفاده مى‏شود که اهل ضلال هیچوقت از اولیایشان جدا نمى‏شوند، و لازمه این سخن آن است که روز قیامت ایشان به اتفاق پیشوایان خود فرا خوانده مى‏شوند.[17]
کلمه «بامامهم» مطلق است، و مقید به امام حق که خدا او را هادى به امر خود قرارش داده باشد نشده، و مقتداى ضلالت عین مقتداى هدایت امام خوانده شده و سیاق ذیل آیه و آیه دومى هم مشعر بر این است که امامى که روز قیامت خوانده مى‏شود آن کسى است که مردم او را امام خود گرفته باشند و به او اقتداء کرده باشند. نه آن کس که خداوند به امامتش برگزیده باشد، و براى هدایت به امرش انتخاب کرده باشد، چه اینکه مردم هم او را پیروى کرده باشند و یا کنارش زده باشند.
آیه شریفه نتیجه و فرع جمله «نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ» را، این دو جمله: یعنى جمله «فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ» و جمله «وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمى‏ ...» قرار داد.
مراد از «دعوت» را به طورى که از سیاق برمى‏آید احضار بگیریم که هر طائفه‏اى با پیشواى خودشان احضار شده و هر که به امام حقى اقتداء کرده و نامه عملش را به دست راستش مى‏دهند، و هر که از معرفت امام حق در دنیا کور بوده، در آنجا هم کور خواهد بود، این آن معنایى است که از تدبر و دقت در آیه به دست مى‏آید.[18]

شفاعت در نهج البلاغه:
 

کلمه شفع: خود کلمه شفع در نهج البلاغه جز در چند مورد محدود وجود ندارد که یکی از آن موارد برای شفاعت قرآن است که در خطبه 176/10و11 می باشد و دیگری در حکمت 63 است که می فرمایند: الشَّفِیعُ جَنَاحُ الطَّالِبِ (شفاعت کننده چونان بال و پر در خواست کننده است. )
در ادامه به بررسی شفاعت رهبری در نهج البلاغه می پردازیم، با نگاه کلی به این نتیجه می رسیم که:
شفاعت رهبری همانطور که توضیح داده شد در نهج البلاغه هم به دو صورت است؛ که یکی شفع شدن با رهبر کفر و باطل است و دیگری شفع شدن با رهبر حق می باشد.
شفع شدن با رهبر حقیقت خود نیز به گونه های مختلف و شیوه های متفاوت در نهج البلاغه بیان شده است، با نگاه اجمالی به نهج البلاغه انسان به این نتیجه می رسد که کل نهج البلاغه راه شفع شدن به حضرت را نشان می دهد و به راستی که این گونه است. در ادامه سعی بر این است که طرق مختلف و روشهای مختلف آن بیان گردد.در ادامه ابتدا برای اینکه کل مطلب را در یک نگاه دیده و بدانیم در ادامه چه مسائلی مطرح می شود نموداری از فهرست مطالب و زیرگروه های آن را نشان می دهیم:

راههای شفع شدن:
 

شناخت و کسب صفات و خصلتهای مثبت:
 

بیان ویژگیهای خود
· بیان صفات و کارهایی که خود حضرت انجام می دهند.
· خود را وسیله نجات معرفی می کنند.
· بیان اثرات هدایتی خود را بر می شمرند
معرفی الگویی که خود حضرت از ایشان استفاده می کنند(پیامبر صلّی الله و علیه و آله):
معرفی و تایید بعضی شخصیتها:
بیان بایدها(یعنی این کارها را انجام دهید):
معرفی کارهای خوب (و گاهی با بزرگ نمایی):
با روش دعا کردن و حاجاتی را خواستن:

شناخت و کسب صفات و خصلتهای منفی:
 

معرفی صفاتی که خود ندارند و کارهایی که خود انجام نمی دهند:
معرفی و طرد و ردّ بعضی افراد:
بیان نبایدها(یعنی این کارها را انجام ندهید)
معرفی کارهای ناپسند:
موانع و عواقب شفع نشدن
نتیجه اطاعت نکردن و دوری از حضرت:
عواقب پیروی از اهل باطل:
معرفی شیطان و راه های تسلط او:
آگاهی دادن و روشن سازی محیط پیرامون انسان(ایجاد نگرش و بیان روش زندگی):
معرفی خداوند:
معرفی پیامبر صلی الله علیه و آله و عترت ایشان:
مرگ:
معرفی دنیا:
معرفی آخرت:
معرفی انسان:
چنانچه می دانید باید صفات مثبت را کسب یا به عبارتی از بالقوه به بالفعل در آوریم و همچنین صفات منفی را از خود دور کرده و آنها را سرکوب و یا لااقل از طغیان آن اجتناب کنیم. در نتیجه به معرفی آنها و نحوه کسب و اجتناب آن احتیاج داریم و این مورد به خوبی توسط حضرت و به شیوه های گوناگون بیان گردیده است که کسب آنها و دور کردن آنها طبق آنچه حضرت فرموده اند یعنی شفع شدن با ایشان :

شناخت و کسب صفات و خصلتهای مثبت:
 

روشهایی که در این مورد به چشم می خورد این است که:

بیان ویژگیهای خود
 

حضرت در جاهایی در مورد خودشان و ویژگیها و خصوصیات خود صحبت می کنند که راهی برای شناخت حضرت است و اینکه انسان سعی کند به ایشان نزدیک شود و شبیه خصوصیات ایشان را البته در حد وسع و ظرفیت خودش پیدا کند؛ و همچنین خود را وسیله نجات معرفی می کنند و همچنین اثرات هدایتی خود را بیان می کنند؛ در ادامه تحت این سه عنوان به ذکر بعضی از آنها می پردازیم:

بیان صفات و کارهایی که خود حضرت انجام می دهند.
 

شجاعت: حضرت در خطبه 33/4 خود را شجاع و حق طلب معرفی می کنند( أَمَا وَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُ لَفِی سَاقَتِهَا- حَتَّى تَوَلَّتْ بِحَذَافِیرِهَا مَا عَجَزْتُ وَ لَا جَبُنْتُ- وَ إِنَّ مَسِیرِی هَذَا لِمِثْلِهَا- فَلَأَنْقُبَنَّ الْبَاطِلَ حَتَّى یَخْرُجَ الْحَقُّ مِنْ جَنْبِه‏) و می فرمایند:« به خدا سوگند من از پیشتازان لشکر اسلام بودم تا آنجا که صفوف کفر و شرک تار و مار شد. هرگز ناتوان نشدم و نترسیدم، هم اکنون نیز همان راه را مى‏روم، پرده باطل را مى‏شکافم تا حق را از پهلوى آن بیرون آورم.» این عبارت امام (ع) در بیان فضیلت و برترى خود بر دیگران آمده، و از پیشگامى کارزار با دشمنان بیان مى‏کند و این که آن قدر ایستادگى کرده تا مشرکان بکلّى شکست خورده و فرار کرده‏اند و در این رویارویى ناتوانى و ترسى از خود نشان نداده است.[19]
«سوق» به دو معنى آمده، یکى طرد کردن و شکست دادن، که منظور حضرت از این عبارت همین معنى است. دوّم، راندن به سوى دیانت و ارشاد، و چون مقصود حضرت از جنگ جز هدایت کردن به دین، چیزى نبوده و از سویى هدایت و ارشاد مردم ممکن نبوده مگر به وجود پیامبر و روشن شدن راه حق، بنا بر این دور کردن و طرد ساختن دشمنان دین، تا شکست کامل مشرکان، به جهت حمایت پیامبر و دفاع از حوزه دیانت امرى واجب و لازم شده است. البتّه نه بدین معنى که جنگ کردن و شکست دادن جمعیّتها ذاتا مطلوب باشد، بلکه هدف به کمال رسیدن هدایت است که هدف وجودى پیامبر بوده است. «نه، ضعف نشان دادم و نه، ترسیدم» در اثبات کمال فضیلتى است که براى خود، بر مى‏شمارد، و نهایت شجاعتى است که داشته اند، و تأکید بر توانمندى خود و نداشتن ترس به مثابه یکى از رذایل اخلاقى و ضد شجاعت مى‏باشد. [20]
در خطبه 37/1 نیز این مطلب را با لحنی زیبا به گونه ای دیگر بیان می کنند:
«آن گاه که همه از ترس سست شده، کنار کشیدند، من قیام کردم، و آن هنگام که همه خود را پنهان کردند من آشکارا به میدان آمدم، و آن زمان که همه لب فرو بستند، من سخن گفتم، و آن وقت که همه باز ایستادند من با راهنمایى نور خدا به راه افتادم. در مقام حرف و شعار صدایم از همه آهسته‏تر بود امّا در عمل برتر و پیشتاز بودم، زمام امور را به دست گرفتم، و جلوتر از همه پرواز کردم، و پاداش سبقت در فضیلت‏ها را بردم. همانند کوهى که تند بادها آن را به حرکت در نمى‏آورد، و طوفانها آن را از جاى بر نمى‏کند، کسى نمى‏توانست عیبى در من بیابد، و سخن چینى جاى عیب جویى در من نمى‏یافت. خوارترین افراد نزد من عزیز است تا حق او را باز گردانم، و نیرومند در نظر من پست و ناتوان است تا حق را از او باز ستانم.» و به راستی چقدر باید خدا را به خاطر چنین امامی شکر کرد، امامی و پیشوایی که نور خدا با اوست و می توان در همه وقتی پشت سر ایشان حرکت کرد چرا که هیچ گاه راه را اشتباه نمی روند.
زهد حضرت: در خطبه 74پس از بیان حقانیتشان برای خلافت می فرمایند: و از آن همه زر و زیورى که به دنبال آن حرکت مى‏کنید، پرهیز مى‏کنم.( وَ زُهْداً فِیمَا تَنَافَسْتُمُوهُ مِنْ زُخْرُفِهِ وَ زِبْرِجِهِ )
ایمان به خدا و رسولش و توکل بر خدا: پس از معرفی خدا می فرمایند: به او ایمان مى‏آورم چون مبدأ هستى و آغاز کننده خلقت آشکار است. از او هدایت مى‏طلبم چون راهنماى نزدیک است، و از او یارى مى‏طلبم که توانا و پیروز است، و به او توکّل مى‏کنم چون تنها یاور و کفایت کننده است. و گواهى مى‏دهم که محمّد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده اوست. او را فرستاده تا فرمان‏هاى خدا را اجرا کند و بر مردم حجّت را تمام کرده، آنها را در برابر اعمال ناروا بترساند.(خطبه 83/2)[21]
پس از حمد به شرح این نکته مى‏پردازد که، این حمد و سپاس الهى، به خاطر چیست و به تعبیر دیگر: در جمله‏هاى قبل، سخن از صفات بخشنده نعمت بود و در اینجا سخن از اوصاف خود نعمت است، مى‏فرماید: «او را ستایش مى‏کنم بر کرم‏هاى پى در پى، و نعمت‏هاى فراوان او» (أحمده على عواطف کرمه، و سوابغ نعمه).
در واقع نعمت‏هاى الهى داراى این دو وصف است: هم وسیع است و گسترده، و هم دائم و مستمرّ و پى در پى.
و این هم نیست، جز به خاطر قدرت بى‏پایان و لطف بى‏انتهاى او که انسان را همیشه غرق نعمت‏هاى خود مى‏سازد و لحظه‏اى او را محروم نمى‏دارد.
سپس به دلایل ایمان به چنین خدایى پرداخته، مى‏فرماید: «و به او ایمان مى‏آورم که مبدء هستى است و ظاهر و آشکار است، و از وى هدایت مى‏طلبم که نزدیک و راهنماست، و از او یارى مى‏جویم که پیروز و تواناست، و بر او توکّل مى‏کنم که از دیگران بى‏نیازم کرده، و یارى مى‏دهد» (و أو من به أوّلا بادیا«»، و أستهدیه قریبا هادیا، و أستعینه قاهرا قادرا، و أتوکّل علیه کافیا ناصرا). در این جمله‏هاى کوتاه و پرمعنا امام علیه السّلام هر نکته‏اى را با دلیل روشن، گویا و فشرده‏اى قرین ساخته، ایمان به او را به این دلیل مدلّل مى‏کند که او سرآغاز هستى و واجب‏الوجود و آثار عظمتش سراسر جهان هستى را فراگرفته است و هدایت را به این دلیل از او مى‏طلبد که او هم زمام هدایت بندگان را در کف گرفته و هم به آنها نزدیک است و یارى را به این دلیل از او مى‏طلبد، که بر همه چیز قادر و توانا است و توکّل را به این دلیل بر ذات پاکش دارد، که او یار و یاورى است کفایت کننده و از آنجا که رکن دوم ایمان- بعد از اقرار به توحید پروردگار- شهادت به نبوّت است، امام علیه السّلام در ادامه این سخن مى‏افزاید: «و گواهى مى‏دهم که محمّد صلّى اللّه علیه و آله بنده و فرستاده او است» (و أشهد أنّ محمّدا- صلّى اللّه علیه و آله- عبده و رسوله).[22]
ما نیز باید ایشان را در ایمان و ... الگو قرار دهیم.
در مورد انجام مسئولیت: آگاه باشید، اگر دعوت شما را بپذیرم، بر أساس آنچه که مى‏دانم با شما رفتار مى‏کنم و به گفتار این و آن، و سر زنش سرزنش کنندگان گوش فرا نمى‏دهم. (خطبه 92) (وَ اعْلَمُوا أَنِّی إِنْ أَجَبْتُکُمْ- رَکِبْتُ بِکُمْ مَا أَعْلَمُ- وَ لَمْ أُصْغِ إِلَى قَوْلِ الْقَائِلِ وَ عَتْبِ الْعَاتِبِ- )
(و اعلموا أنّی إن إن أجبتکم) اگر اجابت کنم آنچه آن را از من التماس مى کنید (رکبت بکم ما أعلم) یعنى شما را راکب بر حق محض قرار می دهم و در میان شما به سیر ه ی رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم رفتار می کنم. (و لم أصغ إلى قول القائل و عتب العاتب) یعنی در راه خدا سرزنش سرزنش کنندگان مرا نمی گیرد.‏[23] اشاره به آیه ی قرآن دارد که می فرماید: فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ (مائده54)
خداى سبحان در مقابل تلون و دو چهرگى این مردم سست ایمان و صدمه‏هایى که دین از ناحیه آنان خورده و در ازاى اینکه اینان محبت غیر خدا را بر محبت خدا ترجیح دادند و عزت را از ناحیه غیر خدا طلب کردند و نیز در مقابل اینکه در امر جهاد در راه خدا سهل‏انگارى نموده و از ملامت‏ها ترسیدند به زودى قومى را خواهد آورد که آنها را دوست مى‏دارد و آن قوم نیز خدا را دوست مى‏دارند، مردمى که در برابر مؤمنین خاضع و ذلیل و در مقابل کفار شدید و شکست‏ناپذیرند، مردمى که در راه خدا جهاد مى‏کنند و از ملامت هیچ ملامت‏گرى پروا نمى‏نمایند.[24]
پس از حمد و ستایش پروردگار، اى مردم من بودم که چشم فتنه را کندم، و جز من هیچ کس جرأت چنین کارى را نداشت، آنگاه که امواج سیاهى‏ها بالا گرفت و به آخرین درجه شدّت خود رسید. پس از من بپرسید پیش از آن که مرا نیابید.«» سوگند به خدایى که جانم در دست اوست، نمى‏پرسید از چیزى که میان شما تا روز قیامت مى‏گذرد، و نه از گروهى که صد نفر«» را هدایت یا گمراه مى‏سازد، جز آن که شما را آگاه مى‏سازم و پاسخ مى‏دهم. و از آن که مردم را بدان مى‏خواند و آن که رهبریشان مى‏کند و آن که آنان را مى‏راند،و آنجا که فرود مى‏آیند و آنجا که بار گشایند و آن که از آنها کشته شود و آن که بمیرد، خبر مى‏دهم. آن روز که مرا از دست دادید، و نگرانى‏ها و مشکلات بر شما باریدن گرفت، و بسیارى از پرسش کنندگان به حیرت فرو رفته مى‏گویند سر انجام چه خواهد شد که گروه بسیارى از پرسش شوندگان از پاسخ دادن فرو مانند. (خطبه 93/1-4)
· خود را وسیله نجات معرفی می کنند.
إِنَّمَا مَثَلِی بَیْنَکُمْ کَمَثَلِ السِّرَاجِ فِی الظُّلْمَةِ- یَسْتَضِی‏ءُ بِهِ مَنْ وَلَجَهَا همانا من در میان شما چونان چراغ درخشنده در تاریکى هستم، که هر کس به آن روى مى‏آورد از نورش بهرمند مى‏گردد.(خطبه 187/7)
نفس خود را به چراغی تشبیه کرده اند و وجه تشبیه را نور قرار داده، آن نوری که به آن اشاره می کنند پس چنانچه چراغ با نورش در ظلمات حسی نورانیّت ایجاد می کند پس همچنان ایشان نورانیت ایجا می کنند و به نور علمش و هدایتش در تاریکیهای عقلانی که همان تاریکیهای جهالت است، هدایت می کنند. هنگامی که از نور بودن صحبت می کنند در تاریکیهای جهالت و هدایت به وسیله ایشان در باطن گمراهی در واقع مخاطبین را به گرفتن نور از ایشان و پیروی آثارش امر می کنند.[25]
بِنَا اهْتَدَیْتُمْ فِی الظَّلْمَاءِ وَ تَسَنَّمْتُمْ ذُرْوَةَ- الْعَلْیَاءِ وَ بِنَا أَفْجَرْتُمْ عَنِ السِّرَار شما مردم به وسیله ما، از تاریکى‏هاى جهالت نجات یافته و هدایت شدید، و به کمک ما، به اوج ترقّى رسیدید.(خطبه4)
در توضیح این فقره شرح خوبی از مدرس وحید وجود دارد که می فرماید:
بدانکه- این خطبه شریفه از فصیحترین کلامش است، و هر فقره‏اش متضمّن مطالب شریفه و نکات لطیفه است و مشتمل است بمقاصد عالیه، بنا اهتدیتم فى الظّلماء- بسبب و بوسیله ما- آل محمّد ص- هدایت یافتید در تاریکهاى شرک و ضلالت،بدانکه- این جمله با وجازت و ایجازش داراى معانى لطیفه و دقیقه است مطابقة و التزاما امّا دلالت مطابقى- دالّ است بر این که آل محمّد ص هادیان صراط مستقیم و رهنمایان طریق توحیدند در تاریکى و ظلمات (بنا اهتدیتم- ) و التزاما داّل است بر این که ایشان نور مبین و سراج منیرند- زیرا که هدایت در ظلمت جهل و نادانى نمى‏باشد مگر بنور ولّى اللّه، اما- دلالت مطابقى مطابق است با آیات کریمه قرآنى و صراحت آثار 1- کافى- عبد اللّه سنان مى‏گوید- : پرسیدم از ابى عبد اللّه ع- از آیه کریمه وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ- فرمود: آنهایند ائمّه صلوات اللّه علیهم- 2- تفسیر علىّ بن ابراهیم- ابى الجارود- از ابی جعفر علیه السّلام- أ فمن یهدى الى الحقّ احقّ ان یتّبع امّن لا یهدّى الّا ان یهتدى فما لکم کیف تحکمون من یهدى الى الحقّ- آنکه هدایت بحقّ مى‏نماید محمّد صلّى اللّه علیه و آله و آل محمّد است پس از وى امّا- من لا یهدّى- آنکه هدایت نمى‏یابد- آنکه مخالف باشد به اهل بیتش پس از وى از قریش و دیگران‏.
(کنز جامع الفوائد و تاویل الآیات) باسنادش از ابى الحسن موسى بن جعفر علیهم السّلام موسى بن جعفر ع از پدرش پرسید- از قول اللّه عزّ و جلّ فمن اتّبع هداى فلا یضلّ و لا یشقى پس هر که تابع هدایت باشد نه بضلالت بیفتد نه به شقاوت فرمود که پیامبر ص فرمود:- یا ایّها النّاس اتّبعوا هدى اللّه تهتدوا و ترشدوا اى انسانها پیروى نمائید بهدایت اللّه تا هدایت و رشد یابید- و هو هدى علىّ بن ابی طالب و آن هدایت على ع است پس هر که پیروى هدایتش نماید در زندگى من و پس از وفات من همانا پیروى کرده بهدایت من و هر کس پیرو هدایت من باشد همانا پیرو هدایت اللّه شده- فلا یضلّ و لا یشقى نه گمراه مى‏شود نه بشقاوت مى‏گراید، امّا- بمدلول التزامى که ایشانند نور هدایت و شمس کرامت در تاریکى ضلالت و ستارهاى هدایت، فامنوا باللّه و رسوله و النّور الذّى انزلنا پس ایمان بیاورید بخدا و رسولش و نورى که نازل کردیم ما- در تفسیر علىّ بن ابراهیم باسنادش از ابى خالد کابلى- مى‏گوید: پرسیدم از ابى جعفر ع از تفسیر این فرمود: یا ابا خالد- نور سوگند بخدا اما مانند از آل محمّد- تا روز قیامت ایشانند سوگند بخدا نور خداوند که خداوند نازل نموده- و ایشانند سوگند بخدا نور خداوند در آسمانها و زمین، و اللّه قسم بخدا یا ابا خالد محقّقا نور امام در قلبهاى مؤمنین نورانى‏تر است
از آفتاب درخشان در روز و ایشان و اللّه پرتو میافکنند قلبهاى مؤمنین را و یحجب اللّه نورهم عمّن یشاء فتظلم قلوبهم- و اللّه یا ابا خالد لا یحبّنا عبد و یتولّینا- دوست نمى‏دارد ما را بنده مگر این که- تسلیم ما باشد وقتى که سلم باشد سلّمه اللّه من شدید الحساب و آمنه من فزع یوم القیمة الاکبر عیّاشى از صادق ع روایت میکند خداوند در کتابش مى‏فرماید: اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ- فالنّور- همانا آل محمّد علیهم السّلام- و الظّلمات- دشمنانشان
تفسیر فرات- باسنادش از ابن عبّاس- از قول اللّه تعالى- یا ایّها الذّین امنوا اتّقوا اللّه و امنوا برسوله یؤتکم کفلین من رحمته اى کسانى که ایمان آورده‏اید تقوى کنید از خدا و ایمان بیاورید به پیامبرش از رحمتش بشما عطا فرماید- دو برابر فرمود: الحسن و الحسین علیهم السّلام و یجعل لکم نورا تمشون به- فرمود: امیر المؤمنین علىّ بن ابی طالب ع تفسیر علىّ بن ابراهیم- در آیه کریمه- وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ- فرمود: النّجُومُ- آل محمّد علیه و علیهم السّلام تفسیر عیّاشى- ابى عبد اللّه علیه السّلام- و علامات و بالنّجم هم یهتدون- همانا امیر المؤمنین است‏ الأئمّة من اهل بیتى کالنّجوم بایّهم اقتدیتم اهتدیتم (از دعایم الاسلام) النّجوم امان لأهل السّماء و اهل بیتى امان لأهل الأرض و تسنّمتم العلیاء، (از موارد الاصول للحکیم الترمذى) و بهدایت ما بلند شدید و مقام بالا و ضیاء حق را دریافتید و سوار سنام- رفعت و علّو مقام شدید، استعاره نموده- علیاء را- به ناقه و ثابت کرده بر وى سنام را ترشیحا و بنا افجرتم عن السّرار، و بواسطه و بهدایت ما داخل شدید بنورانیّت حقّ و صبح سعادت از تاریکهاى شدید شب کفر و جهالت و ضلالت، لفظ- سرار- استعاره است به جهل و ضلال- انفجار را بهدایت‏.[26]
· بیان اثرات هدایتی خود را بر می شمرند.
وَ اعْذِرُوا مَنْ لَا حُجَّةَ لَکُمْ عَلَیْهِ وَ هُوَ أَنَا- أَ لَمْ أَعْمَلْ فِیکُمْ بِالثَّقَلِ الْأَکْبَرو... خظبه 87/18-19 معذور دارید کسی را که شما را بر او حجّت و دلیلى نیست، و او منم (پس عذرى ندارید و در آن موقع نمى‏توانید بگوئید پروردگارا، آیا ما را بآنچه که ندانسته و نفهمیده‏ایم مؤاخذه و بازخواست مى‏نمایى، زیرا من آنچه که براى رستگارى شما بکار آید بیان نموده در ارشاد و راهنمائى کوتاهى نکردم، لیکن شما از سخنانم پیروى ننمودید) آیا در میان شما بر طبق بار گرانبهاى بزرگ (قرآن کریم) رفتار نکردم (قرآن را بشما نیاموختم) و آیا در میان شما بار گرانبهاى کوچک (عترت پیغمبر اکرم حسن و حسین) را نگذاشتم (که هادى و راهنماى شما باشند و اینکه حضرت قرآن را ثقل اکبر و عترت را ثقل اصغر فرموده براى آنست که قرآن سند رسالت و ولایت و آسایش دین و شریعت است، پس اگر قرآن نبود رسالت و ولایت و دین و ایمان ثابت نشده بود، و دیگر آنکه از حدیث شریف نبوى «که بر صحّت و درستى مضمون آن عامّه و خاصّه متّفقند» متابعت نموده و آن حدیث بنا بر آنچه ابو سعید خدرىّ روایت کرده این است: قال النّبىّ «صلّى اللّه علیه و آله» إنّى تارک فیکم الثّقلین أحدهما أکبر من الأخر: کتاب اللّه جل مّمدود مّن السّماء إلى الأرض و عترتى أهل بیتى لن یّفترقا حتّى یردا علىّ الحوض یعنى پیغمبر اکرم فرمود: من دو چیز گرانبها میان شما مى‏گذارم که یکى از آنها از دیگرى بزرگتر است، یکى کتاب خدا که آن ریسمانى است از آسمان بزمین کشیده شده یعنى از جانب خدا بخلق نازل گردیده و دیگرى عترت و اهل بیت من است و این دو از هم جدا نمى‏شوند تا بمن بر سر حوض در روز رستخیز وارد گردند یعنى همیشه باقى و برقرار خواهند بود)و پرچم و نشانه ایمان را در میان شما نصب نمودم (تا گمراه نگردید) و شما را بر حدود و مراتب حلال و حرام واقف ساختم، و از عدل و دادگرى خود لباس عافیت را بشما پوشانیدم (راه رها گردیدن از ظلم و ستمگرى را بشما یاد دادم) و با گفتار و کردار خویش معروف را (که رضاء و خوشنودى خدا و رسول در آنست) گسترانیدم (نشان دادم) و اخلاق پسندیده خود را براى شما آشکار کردم (به اخلاق شایسته آشناتان نمودم) پس رأى و تدبیر (نادرست خود) را در چیزیکه کنه آنرا دیده بینش در نمى‏یابد و فکر و اندیشه بآن راه ندارد بکار نبرید (در این باب از پیش خود سخنى نگویید، زیرا دانستن آن براى هیچکس ممکن نیست مگر بالهام و وحى، و وحى و الهام هم مختصّ است به اشخاصى که خداوند آنها را براى این مقام معیّن فرموده، پس آموختن معارف و علوم و پیروى از آنان سبب رستگارى و خوشبختى است و از پیش خود سخن گفتن و مراجعه بغیر ایشان موجب گمراهى و بد بختى است).[27]
معرفی الگویی که خود حضرت از ایشان استفاده می کنند(پیامبر صلّی الله و علیه و آله):
بیان ویژگیهای پیامبر صلّی الله علیه و آله:
بار خدایا اى گستراننده هر گسترده، و اى نگهدارنده آسمان‏ها، و اى آفریننده دل‏ها بر فطرت‏هاى خویش: دل‏هاى رستگار و دل‏هاى شقاوت زده. گرامى‏ترین درودها و افزون‏ترین برکات خود را بر محمّد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده‏ات اختصاص ده، که خاتم پیامبران گذشته، و گشاینده درهاى بسته و آشکار کننده حق با برهان است. دفع کننده لشکرهاى باطل، و درهم کوبنده شوکت گمراهان است، آن گونه که بار سنگین رسالت را بر دوش کشید، و به فرمانت قیام کرد، و به سرعت در راه خشنودى تو گام برداشت، حتّى یک قدم به عقب برنگشت، و اراده او سست نشد، و در پذیرش و گرفتن وحى، نیرومند بود، حافظ و نگهبان عهد و پیمان تو بود، و در اجراى فرمانت تلاش کرد تا آنجا که نور حق را آشکار، و راه را براى جاهلان روشن ساخت، و دل‏هایى که در فتنه و گناه فرو رفته بودند هدایت شدند. پرچم‏هاى حق را بر افراشت.و احکام نورانى را بر پا کرد، پس او پیامبر امین، و مورد اعتماد، و گنجینه‏دار علم نهان تو، و شاهد روز رستاخیز، و بر انگیخته تو براى بیان حقائق، و فرستاده تو به سوى مردم است. (خطبه 72)

دعا براى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم
 

پروردگارا براى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم در سایه لطف خود جاى با وسعتى بگشاى، و از فضل و کرمت پاداش او را فراوان گردان. خداوندا کاخ آیین او را از هر بنایى برتر و مقام او را در پیشگاه خود گرامى‏تر گردان و، نورش را کامل گردان، و پاداش رسالت او را پذیرش گواهى و شفاعت و قبول گفتار او قرار ده، زیرا که داراى منطقى عادلانه، و راه جدا کننده حق از باطل بود. بار خدایا بین ما و پیغمبرت در نعمت‏هاى جاویدان، و زندگانى خوش، و آرزوهاى بر آورده، و خواسته‏هاى به انجام رسیده، در کمال آرامش، و در نهایت اطمینان، همراه با مواهب و هدایاى با ارزش، جمع گردان. (خطبه 72)
به جان خودم سوگند پیمانى براى زندگى و مرگ و نجات از مجازات الهى بین شما و آنها بسته نشده است، و هنوز روزگار زیادى نگذشته، و از آن روزگارانى که در پشت پدران خود بودید زیاد دور نیست.«» به خدا سوگند، پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله و سلّم چیزى به آنها گوشزد نکرد جز آن که من همان را به شما مى‏گویم، شنوایى امروز شما از شنوایى آنها کمتر نیست، همان چشم‏ها و قلب‏هایى که به پدرانتان دادند به شما نیز بخشیدند. به خدا سوگند، شما پس از آنها مطلبى را ندیده‏اید که آنها نمى‏شناختند، و شما به چیزى اختصاص داده نشدید که آنها محروم باشند، راستى حوادثى به شما روى آورده مانند شترى که مهار کردنش مشکل است، و میان بندش سست و سوارى بر آن دشوار است‏.(خطبه 89/5-7)
پس، پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پیشواى پرهیزکاران، و وسیله بینایى هدایت خواهان است، چراغى با نور درخشان، و ستاره‏اى فروزان، و شعله‏اى با برق‏هاى خیره کننده و تابان است، راه و رسم او با اعتدال، و روش زندگى او صحیح و پایدار، و سخنانش روشنگر حقّ و باطل، و حکم او عادلانه است. خدا او را زمانى مبعوث فرمود که با زمان پیامبران گذشته فاصله طولانى داشت و مردم از نیکوکارى فاصله گرفته، و امّت‏ها به جهل و نادانى گرفتار شده بودند.(خطبه 94/4)

معرفی و تایید بعضی شخصیتها:
 

وقتی حضرت کسی را تایید می کنند و بعضی ویژگیهای او را بیان می کنند این خود بیانگر و آموزش دهنده ی آن صفات و کسب آنها می باشد که ان شاءالله ما هم مورد رضایت ایشان قرار گرفته و شفع ایشان شویم.
مبادلان دنیا با آخرت: چون مردمى باشید که بر آنها بانگ زدند و بیدار شدند، و دانستند دنیا خانه جاویدان نیست و آن را با آخرت مبادله کردند.(خطبه 64/2)
چه کسى فریاد مى‏زند و مردم دنیا را از خواب غفلت بیدار مى‏کند، تا آماده کوچ کردن شوند آیا همان ملکى است که در روایت امام باقر علیه السّلام و در دیوان منسوب به امیر مؤمنان على علیه السّلام به آن اشاره شده است: «له ملک ینادی کلّ یوم
لدوا للموت و ابنوا للخراب»
«او فرشته‏اى دارد که همه روز فریاد مى‏کند بزایید براى مردن و بنا کنید براى خراب شدن«»» یا این که منادى همان عوامل درونى و برونى بدن انسان است که موجب فساد و ویرانى تدریجى، یا ناگهانى آن مى‏شود و با زبان حال فریاد مى‏زند: «آماده کوچ کردن باشید» در این زمینه اشعار جالب دیگرى در دیوان منسوب به آن حضرت نیز آمده است‏ که دریغ دانستیم از ذکر آن صرف‏نظر کنیم، مى‏فرماید:
إلى م تجّر أذیال التّصابی
و شیبک قد نضا برد الشّباب‏
بلال الشّیب فی فودیک نادى‏
بأعلى الصّوت حیّ على الذّهاب‏
خلقت من التّراب و عن قریب
تغیب تحت أطباق التّراب‏
طمعت إقامة فی دار ظعن‏
فلا تطمع فرجلک فی الرّکاب‏
و أرخیت الحجاب فسوف یأتی
رسول لیس یحجب بالحجاب‏
أعامر قصرک المرفوع أقصر
فإنّک ساکن القبر الخراب‏
تا کى دامن عشق‏ها را مى‏کشى در حالى که پیرى تو، طراوت جوانى را از بین برده است.
بلال پیرى در دو طرف سر تو، بانگ اذان برداشته و با بلندترین صدا «بشتاب براى رفتن» را سر داده است.
تو از خاک آفریده شده‏اى و بزودى در زیر طبقات خاک پنهان خواهى شد.
تو طمع دارى در سراى موقّت اقامت گزینى در این کار طمع نکن، پاى تو در رکاب است.
تو گرداگرد خود حجاب و مانعى ایجاد کرده‏اى ولى بزودى فرستاده‏اى مى‏آید که هیچ حجابى مانع او نیست.
آیا قصر بلند خود را مرمّت مى‏کنى کوتاه کن چرا که بزودى ساکن قبر ویران خواهى شد.[28]
هاشم بن عتبه و محمد بن ابی بکر: مى‏خواستم هاشم بن عتبه را فرماندار مصر کنم، اگر او را انتخاب مى‏کردم میدان را براى دشمنان خالى نمى‏گذارد، و به عمرو عاص و لشکریانش فرصت نمى‏داد. نه اینکه بخواهم محمد بن ابى بکر را نکوهش کنم، که او مورد علاقه و محبّت من بوده و در دامنم پرورش یافته بود.(خطبه 68)
این سخن را على علیه السّلام زمانى فرمود، که سپاه معاویه به «مصر» حمله کرد و نماینده امیر مؤمنان على علیه السّلام، «محمّد بن ابى بکر» به شهادت رسید و امام علیه السّلام بسیار اندوهگین شد، چرا که یکى از نزدیکترین یاران خود را از دست داده بود.
امام علیه السّلام در سخنى که بوى مذمّت نسبت به بعضى از اطرافیانش از آن برمى‏خیزد، چنین جملاتی را می فرمایند.
این سخن ظاهرا اشاره به این دارد که امام علیه السّلام با تمام علاقه‏اى که به «محمّد بن ابى‏بکر» و ایمانى که به صفا و صداقت او داشت، ترجیح مى‏داد شخص قویترى مانند «هاشم بن عتبه» معروف به «مرقال» را که هم از «محمّد بن ابى‏بکر» شجاعتر بود و هم آزموده‏تر و باتجربه‏تر، به جاى او به ولایت مصر برگزیند، ولى گویا گروهى از اصحابش اصرار به انتخاب «محمّد بن ابى‏بکر» داشتند، به دلیل این که او فرزند «ابوبکر» بود و «مصریان» شناخت بیشترى روى او دارند، به علاوه در ماجراى عثمان و دادخواهى مردم «مصر» در برابر او، با «مصریان» همکارى و همگامى داشت. به همین دلیل، از نفوذ بالایى در افکار مصریان برخوردار بود و پذیرش زیادى نسبت به او داشتند.
با این حال امام علیه السّلام مى‏دانست که «محمّد بن ابى‏بکر» کم سنّ و سال و کم تجربه است، گر چه امتیازات فراوانى دارد، ولى مقاومت او در برابر مشکلات به اندازه «هاشم» نیست، امّا اصحاب و یاران از این ویژگى‏ها کاملا آگاه نبودند و به حضرت فشار آوردند و اصرار کردند، همان فشارها و اصرارهایى که شبیه آن در داستان‏ «حکمین» ظاهر شد و امام علیه السّلام را ناگزیر به پذیرش پیشنهاد طرفداران این فکر نمود و سرانجام که آثار سوء حکمیّت را دیدند، پشیمان شدند، ولى آن پشیمانى سودى نداشت.
امام علیه السّلام در این سخن به طور غیر مستقیم آن گروه را سرزنش مى‏کند که اگر مى‏گذاشتند «هاشم بن عتبه» را (که شرح حال او در نکته‏ها خواهد آمد) براى حکومت «مصر» برگزیند، سرنوشت مصر طور دیگرى بود و این منطقه مهم، به آسانى از دست نمى‏رفت.
ولى از آنجا که ممکن است، بعضى از این سخن امام علیه السّلام چنین تصوّر کنند که حضرت، «محمّد بن ابى بکر» را نکوهش مى‏کند، امام علیه السّلام به دنبال این سخن مى‏افزاید: «در عین حال من «محمّد بن ابى‏بکر» را نکوهش نمى‏کنم، چه این که او مورد علاقه من بود و (همچون فرزندان خودم) در دامان من پرورش یافته بود» (بلا ذمّ لمحمّد بن أبی بکر، و لقد کان إلىّ حبیبا و کان لی ربیبا). در واقع امام علیه السّلام مى‏فرماید: «محمّد بن ابى‏بکر» در کار خود، کوتاهى نکرد و آنچه در توان داشت به کار گرفت، ولى توانش بیش از این نبود قابل توجّه این که در بعضى از روایات آمده، امام علیه السّلام هنگامى که از شهادت «محمّد بن ابى بکر» باخبر شد، فرمود: «رحم اللّه محمّدا کان غلاما حدثا، لقد کنت أردت أن اولّى المرقال هاشم بن عتبة مصر، فإنّه لو ولّاها لما خلّا لابن العاص و أعوانه العرصة، و لا قتل إلّا و سیفه فی یده بلا ذمّ لمحمّد، فلقد أجهد نفسه فقضى ما علیه خدا رحمت کند محمّد (بن ابى بکر) را جوان نورسى بود، من تصمیم داشتم مرقال، «هاشم بن عتبه» را والى مصر کنم (ولى گروهى مانع شدند) به خدا سوگند اگر والى مصر شده بود، عرصه را بر عمرو عاص و یارانش تنگ مى‏کرد و (اگر شهید مى‏شد) کشته نمى‏شد، مگر این که شمشیر در دست او بود، با این حال «محمّد بن ابى‏بکر»را نکوهش نمى‏کنم، او نهایت تلاش خود را به خرج داد و آنچه بر او بود (و در توان داشت) ادا کرد.»«» این که امام علیه السّلام مى‏فرماید: او مورد علاقه من بود و در دامنم پرورش یافته بود. به خاطر این بود که بعد از مرگ ابوبکر، همسرش «اسماء» مادر «محمّد بن ابى‏بکر» به همسرى على علیه السّلام درآمد در حالى که «محمّد» در سنین کودکى بود و در آغوش على علیه السّلام پرورش یافت و از همان طفولیّت با محبّت و عشق على علیه السّلام آشنا شد و مراحل ولایت را به سرعت پیمود، تا آنجا که على علیه السّلام را پدر خود مى‏شمرد و حضرت نیز او را همچون فرزند خویش مى‏دید و به او سخت علاقه داشت[29].
ملاکهای دریافت کنندگان رحمت الهی: رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً سَمِعَ حُکْماً فَوَعَى- وَ دُعِیَ إِلَى رَشَادٍ فَدَنَا وَ أَخَذَ بِحُجْزَةِ هَادٍ فَنَجَا- رَاقَبَ رَبَّهُ وَ خَافَ ذَنْبَهُ قَدَّمَ خَالِصاً وَ عَمِلَ صَالِحاً- اکْتَسَبَ مَذْخُوراً وَ اجْتَنَبَ مَحْذُوراً- وَ رَمَى غَرَضاً وَ أَحْرَزَ عِوَضاً کَابَرَ هَوَاهُ وَ کَذَّبَ مُنَاهُ- جَعَلَ الصَّبْرَ مَطِیَّةَ نَجَاتِهِ وَ التَّقْوَى عُدَّةَ وَفَاتِهِ- رَکِبَ الطَّرِیقَةَ الْغَرَّاءَ وَ لَزِمَ الْمَحَجَّةَ الْبَیْضَاءَ- اغْتَنَمَ الْمَهَلَ وَ بَادَرَ الْأَجَلَ وَ تَزَوَّدَ مِنَ الْعَمَلِ (خطبه 76)[30]
(رحم اللّه امرأ سمع حکما فوعى) از خلال این دعا ترغیب به متّصف شدن به این اوصاف بلند مرتبه اراده می شود که 20 صفت است. اول آن: هنگامی که حکمتی می شنود بر آن توقف می کند آن را دریافت می کند و به آن متأثر می شود و به مضمون آن عمل می کند... نوزدهم: به عمل شتافتن قبل از فرا رسیدن مرگ پس قطعاٌ او نمی داند کی او هجوم می آورد عمل او را متوقف می کند پس مبادرت به عمل می نماید و با عمل صالح بر اجل سبقت می گیرد، بیستم: این عمر فرصتی است که بار دیگر بر نمی گردد به مقدار زاد و توشه انسان ترفیع درجه می گیرد و رتبه اش بالا می رود.[31]
بهترین بندگان خدا: بندگان خدا همانا محبوبترین بنده نزد خدا، بنده‏اى است که خدا او را در پیکار نفس یار است، بنده‏اى که از درون، اندوهش شعار است، و از برون ترسان و بیقرار است. چراغ هدایت در دلش روشن است و برگ روز مرگش- که آمدنى است- معیّن. مرگ دورنما را به خود نزدیک ساخته، و- ترک لذّت را- که سخت است، آسان شمرده، و دل از هوس پرداخته. دیده، و نیک نظر کرده. به یاد خدا بوده، و کار بیشتر کرده. از آبى که شیرین است و خوشگوار، و آبشخور آن نرم و هموار، به یک بار سیر نوشیده و در پیمودن راه راست کوشیده. جامه آرزوهاى دنیاوى برون کرده، دل از همه چیز پرداخته، و به یک چیز روى آورده. از کوردلان به شمار نه، و پیروان هوا را شریک و یار نه. کلید درهاى هدایت گردید، و قفل درهاى هلاکت. راه خود را به چشم دل دید. و آن را که خاصّ اوست، رفت- و به چپ و راست ننگرید- . نشانه راهش را شناخت، و خود را در گردابهاى گمراهى غرقه نساخت، و در استوارترین دستاویز و سخت‏ترین ریسمانها چنگ انداخت. به حقیقت چنان رسید که گویى پرتو خورشید بر او دمید. و خود را در فرمان خدا گذاشت و بر گزاردن برترین وظیفه‏ها همّت گماشت. چنانکه هر مشکلى که پیش آید، باز نماید و در آن نماند، و هر فرعى را به اصل آن بازگرداند. چراغ تاریکیهاست، راهگشا در تیرگیهاست، کلید درهاى بسته است، و دشواریها را از پیش بردارد. راهنماى گمراهان است و در بیابان نادانى‏شان فرو نگذارد، اگر سخن گوید شنونده را نیک بیاگاهاند، و اگر خاموش باشد خواهد تا از گزند ایمن ماند. بى‏ریا طاعت خدا را گزید و خدایش خاصّ خود گردانید. پس، او گوهرهاى دین را کان است، و کوهى است که زمین بدو از لغزش در امان است. داد را بر خود گماشته، و نخستین نشانه آن این که هوى و هوس را از دل برداشته. حقّ را ستاید و کار بندد، و کار نیکى نیست که ناکرده گذاشته، و در جایى گمان فایدتى نبرده جز که به رسیدن بدان همّت گماشته. خود را در اختیار کتاب خدا نهاده، و آن را راهبر و پیشواى خود قرار داده. هرجا که گوید بار گشاید و هر جا که فرمان دهد فرود آید.(خطبه 87/1-9)[32]
بیان بایدها(یعنی این کارها را انجام دهید):
باید ها در نهج البلاغه بسیار زیاد است، چرا که برای همه امور زنگی فردی و اجتماعی، دنیایی و آخرتی برنامه دارد آنهم به صورت کلی و جزئی. بنابراین ما تنها به چند مورد از آنها اشاره می کنیم و برای تعدادی از آنها شرح آورده می شود، چرا که بسیار قابل فهم و درک است و نیازی به توضیح ندارد.
آن موارد عبارتد از: تقوی، آخرت گرایی، آمادگی برای مرگ و پس از آن، توشه برداشتن، بی رغبتی به دنیا، نحوه عمل در شبهات و فتنه ها، شجاعت و ... .
تقوی: تقوی از آن جمله موضوعاتی است که به طور مفصّل و با تمام جزئیّات در نهج البلاغه بدان پرداخته شده است و خطبه ها و حکتها و نامه های زیدی را به خود اختصاص داده است مثلا یک خطبه به طور کامل به توضیح این موضوع پرداخته که خطبه همام (193) می باشد. و در ادامه به بعضی دیگر از این نمونه ها اشاره می کنیم.
أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّه‏ سفارش مى‏کنم شما بندگان خدا را به تقواى الهى‏(خطبه 83/4)
پس، از خدا چونان کسى پروا کنید که سخن حق را شنید و فروتنى کرد، گناه کرد و اعتراف کرد، ترسید و به اعمال نیکو پرداخت، پرهیز کرد و پیش تاخت، یقین پیدا کرد و نیکوکار شد، پند داده شد و آن را به گوش جان خرید، او را ترساندند و نافرمانى نکرد، به او اخطار شد و به خدا روى آورد، پاسخ مثبت داد و نیایش و زارى کرد، بازگشت و توبه کرد، در پى راهنمایان الهى رفت و پیروى کرد، راه نشانش دادند و شناخت، شتابان به سوى حق حرکت کرده و از نافرمانى‏ها گریخت، سود طاعت را ذخیره کرد، و باطن را پاکیزه نگاه داشت، آخرت را آبادان و زاد و توشه براى روز حرکت، هنگام حاجت و جایگاه نیازمندى، آماده ساخت، و آن را براى اقامتگاه خویش، پیشاپیش فرستاد. اى بندگان خدا براى هماهنگى با اهداف آفرینش خود، از خدا پروا کنید، و آن چنان که شما را پرهیز داد از مخالفت و نافرمانى خدا بترسید، تا استحقاق وعده‏هاى خدا را پیدا کنید، و از بیم روز قیامت بر کنار باشید. (خطبه 83/20-24)
از خدا چون خردمندان بترسید که دل را به تفکّر مشغول داشته، و ترس از خدا بدنش را فرا گرفته، و شب زنده دارى خواب از چشم او ربوده، و به امید ثواب، گرمى روز را با تشنگى گذارنده، با پارسایى شهوات را کشته، و نام خدا زبانش را همواره به حرکت در آورده. ترس از خدا را براى ایمن ماندن در قیامت پیش فرستاده، از تمام راه‏هاى جز راه حق چشم پوشیده، و بهترین راهى که انسان را به حق مى‏رساند مى‏پیماید. چیزى او را مغرور نساخته، و مشکلات و شبهات او را نابینا نمى‏سازد، مژده بهشت، و زندگى کردن در آسایش و نعمت سراى جاویدان و ایمن‏ترین روزها، او را خشنود ساخته است. با بهترین روش از گذرگاه دنیا عبور کرده، توشه آخرت را پیش فرستاده، و از ترس قیامت در انجام اعمال صالح پیش قدم شده است، ایام زندگى را با شتاب در اطاعت پروردگار گذرانده، و در فراهم آوردن خشنودى خدا با رغبت تلاش کرده، از زشتى‏ها فرار کرده، امروز رعایت زندگى فردا کرده، و هم اکنون آینده خود را دیده است.(خطبه83/37-40)
سفارش مى‏کنم شما را به پروا داشتن از خدا، خدایى که با ترساندن‏هاى مکرّر، راه عذر را بر شما بست، و با دلیل و برهان روشن، حجت را تمام کرد.(خطبه 83/43)
پس اى مردم خدا را پروا کنید، براى حفظ قرآن، که از شما خواسته، و حقوقى که نزد شما سپرده است.(خطبه 86/4)
توشه برداشتن: این موضوع نیز جای کار بسیار دارد که تنها به چند مورد اشاره می کنیم:
فَتَزَوَّدُوا فِی اَلدُّنْیَا مِنَ اَلدُّنْیَا مَا تَحْرُزُونَ بِهِ أَنْفُسَکُمْ غَدا از این خانه دنیا زاد و توشه بردارید که فرداى رستاخیز نگهبانتان باشد.(خطبه64/5)
امام علیه السّلام تعبیر بسیار جالبى در این عبارت فرموده، مى‏فرماید: در دنیا، از خود دنیا، براى آخرت زاد و توشه برگیرید. اشاره به اینکه مواهب این جهان مادّى مى‏تواند در عالم آخرت که مملوّ از معنویّت است کارساز باشد، آن هم در صورتى ممکن است که انسان از وجود خود، در دنیا بهره گیرد، و پیش از آنکه از جهان چشم بربندد، زاد و توشه لازم را فراهم سازد، و همان گونه که زاد و توشه مسافر در دنیا، او را از خطر گرسنگى و مرگ حفظ مى‏کند، زاد و توشه تقوا نیز، انسان را در قیامت از خطرات محشر و عذاب الهى نگاه مى‏دارد. [33]
اى بندگان خدا از خدا بپرهیزید. و با اعمال نیکو به استقبال أجل بروید، با چیزهاى فانى شدنى دنیا آنچه که جاویدان مى‏ماند خریدارى کنید. از دنیا کوچ کنید که براى کوچ دادنتان تلاش مى‏کنند. آماده مرگ باشید که بر شما سایه افکنده است.(خطبه64/1)
هر کس از شما در روزگارانى که مهلت دارد به اعمال نیکو بپردازد پیش از آن که مرگ فرا رسد، و در ایّام فراغت پاک باشد، پیش از آن که گرفتار شود، و در ایّام رهایى نیکوکار باشد، پیش از آن که مرگ گلوگاه او را بفشارد، پس براى خود و جایى که مى‏رود آماده باشد، و در این دنیا که محل کوچ کردن است براى منزلگاه ابدى، توشه‏اى بردارد.(خطبه 86/2.3)
پس باز مانده ایّام خویش را دریابید، و صبر و بردبارى در برابر ناروایى‏ها پیشه کنید، چرا که عمر باقى مانده برابر روزهاى زیادى که به غفلت گذراندید و روى گردان از پندها بودید، بسیار کم است.(خطبه 86/7)
شجاعت در جنگ: اى گروه مسلمانان، لباس زیرین را ترس خدا، و لباس رویین را آرامش و خونسردى قرار دهید. دندان‏ها را بر هم بفشارید تا مقاومت شما برابر ضربات شمشیر دشمن بیشتر گردد، زره نبرد خود را کامل کنید، پیش از آن که شمشیر را از غلاف بیرون کشید چند بار تکان دهید، با گوشه چشم به دشمن بنگرید و ضربت را از چپ و راست فرود آورید، و با تیزى شمشیر بزنید، و با گام برداشتن به پیش، شمشیر را به دشمن برسانید، و بدانید که در پیش روى خدا و پسر عموى پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم قرار دارید.
پى در پى حمله کنید و از فرار شرم دارید، زیرا فرار در جنگ، لکّه ننگى براى نسل‏هاى آینده و مایه آتش روز قیامت است، از شهادت خرسند باشید و به آسانى از آن استقبال کنید. به آن گروه فراوان اطراف خیمه پر زرق و برق و طناب در هم افکنده (فرماندهى معاویه) به سختى حمله کنید، و به قلب آنها هجوم برید که شیطان در کنار آن پنهان شده، دستى براى حمله در پیش، و پایى براى فرار آماده دارد، مقاومت کنید تا ستون حق بر شما آشکار گردد. «شما برترید، خدا با شماست، و از پاداش اعمالتان نمى‏کاهد. (خطبه 66)
حل شبهات: شبهات را باید در پرتو کتاب خدا، قرآن، شناخت و بندگان خدا به آنچه در دل دارند پاداش داده مى‏شوند.(خطبه 75)در شرح این خطبه به سخن خدای تعالى: هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا. (آیه 19 سوره حج)[34] اشاره می شود. و یا : أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ.(ص/آیه 28)[35]
در غایة المرام من طریق العامة از ابن عبّاس روایت شده: أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ علی علیه السلام و حمزه و عبیده بن حارث بن عبدالمطلب(که هر سه از قریش و بنى‏هاشم بودند)‏ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ عتبه و شیبه و الولید بن عتبه أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ آنها علیّ علیه السلام و یارانش می باشند، کَالْفُجَّارِ عتبه و یارانش هستند، ... [36]
تعبیر خطبه نمى‏تواند تنها ناظر به این آیه باشد، بلکه مى‏گوید مسایل مبهمى را که براى شما پیش مى‏آید، بر آنچه شبیه آن است و در قرآن نازل شده، عرضه بدارید، تا بتوانید حق را از باطل کشف کنید و این که عثمان به قتل رسیده و شما سعى دارید با متّهم ساختن این و آن، بهره‏بردارى سیاسى کنید- در حالى که خودتان سکوت کردید و او را در برابر معترضین رها ساختید- این کارى است که قرآن مجید در آیات مختلف آن را نفى مى‏کند، آیاتى که از بهتان و تهمت و سوءظن و اشاعه فحشا و کذب و دروغ سخن مى‏گوید، همه بر خلاف گفتار شما است.[37]
عبرت: فَاعْتَبِرُوا عِبَادَ اللَّهِ- وَ اذْکُرُوا تِیکَ الَّتِی آبَاؤُکُمْ وَ إِخْوَانُکُمْ بِهَا مُرْتَهَنُونَ پس بندگان خدا عبرت گیرید. و کرده‏هاى پدران و برادران خود را به یاد آرید، که چگونه در گرو آن کردارند، و حساب آن را عهده دارند.(خطبه 89/4)[38]
یعنی به زندگی پیشین و فترت گذشته قبل از بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله نگاه کنید. مانند کسانی نگاه کنید که نگاه بهره بردن و سود گرفتن در نگاه پند گیرنده به آن است.[39]
حسابرسی: بندگان خدا خود را بسنجید قبل از آن که مورد سنجش قرار گیرید، پیش از آن که حسابتان را برسند حساب خود را برسید، و پیش از آن که راه گلو گرفته شود نفس راحت بکشید، و پیش از آن که با زور شما را به اطاعت وادارند، فرمانبردار باشید. بدانید همانا آن کس که خود را یارى نکند و پند دهنده و هشدار دهنده خویش نباشد، دیگرى هشدار دهنده و پند دهنده او نخواهد بود.(خطبه 90/8-9)
بهره گیری از حضرت: پس از من بپرسید پیش از آن که مرا نیابید. فَاسْأَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی(خطبه 93/2)
صاحب کتاب استیعاب از جماعتی از راویان و محدثان روایت کرده که انها گفته اند: که این جمله را هیچ یک از اصحاب به جز حضرت بیان نکرده اند و همچنین در نقض العثمانیه از علی بن الجعد عن ابن شبرمه آمده هیچ یک از مردم نیستند که بر منبر چنین چیزی (سلونی) را بگوید جز علی علیه السلام. [40]
ایمان: خدا شما را بیامرزد، اعمال نیکو بر أساس نشانه‏هاى روشن انجام دهید، زیرا که راه، روشن است، و شما را به خانه أمن و أمان دعوت مى‏کند.(خطبه 94/8)

معرفی کارهای خوب (و گاهی با بزرگ نمایی):
 

· اى بندگان خدا آن کس که نسبت به خود خیر خواهى او بیشتر است، در برابر خدا، از همه کس فرمانبردارتر است‏.(خطبه 86/10)
· و آن کس مورد غبطه است و بر او رشک مى‏برند که دین او سالم باشد. سعادتمند کسى است که از زندگى دیگران عبرت آموزد.(خطبه 86/10)
· الصَّادِقُ عَلَى شَفَا مَنْجَاةٍ وَ کَرَامَة راستگو در راه نجات و بزرگوارى است.(خطبه 86/11)
و شفا منجاة یعنی طرف نجات و خلاصی و شفا الشی‏ء طرف آن چیز، در قرآن داریم: وَ کُنْتُمْ عَلى‏ شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ[41] و أشفى على الشی‏ء یعنی بر آن چیز مشرّف شد؛ و بیشتر استعمال منفی داردچنانچه گفته می شود مریض با موت شفا یافت. و به تحقیق اینجا استعمال مثبت دارد و با فتح شین به معنای مشرف بودن مکان بلند و علواست و بر چیزی مشرف بودن یعنی از بالا بر آن طلوع کند.[42]
· مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْهِ کَفَاهُ وَ مَنْ سَأَلَهُ أَعْطَاهُ- وَ مَنْ أَقْرَضَهُ قَضَاهُ وَ مَنْ شَکَرَهُ جَزَاه‏ هر کس به او توکّل نماید او را کفایت کند، و هر کس از او بخواهد، مى‏پردازد، و هر کس براى خدا به محتاجان قرض دهد وامش را بپردازد، و هر که او را سپاس گوید، پاداش نیکو دهد.(خطبه 90/6-7)
این نتایج چهارگانه از اوصاف پیشین، در واقع به خاطر آن است که کسى که داراى برترین قدرت‏ها است و صاحب رحمت واسعه و گسترده است، باید پناهگاه متوکّلان و عطاکننده سائلان و پاداش دهنده انفاق کنندگان و شکرگزاران باشد. بنابراین، آن کس که محروم از رحمت و عطا و جزاى او شود، در حقیقت خودش کوتاهى کرده: به در خانه او نرفته، به او قرض نداده، یا شکر نعمت‏هایش را به جا نیاورده است. تعبیر به «قرض» در مورد انفاق بر مستمندان، یا به خاطر آن است که خداوند کفیل آنها است و هر کس چیزى به آنها بدهد گویى به داده و یا به خاطر این است که نهایت لطف خود را در تعبیر نشان دهد، تا مایه تشویق همگان گردد، زیرا تعبیرى از این بالاتر نمى‏شود که خداوند بخشنده تمام نعمت‏ها، خدایى که خزائن آسمانها و زمین در دست قدرت او است، به انسان سر تا پا نیاز بگوید: «از آنچه دارى به من قرض ده و در راه من انفاق کن و من دهها و گاه صدها و گاه هزاران برابر، به تو مى‏دهم و این ربا و فزونى در میان من و تو، مشکلى ایجاد نمى‏کند» این بیانات زیباى امام علیه السّلام همچنان مملوّ از محتواى آیات قرآن است. قرآن مى‏فرماید: و من یتوکّل على اللّه فهو حسبه، آن کس که بر خدا توکّل کند، خدا کفایت امرش را مى‏کند».«» و نیز مى‏فرماید: من ذا الّذی یقرض اللّه قرضا حسنا فیضاعفه له أضعافا کثیرة، کیست که به خدا «قرض الحسنه‏اى» دهد (و از اموالى که خدا به او بخشیده انفاق کند) تا آن را براى او چندین برابر کند.و همچنین مى‏فرماید: لئن شکرتم لأزیدنّکم، اگر شکر نعمتم را بجا آورید، بر شما افزون مى‏کنم. هم اکنون در دنیایى زندگى مى‏کنید که مى‏توانید رضایت خدا را به دست آورید.[43]
· با مهلت و آسایش خاطرى که دارید. اکنون نامه عمل سرگشاده، و قلم فرشتگان نویسنده در حرکت است، بدن‏ها سالم و زبان‏ها گویاست، توبه مورد قبول و اعمال نیکو را مى‏پذیرند.(خطبه 94/8-9)

با روش دعا کردن و حاجاتی را خواستن:
 

دعاهی حضرت نیز آموزنده است هم اینکه به ما یاد می دهند چگونه دعا کنیم و چه چیزهایی را بخواهیم و هم اینکه می اموزند که این خصوصیا را باید داشته باشد و یا از چه چیزهایی دوری کنید که این روش را امام سجاد علیه السلام در دوران حیات خود بسیار به کار بردند.
نَسْأَلُ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ أَنْ یَجْعَلَنَا وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ لاَ تُبْطِرُهُ نِعْمَةٌ وَ لاَ تُقَصِّرُ بِهِ عَنْ طَاعَةِ رَبِّهِ غَایَةٌ وَ لاَ تَحُلُّ بِهِ بَعْدَ اَلْمَوْتِ نَدَامَةٌ وَ لاَ کَآبَةٌ از خدا مى‏خواهیم که ما و شما را برابر نعمت‏ها مغرور نسازد، و چیزى ما را از اطاعت پروردگار باز ندارد، و پس از فرا رسیدن مرگ دچار پشیمانى و اندوه نگرداند.(خطبه64/8)
خدایا از من در گذر آنچه را از من بدان داناترى،«» و اگر بار دیگر به آن باز گردم تو نیز به بخشایش باز گرد. خدایا، آنچه از اعمال نیکو که تصمیم گرفتم و انجام ندادم ببخشاى خدایا، ببخشاى آنچه را که با زبان به تو نزدیک شدم ولى با قلب آن را ترک کردم. خدایا، ببخشاى نگاه‏هاى اشارت آمیز، و سخنان بى‏فایده، و خواسته‏هاى بى مورد دل، و لغزش هاى زبان.( اَللَّهُمَّ اِغْفِرْ لِی مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی فَإِنْ عُدْتُ فَعُدْ عَلَیَّ بِالْمَغْفِرَةِ اَللَّهُمَّ اِغْفِرْ لِی مَا وَأَیْتُ مِنْ نَفْسِی وَ لَمْ تَجِدْ لَهُ وَفَاءً عِنْدِی اَللَّهُمَّ اِغْفِرْ لِی مَا تَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَیْکَ بِلِسَانِی ثُمَّ خَالَفَهُ قَلْبِی اَللَّهُمَّ اِغْفِرْ لِی رَمَزَاتِ اَلْأَلْحَاظِ وَ سَقَطَاتِ اَلْأَلْفَاظِ وَ شَهَوَاتِ اَلْجَنَانِ وَ هَفَوَاتِ اَللِّسَانِ )(خطبه 78)
در این رابطه امام سجاد می فرمایند: «1»اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ صَیِّرْنَا إِلَى مَحْبُوبِکَ مِنَ التَّوْبَةِ ، و أَزِلْنَا عَنْ مَکْرُوهِکَ مِنَ الْإِصْرَارِ «2»اللَّهُمَّ وَ مَتَى وَقَفْنَا بَیْنَ نَقْصَیْنِ فِی دِینٍ أَوْ دُنْیَا ، فَأَوْقِعِ النَّقْصَ بِأَسْرَعِهِمَا فَنَاءً ، وَ اجْعَلِ التَّوْبَةَ فِی أَطْوَلِهِمَا بَقَاءً «3»وَ إِذَا هَمَمْنَا بِهَمَّیْنِ یُرْضِیکَ أَحَدُهُمَا عَنَّا ، وَ یُسْخِطُکَ الآْخَرُ عَلَیْنَا ، فَمِلْ بِنَا إِلَى مَا یُرْضِیکَ عَنَّا ، وَ أَوْهِنْ قُوَّتَنَا عَمَّا یُسْخِطُکَ عَلَیْنَا «4»وَ لَا تُخَلِّ فِی ذَلِکَ بَیْنَ نُفُوسِنَا وَ اخْتِیَارِهَا ، فَإِنَّهَا مُخْتَارَةٌ لِلْبَاطِلِ إِلَّا مَا وَفَّقْتَ ، أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمْتَ «5»اللَّهُمَّ وَ إِنَّکَ مِنَ الضُّعْفِ خَلَقْتَنَا ، وَ عَلَى الْوَهْنِ بَنَیْتَنَا ، وَ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ ابْتَدَأْتَنَا ، فَلَا حَوْلَ لَنَا إِلَّا بِقُوَّتِکَ ، وَ لَا قُوَّةَ لَنَا إِلَّا بِعَوْنِکَ «6»فَأَیِّدْنَا بِتَوْفِیقِکَ ، وَ سَدِّدْنَا بِتَسْدِیدِکَ ، وَ أَعْمِ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا عَمَّا خَالَفَ مَحَبَّتَکَ ، وَ لَا تَجْعَلْ لِشَیْ‏ءٍ مِنْ جَوَارِحِنَا نُفُوذاً فِی مَعْصِیَتِکَ «7»اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ اجْعَلْ هَمَسَاتِ قُلُوبِنَا ، وَ حَرَکَاتِ أَعْضَائِنَا وَ لَمحَاتِ أَعْیُنِنَا ، وَ لَهَجَاتِ أَلْسِنَتِنَا فِی مُوجِبَاتِ ثَوَابِکَ حَتَّى لَا تَفُوتَنَا حَسَنَةٌ نَسْتَحِقُّ بِهَا جَزَاءَکَ ، وَ لَا تَبْقَى لَنَا سَیِّئةٌ نَسْتَوْجِبُ بِهَا عِقَابَکَ. [44]

شناخت و کسب صفات و خصلتهای منفی:
 

معرفی صفاتی که خود ندارند و کارهایی که خود انجام نمی دهند:
مَا شَکَکْتُ فِی الْحَقِّ مُذْ أُرِیتُه‏:از روزى که حق به من نشان داده شد، هرگز در آن شک و تردید نکردم.
امام در پاسخ کسانى که پیشنهاد عدم تعقیب «طلحه» و «زبیر» پیمان‏شکن را مى‏کردند، این سخنان را می فرمایند.
این ضرب المثل از آنجا پیدا شده است که معروف است کفتار حیوان ابلهى است و به آسانى مى‏توان او را شکار کرد، به این ترتیب که صیّاد آهسته با ته پاى خود یا قطعه سنگ یا چوبدستى به در لانه کفتار مى‏زند و او به خواب مى‏رود سپس او را به راحتى صید مى‏کند.
در این جا افسانه‏هایى نیز ساخته شده، از جمله این که صیّاد آرام و آهسته مى‏گوید: اى کفتار در خانه‏ات آرام گیر و بخواب و این سخن را چند بار تکرار مى‏کند. او هم به انتهاى لانه‏اش مى‏رود و مى‏خوابد و مى‏گوید: کفتار در خانه نیست، کفتار خوابیده است. سپس در خواب فرو مى‏رود و صیّاد وارد لانه او مى‏شود و با طناب مى‏بندد و بیرون مى‏برد و به همین جهت کسانى را که در برابر دشمن به راحتى غافلگیر مى‏شوند به کفتار تشبیه مى‏کنند.
واقعیّتهاى تاریخى آن زمان نشان مى‏دهد که پیشنهاد عدم تعقیب «طلحه» و «زبیر» بسیار ساده‏لوحانه بود، چرا که نقشه این بود که آنها «بصره» و سپس «کوفه» را در اختیار خود بگیرند و «معاویه» با آنها بیعت کند و در «شام» از مردم نیز براى آنان بیعت بگیرد و به این ترتیب بخشهاى عمده جهان اسلام در اختیار جاه‏طلبان پیمان‏شکن قرار گیرد و تنها مدینه در دست «على» (ع) بماند ....[45]
سپس در ادامه این سخن امام به نکته دیگرى مى‏پردازد که گفتار اوّلش را با آن تکمیل مى‏کند، مى‏فرماید: من نه تنها غافلگیر نمى‏شوم بلکه با هوشیارى تمام مراقب مخالفان هستم و ابتکار عمل را از دست نمى‏دهم‏.[46]
وَ اللَّهِ لَا أَکُونُ کَالضَّبُعِ تَنَامُ عَلَى طُولِ اللَّدْمِ حَتَّى یَصِلَ إِلَیْهَا طَالِبُهَا وَ یَخْتِلَهَا رَاصِدُهَا به خدا سوگند از آگاهى لازمى برخوردارم و هرگز غافلگیر نمى‏شوم، که دشمنان ناگهان مرا محاصره کنند و با نیرنگ دستگیرم نمایند.
این کلام، بعضى از عوامل وجوب پیروى و عدم مخالفت با آن حضرت را بیان مى‏کند. امام (ع) خود را چنین توصیف مى‏کند که پس از شناخت حق هرگز برایش شکّ حاصل نشده است، زیرا خداوند حق را بر او نمایانده و بر نفس قدسیّه او کمالاتى را افاضه فرموده است که لازمه آن خبر دادن امام (ع) بر استوارى حقّى است که خداوند به او نمایانده و بزرگى شأنى است که خداوند به او افاضه کرده است و بدین سبب بر اندیشه او هرگز شبهه‏اى عارض نمى‏شود.[47]

معرفی و طرد و ردّ بعضی افراد:
 

واى بر غفلت زده‏اى که عمرش بر ضد او گواهى دهد، و روزگار او را به شقاوت و پستى کشاند.(خطبه64/7)
قریش: به درخت رسالت استدلال کردند امّا میوه‏اش را ضایع ساختند.(خطبه67/2)
بنى امیّه: بنی امیه از میراث پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم جز اندک چیزى، به من نمى‏پردازند، سوگند به خدا اگر زنده ماندم، بنى امیّه را از حکومت دور مى‏کنم چونان قصّابى که شکمبه خاک آلوده را دور مى‏افکند(خطبه77)
آگاه باشید همانا ترسناکترین فتنه‏ها در نظر من، فتنه بنى امیّه بر شما است، فتنه‏اى کور و ظلمانى که سلطه‏اش همه جا را فرا گرفته و بلاى آن دامنگیر نیکوکاران است. هر کس آن فتنه‏ها را بشناسد نگرانى و سختى آن دامنگیرش گردد، و هر کس که فتنه‏ها را نشناسد، حادثه‏اى براى او رخ نخواهد داد. به خدا سوگند بنى امیّه بعد از من براى شما زمامداران بدى خواهند بود، آنان چونان شتر سرکشى که دست به زمین کوبد و لگد زند و با دندان گاز گیرد و از دوشیدن شیر امتناع ورزد، ...فتنه‏هاى بنى امیّه پیاپى با چهره‏اى زشت و ترس آور، و ظلمتى با تاریکى عصر جاهلیّت، بر شما فرود مى‏آید. نه نور هدایتى در آن پیدا، و نه پرچم نجاتى در آن روزگاران بچشم مى‏خورد. ما اهل بیت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم از آن فتنه‏ها در امانیم و مردم را بدان نمى‏خوانیم، سپس خدا فتنه‏هاى بنى امیّه را نابود، ... در آن هنگام، قریش دوست دارد آنچه در دنیاست بدهد تا یک بار مرا بنگرد، گر چه لحظه کوتاهى (به اندازه کشتن شترى) باشد، تا با اصرار چیزى را بپذیرم که امروز پاره‏اى از آن را مى‏خواهم نمى‏دهند. (خطبه 93/7-14)
کوفیان: چه مقدار با شما کوفیان مدارا کنم ... هر گاه دسته‏اى از مهاجمان شام به شما یورش آوردند، هر کدام از شما به خانه رفته، درب خانه را مى‏بندید، و چون سوسمار در سوراخ خود مى‏خزید، و چون کفتار در لانه مى‏آرمید. ... به خدا سوگند، شما در خانه‏ها فراوان، و زیر پرچم‏هاى میدان نبرد اندکید، و من مى‏دانم که چگونه باید شما را اصلاح و کجى‏هاى شما را راست کرد، امّا اصلاح شما را با فاسد کردن روح خویش جایز نمى‏دانم. در ادامه حضرت ناراحتی خود را اینگونه ابراز می کنند: أَضْرَعَ اَللَّهُ خُدُودَکُمْ وَ أَتْعَسَ جُدُودَکُمْ. لاَ تَعْرِفُونَ اَلْحَقَّ کَمَعْرِفَتِکُمُ اَلْبَاطِلَ وَ لاَ تُبْطِلُونَ اَلْبَاطِلَ کَإِبْطَالِکُمُ اَلْحَقَّ خدا بر پیشانى شما داغ ذلّت بگذارد، و بهره شما را اندک شمارد، شما آنگونه که باطل را مى‏شناسید از حق آگاهى ندارید، و در نابودى باطل تلاش نمى‏کنید آن سان که در نابودى حق کوشش دارید.(خطبه 69)
در خطبه 70 نیز به این موضوع اشاره شده: امت پیامبر صلی الله علیه و آله: همان گونه که نشسته بودم، خواب چشمانم را ربود، رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم را دیدم، پس گفتم اى رسول خدا، از امّت تو چه تلخى‏ها دیدم و از لجبازى و دشمنى آنها چه کشیدم پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: نفرینشان کن. گفتم: خدا بهتر از آنان را به من بدهد، و به جاى من شخص بدى را بر آنها مسلّط گرداند.
در شرح مجلسی آمده است که آنها حضرت را آنگونه که باید اطاعت نکردند و در مورد حضرت گمان شر می کردند به همین حضرت در مورد آنها امیر شرّ را از خدا طلب می کند. [48]
اهل عراق: پس از ستایش پروردگار اى مردم عراق همانا شما به زن بار دارى مى‏مانید، که در آخرین روزهاى بار دارى جنین خود را سقط کند، و سرپرستش بمیرد، و زمانى طولانى بى شوهر ماند، و میراث او را خویشاوندان دور غارت کنند. آگاه باشید من با اختیار خود به سوى شما نیامدم بلکه به طرف دیار شما کشانده شدم، به من خبر دادند که مى‏گویید على دروغ مى‏گوید خدا شما را بکشد، بر چه کسى دروغ روا داشته‏ام آیا به خدا دروغ روا داشتم در حالى که من نخستین کسى هستم که به خدا ایمان آوردم، یا بر پیامبرش در حالى که من اول کسى بودم که او را تصدیق کردم نه به خدا هرگز آنچه گفتم واقعیّتى است که شما از دانستن آن دورید، و شایستگى درک آن را ندارید، مادرتان در سوگ شما زارى کند «واى، واى، سر دهد» پیمانه علم را به شما به رایگان بخشیدم، اگر ظرفیّت داشته باشید، و به زودى خبر آن را خواهید فهمید.(خطبه 71)
در این خطبه حضرت با کلماتی نظیر قَاتَلَکُمُ اَللَّهُ خدا شما را بکشد و وَیْلُ أُمِّهِ مادرتان در سوگ شما زاری کند ناراضی بودن خود را اعلام می دارند.
مروان: گویند در سال 36 هجرى وقتى مروان بن حکم، داماد عثمان، در جنگ جمل اسیر شد، امام حسین علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام نزد پدر عذر او خواستند و امام على علیه السّلام او را رها کرد. گفتند: پدر، مروان با شما بیعت مى‏کند. حضرت چنین فرمودند: مگر پس از کشته شدن عثمان با من بیعت نکرد مرا به بیعت او نیازى نیست دست او دست یهودى است، اگر با دست خود بیعت کند، در نهان بیعت را مى‏شکند، آگاه باشید، او حکومت کوتاه مدتى خواهد داشت، مانند فرصت کوتاه سگى که با زبان بینى خود را پاک کند. او پدر چهار فرمانرواست «قوچ‏هاى چهار گانه» و امّت اسلام از دست او و پسرانش روزگار خونینى خواهند داشت.(خطبه73)
مروان ملعون همان پسر حکم بن أبی العاص بن امیّة بن عبد شمس ابن عبد مناف است و قطعاً رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله او را طرد کرد و از مدینه به همراه پسرش بیرون کرد در حالیکه مروان کودک بود پیوسته در طائف بود تا اینکه عثمان خلیفه شد وپس او را با پسرش به مدینه برگرداند.[49]
به خاطر کارشکنى‏هاى مکرّر بر ضدّ پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله، به طائف تبعید شد و پیامبر در حقّ او فرمود: «لعنک اللّه و لعن ما فی صلبک : خداوند هم تو را و هم فرزندى را که در صلب خود، دارى لعنت کند» (و این قبل از تولّد مروان بود.) چهره او در جامعه اسلامى آن روز، به قدرى منفور بود که نه خلیفه اوّل و نه‏ خلیفه دوم جرأت نکردند به وساطت‏هاى «عثمان» که برادرزاده او بود ترتیب اثر داده، اجازه بازگشت او را به مدینه بدهند.[50]
مارقین و ناکثین و مرتابین: من مارقین (از دین خارج شدگان) را با حجّت و برهان مغلوب مى‏کنم و دشمن ناکثین «پیمان شکنان» و تردید دارندگان در اسلام مى‏باشم‏.(خطبه 75)
پیشگو: به هنگام حرکت براى نبرد با خوارج، در ماه صفر سال 38 هجرى، شخصى با پیشگویى از راه شناخت ستارگان گفت: اگر در این ساعت حرکت کنید، پیروز نمى‏شوید و من از راه علم ستاره شناسى این محاسبه را کردم، امام فرمودند: گمان مى‏کنى تو از آن ساعتى آگاهى که اگر کسى حرکت کند زیان نخواهید دید و مى‏ترسانى از ساعتى که اگر کسى حرکت کند ضررى دامنگیر او خواهد شد کسى که گفتار تو را تصدیق کند، قرآن را تکذیب کرده است، و از یارى طلبیدن خدا در رسیدن به هدف‏هاى دوست داشتنى، و محفوظ ماندن از ناگواریها، بى‏نیاز شده است گویا مى‏خواهى به جاى خداوند، تو را ستایش کنند چون به گمان خود مردم را به ساعتى آشنا کردى که منافعشان را به دست مى‏آورند و از ضرر و زیان در امان مى‏مانند.(خطبه 79)
عالم نمایان: دیگرى که دانشمندش دانند، و بهره‏اى از دانش نبرده، ترّهاتى چند از نادانان، و مایه‏هاى جهلى از گمراهان به دست آورده، دامهایى از فریب و دروغ گسترده. کتاب خدا را به رأى خویش تفسیر کند، و حقّ را چنانکه دلخواه اوست تعبیر کند.- مردم- را از بلاهاى سخت ایمن دارد، و گناهان بزرگ را، آسان شمارد. در کارهاى شبهه‏ناک افتاده است و گوید: چون شبهه‏اى باشد باز ایستم. در بدعتها آرمیده است و گوید: اهل بدعت نیستم. صورت او صورت انسان است، و دل او دل حیوان. نه راه رستگارى را مى‏شناسد، تا در آن راه رود، و نه راه گمراهى را تا از آن باز گردد، چنین کس، مرده‏اى است میان زندگان.(خطبه 87/10-13)[51]
معرفی گروهی که خود را رهبر قرار داده اند: در شگفتم، چرا در شگفت نباشم از خطاى گروه‏هاى پراکنده با دلایل مختلف که هر یک در مذهب خود دارند نه گام بر جاى گام پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم مى‏نهند، و نه از رفتار جانشین او پیروى مى‏کنند، نه به غیب ایمان مى‏آورند و نه خود را از عیب بر کنار مى‏دارند، به شبهات عمل مى‏کنند و در گرداب شهوات غوطه‏ورند، نیکى در نظرشان همان است که مى‏پندارند، و زشتى‏ها همان است که آنها منکرند. در حل مشکلات به خود پناه مى‏برند، و در مبهمات تنها به رأى خود تکیه مى‏کنند، گویا هر کدام، امام و راهبر خویش مى‏باشند که به دستگیره‏هاى مطمئن و اسباب محکمى که خود باور دارند چنگ مى‏زنند.(خطبه 88/3-5)
بیان نبایدها(یعنی این کارها را انجام ندهید)
به همان دلایلی که نهج البلاغه سرشار از بایدهاست، نباید های بساری نیز در آن وجود دارد تا موانع راه رسیدن انسان به خدا را برطرف نماید و او را از افتادن در منجلاب و شقی و بدبخت شدن نگاه دارد و محافظت کند.
در این رابطه مواردی چون دروغ، حسد، دنیاگرایی، پیرو باطل نبودن و... بیان شده است.
دروغ: جَانِبُوا الْکَذِبَ فَإِنَّهُ مُجَانِبٌ لِلْإِیمَان‏ از دروغ بر کنار باشید که با ایمان فاصله دارد.(خطبه 86/11)
در این رابطه امام حسن عسکری می فرمایند: همه ی پلیدیها در یک خانه نهاده شده و کلید آن، دروغ قرار داده شده است. همچنین از از اسماءبنت عمیس نقل شده: من ساقدوش عایشه بودم که اورا آماده کردم و به نزد رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم بردم.به خدا قسم، نزد رسول خدا خوراکی جز یک کاسه شیر نبود. رسول خدا ، مقداری شیر نوشید و سپس کاسه را به دست عایشه داد. اسمائ می گوید : دختر، از گرفتن کاسه شیر شرم کرد. من گفتم: دست رسول خدا را ردنکن، ظرف را بگیر . عایشه، با حالت شرم کاسه را گرفت و مقداری شیر نوشید.حضرت سپس فرمود به بقیه زنان هم بده، بنوشند.آنها گفتند ما میل نداریم.رسول خدا فرمود: گرسنگی و دوغ را باهم جمع نکنید.اسمائ می گوید: عرض کردم: ای رسولخدا، اگر کسی از ما میل به چیزی داشته باشد و بگوید میل ندارم، آیا این دروغ به شمار می آید؟ فرمود: دروغ نوشته می شود،حتی دروغ کوچک هم،دروغ کوچک نوشته می شود.[52]
· طالب باطل: بعد از من با خوارج نبرد نکنید، زیرا کسى که در جستجوى حق بوده و خطا کرد مانند کسى نیست که طالب باطل بوده و آن را یافته است‏.(خطبه 61)
· اى مردم، از فرا گرفتن علم ستاره شناسى براى پیشگویى‏هاى دروغین، بپرهیزید، جز آن مقدار از علم نجوم که در دریا نوردى و صحرا نوردى به آن نیاز دارید، چه اینکه ستاره شناسى شما را به غیب گویى و غیب گویى به جادوگرى مى‏کشاند، و ستاره شناس چون غیب گو، و غیب گو چون جادوگر و جادوگر چون کافر و کافر«» در آتش جهنم است. با نام خدا حرکت کنید.(خطبه 79)
· اى مردم، زهد یعنى کوتاه کردن آرزو، و شکرگزارى برابر نعمت‏ها، و پرهیز در برابر محرّمات. پس اگر نتوانستید همه این صفات را فراهم سازید، تلاش کنید که حرام بر صبر شما غلبه نکند، و در برابر نعمت‏ها، شکر یادتان نرود. چه اینکه خداوند با دلائل روشن و آشکار، عذرها را قطع، و با کتاب‏هاى آسمانى روشنگر، بهانه‏ها را از بین برده است. (خطبه 81)
· دوری از آزادی: وَ لَا تُرَخِّصُوا لِأَنْفُسِکُمْ- فَتَذْهَبَ بِکُمُ الرُّخَصُ مَذَاهِبَ الظَّلَمَةِ- وَ لَا تُدَاهِنُوا فَیَهْجُمَ بِکُمُ الْإِدْهَانُ عَلَى الْمَعْصِیَة به خودش بیش از اندازه آزادى ندهید، که شما را به ستمگرى مى‏کشاند، و با نفس سازشکارى و سستى روا مدارید که ناگهان در درون گناه سقوط مى‏کنید. (خطبه 86/9)
مقصود از رخصتى که امام (ع) در این فراز بدان اشاره دارند رخصت شرعى نیست، بدین معنى که انسانها اجازه ترک اعمال را در حال حاضر به شرط انجام آن در آینده داشته باشند.
بلکه منظور آن سهل انگاریهایى است که اشخاص در رابطه با انواع خوردنیها، آشامیدنیها و ازدواج داشته‏اند و با سرگرمیهاى آن چنانى به امورى بیش از حدّ لزوم پرداخته‏اند و براى زیاده رویهاى غیر مجاز تأویل و توجیه‏هائى هم ذکر کرده‏اند، بدین خیال که این توجیهات آن اعمال را در شریعت جایز کرده و زمینه را براى پیروى از هواى نفسشان آماده مى‏کند. مانند غیبت دیگران و حضور یافتن در مجلس گناهکاران، و رفاقت و همنشینى با ستمگران که از این قبیل امورند.
قاعده کلّى در این باب این است، که انسان، دائره امور مباح را که انجامشان از نظر شرع اشکال ندارد، چنان وسیع بگیرد که به امور مکروه سرایت کند. و سپس بدین گمان که انجام کارهاى مکروه کیفر ندارد، خواسته‏هاى نامطلوب شخص او را به انجام کارهاى مکروه وابدارد و سر انجام همین اهمیّت ندادن به مکروهات او را بر انجام محرّمات جرى کرده، محرمات و امور ممنوعه را هم انجام مى‏دهد. دلیل این مطلب روشن است. هنگامى که عقل از نفس امّاره در دستورهاى نابجایى که به او مى‏دهد پیروى کند، آهسته آهسته او را به کارهاى زشت وادار مى‏کند، تا حدّى که دیگر، به دلیل علاقه‏اى که بر انجام حرام پیدا کرده، از آن نفرت نداشته و آن را ناروا نمى‏داند. شک نیست که انجام بعضى از کارهاى حرام، شخص را بر ارتکاب پاره‏اى دیگر از محرمات، جرى مى‏سازد، و بتدریج کارش بجایى مى‏رسد که حدود شرع را زیر پا مى‏نهد و بدام شیطان گرفتار آمده، دست به محرّماتى مى‏زند، که عقوبتى جز هلاکت و نابودى ندارد.
براى بیان همین مقصود است که در خبر آمده: «هر که به محرمات نزدیک گردد، بیم آن هست که در آنها واقع شود». عرفا قلب انسان را به حصار و شیطان را به دشمنى تشبیه کرده‏اند که مى‏کوشد بدان وارد شود. دفع چنین دشمنى، جز به نگهبانى کامل و بستن درهاى حصار و پاسدارى مداوم و مستمر ممکن نیست، فرض این است که این حصار درهاى بى‏شمارى دارد. انجام محرمات، سهل انگارى نفس در امور مباحه و وارد شدن در کارهایى که شبهه‏ناک باشند، از درهاى بزرگ این حصارند، و توان دخول شیطان از همین درها بیشتر و آسانتر است، بدین سبب امام (ع) فرمود: فتذهب بکم الرخّص فیها مذاهب الظّلمة و لا تداهنوا فیهجم بکم الإدهان على المعصیة [المصیبة] «به نفس خود مجال ندهید. که او به شما اجازه ورود بتاریکها را مى‏دهد. و با سهل‏انگارى و مماشات با نفس خود برخورد نکنید که هجوم آوردن شما را به انجام معصیت روا مى‏داند.» مقصود از «مذاهب الظلمة» در عبارت حضرت، راههاى انحرافى و عدول از طریق حق مى‏باشد. روایت شده است که ابلیس بر یحیى بن زکریّا (ع) ظاهر شد. حضرت یحیى تمام امور مورد علاقه انسانها را بر اندام ابلیس مشاهده کرد، از ابلیس پرسید، اینها چه چیزند که بر خود آویخته‏اى پاسخ داد اینها شهواتى هستند که بدانها دل انسانها را مى‏ربایم. حضرت یحیى پرسید: آیا در میان آنها چیزى که مورد علاقه من باشد وجود دارد ابلیس پاسخ داد، بلى هر گاه شکمت را از غذا پر نمایى، من تو را از نماز و یاد خدا غافل مى‏سازم. حضرت یحیى پرسید غیر از این مورد، علاقه دیگرى از من در نزد تو مى‏باشد جواب داد. خیر آن گاه حضرت یحیى سوگند یاد کرد که هرگز از غذا سیر نخورد و ابلیس سوگند یاد کرد که هرگز مسلمانى را نصیحت نکرده و به او رازى نگوید. منظور از: «و لا تدهنوا» این است که با گمراهیها و گمراهان مماشات نکنید. با منکراتى که از آنها مى‏بینید بر خورد مسالمت آمیز نداشته باشید، که همین سهل‏انگارى شما را به معصیت مى‏اندازد. بدین توضیح که هر گاه با مشاهده معاصى و گناهان انس پیدا کردید و با تکرار آنها خو گرفتید، شما هم از معصیت کاران بحساب آمده و بتدریج انجام منکرات شما را شریک گناهکاران مى‏کند. [53]
· حسادت: وَ لَاتَحَاسَدُوا- فَإِنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الْإِیمَانَ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ حسد نورزید که حسد ایمان را چونان آتشى که هیزم را خاکستر کند، نابود مى‏سازد. با یکدیگر دشمنى و کینه توزى نداشته باشید که نابود کننده هر چیزى است آرزوهاى ناروا را دروغ انگارید که آرزوها فریبنده‏اند و صاحبش فریب خورده. (خطبه 86/12-13)
امام (ع) از حسد ورزیدن نهى مى‏کند. عرفا بر این موضوع اتفاق نظر دارند، که حسد از بزرگترین درهایى است که شیطان از آن وارد قلب انسان مى‏شود، و آن یکى از خلقهاى پست نفسانى است که از جمع شدن، بخل و بدخواهى پدید مى‏آید. و بدخواهى عبارت از این است که شخص از جهت نعمتى که بدیگران مى‏رسد غمگین و از زیان دیدن دیگران خوشحال مى‏شود. هر چند آن دیگران نه او را دیده باشند و نه به او آزارى رسانده باشند. کسى که داراى چنین خلق نکوهیده‏اى باشد، معلوم است که سزاوار خشم خداوند بلند مرتبه قرار مى‏گیرد. بدخواهى مخالف اراده حق تعالى است. زیرا او همواره، خیر بندگان خود را در نظر دارد و براى همگان فیّاض مطلق است.
بعضى دیگر حسد را چنین تعریف کرده‏اند: حسد صفت شخصى است که از رسیدن خیر بدیگران اندوهناک شود، با این که ضررى از آنان متوجّه حسود نشده باشد. گاهى حسد تا بدین درجه مى‏رسد، که شخص با وجود شرکت داشتن در نعمت دیگران، باز هم بر آنها حسد مى‏ورزد. این حدّ اعلاى بدخواهى و حسادت است که انسان از خوشحالى دیگران و نعمتى که خود هم در آن سهیم است بد حال شود این را حسد بالغ مى‏گویند.
علّتى که امام (ع) براى ترک حسد آورده، این است که حسد، نیکیها را مى‏خورد، چنان که آتش هیزم را از میان مى‏برد. دانشمندان در این مسئله که حسد به جسم و جان زیان مى‏رساند اتفاق نظر دارند، زیان جانى حسد این است که فراموشى ایجاد کرده، و فکر حسود را مشغول داشته، تا حدّى که حسود را از اندیشه در باره امورى که براى خود او نافع است باز مى‏دارد.
صفات نیک و ملکات خیرى که مى‏تواند کسب کند از یادش مى‏برد. بدین جهت شخص حسود همواره فکرش مغشوش، و مشغول و گرفتار است، و مدام دچار حزن و اندوه مى‏باشد. با این که نعمت خداوند، نسبت به بندگان فراوان و غیر قابل شمارش است، شخص حسود به دلیل فرو رفتن در اندیشه حسد، وقتى‏ براى انجام کارهاى نیک ندارد. «تاکنون آنچه گفتیم مربوط به ضرر روانى و جانى شخص حسود بود امّا زیان جسمى حسود این است که حسادت موجب بیدار خوابى و سوء تغذیه مى‏شود و در نهایت، پریدگى رنگ، ضعف جسمى و فساد مزاج را به دنبال دارد.
با توضیح مطلب فوق روشن شد که امام (ع) لفظ «اطل» را براى حسد، به این دلیل که تمام اندیشه‏هاى خیر و نیکیها را از نفس انسان مى‏زداید و مانع صفات ثابت نفسانى مى‏گردد، استعاره به کار برده است، خوردن حسد نیکیها را بدین سبب است که شخص حسود مدام، غرق در حالات و نعمتهاى شخص مورد حسد مى‏باشد. این حالت حسود را به از بین بردن هیزم به وسیله آتش تشبیه کرده‏اند، زیرا حسد و آتش، از این جهت که حسنات و هیزم را از بین مى‏برند شبیه یکدیگرند. [54]
· مبادا آنچه مردم دنیا را فریفت، شما را بفریبد، که آن دامى است چون سایه گسترده- همه را به دام اندازد- ، و تا دم مرگ رهاشان نسازد.(خطبه 89/8)[55]

معرفی کارهای ناپسند:
 

در بعضی موارد حضرت نفرموده اند که این کار را انجام ندهید ولی عوقب آن کار را بیان کرده اند و اینکه ایشان چنین رفتارهایی را نمی پسندند چون خدا نمی پسندد نمونه های در ادمه می آید که بدلیل وضوح مطالب و جلوگیری از طویل شدن مطلب از آوردن شرح خودداری شده است.
· و آن کس که خویشتن را بیشتر مى‏فریبد، نزد خدا گناه کارترین انسان‏ها است، زیانکار واقعى کسى است که خود را بفریبد.(خطبه 86/10)
· و شقاوتمند کسى است که فریب هوا و هوس‏ها را بخورد. آگاه باشید ریاکارى و تظاهر، و هر چند اندک باشد شرک است، و همنشینى با هوا پرستان ایمان را به دست فراموشى مى‏سپارد، و شیطان را حاضر مى‏کند.(خطبه 86/10-11)
· اما دروغگو بر لب پرتگاه هلاک و خوارى است.(خطبه 86/12)
· بدانید که آرزوهاى دور و دراز عقل را غافل و یاد خدا را به فراموشى مى‏سپارد.(خطبه 86/13)
· هر کس که با او به مبارزه بر خیزد بر او غلبه مى‏کند، و هر کس دشمنى ورزد هلاکش مى‏سازد، هر کس با او کینه و دشمنى ورزد تیره روزش کند، و بر دشمنانش پیروز است(خطبه 90/5-6)‏
· پس از ستایش پروردگار، خدا هرگز جبّاران دنیا را در هم نشکسته مگر پس از آن که مهلت‏هاى لازم و نعمت‏هاى فراوان بخشید، و هرگز استخوان شکسته ملّتى را باز سازى نفرمود مگر پس از آزمایش‏ها و تحمّل مشکلات. مردم در سختى‏هایى که با آن روبرو هستید و مشکلاتى که پشت سر گذاردید، درس‏هاى عبرت فراوان وجود دارد. نه هر که صاحب قلبى است خردمند است، و نه هر دارنده گوشى شنواست، و نه هر دارنده چشمى بیناست‏.(خطبه 88/1-2)
· فتنه‏ها آنگاه که روى آورند با حق شباهت دارند، و چون پشت کنند حقیقت چنانکه هست، نشان داده مى‏شود، فتنه‏ها چون مى‏آیند شناخته نمى‏شوند، و چون مى‏گذرند، شناخته مى‏شوند، فتنه‏ها چون گرد بادها مى‏چرخند، از همه جا عبور مى‏کنند، در بعضى از شهرها حادثه مى‏آفرینند و از برخى شهرها مى‏گذرند.(خطبه 93/5-6)

موانع و عواقب شفع نشدن
 

به غیر از موارد بالا موارد دیگر و راههای دیگری را می توان از نهج البلاغه دریافت کرد و آن اینکه چنانچه نصایح و سخنان حضرت را نپذیریم چه نتایجی دارد؛ مهترین نتیجه آن این است که انسان تحت سیطره اهل کفر و باطل می رود و شیطان بر او مسلط می شود که خود عواقبی را در بردارد؛ و حضرت برای جلوگیری از آن آگاهی هایی را به مردم در موقعیتهای مختلف داده اند؛ در ادامه به بیان این موارد می پردازیم:

نتیجه اطاعت نکردن و دوری از حضرت:
 

أَیُّهَا النَّاسُ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شِقاقِی- وَ لَا یَسْتَهْوِیَنَّکُمْ‏ عِصْیَانِی‏ اى مردم دشمنى و مخالفت با من، شما را تا مرز گناه نراند، و نافرمانى از من شما را به پیروى از هواى نفس نکشاند،(خطبه 101/2)
یعنی دشمنی و مخالفت با من شما حمل نکند به اینکه مرا تکذیب کنید و اینکه شما را مانند کسانی قرار دهد که راه می رود بى‏آنکه مقصود خودش را بداند.[56]
سپس مردم را هشدار و پرهیز مى‏دهد که با او دشمنى نورزند و نافرمانى وى نکنند، و سخنان او را دروغ نشمارند، و این سخن براى نکوهش کسانى است که چشم بصیرت آنها از دیدن فضایل آن حضرت ناتوان است، و نیز اشاره است بر این که خبر دادن از حوادث آینده براى شخصیّتى مانند او در خور امکان است، پس از آن آنچه را مى‏خواهد به آگاهى مردم برساند و آنچه را پیش از این خبر داده به پیامبر خدا (ص) مستند مى‏دارد تا شاهدى بر صدق گفتارش باشد.[57]

عواقب پیروی از اهل باطل:
 

نابودی: هَلَکَ مَنِ ادَّعَى وَ خابَ مَنِ افْتَرى‏- مَنْ أَبْدَى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَک‏ (خطبه 16/8)
مى‏فرماید: «آن کس که به ناحق ادّعا (ى امامت و ولایت) کند، هلاک مى‏شود زیرا هم خودش گمراه است و هم دیگران را به گمراهى مى‏کشاند)» (هلک من ادّعى). «و آن کس که با دروغ و افترا بر خدا و پیامبر (ص)، چنین مقامى را طلب کند، محروم مى‏گردد و به جایى نمى‏رسد» (و خاب من افترى). «و آن کس که با ادّعاهاى باطل به مبارزه با حق برخیزد و در برابر آن قد علم کند، هلاک خواهد شد» (من ابدى صفحته للحقّ هلک).[58]
مشمول هدایت نشدن: حضرت در خطبه 104 به مبارزه پیامبر با اهل باطل اشاره می کنند و اینکه چه کسانی نجات پیدا کردند و چه کسانی هلاک شده و هدایت نمی شوند:
فَقَاتَلَ بِمَنْ أَطَاعَهُ مَنْ عَصَاهُ- یَسُوقُهُمْ إِلَى مَنْجَاتِهِمْ- وَ یُبَادِرُ بِهِمُ السَّاعَةَ أَنْ تَنْزِلَ بِهِمْ- یَحْسِرُ الْحَسِیرُ وَ یَقِفُ الْکَسِیرُ- فَیُقِیمُ عَلَیْهِ حَتَّى یُلْحِقَهُ غَایَتَهُ- إِلَّا هَالِکاً لَا خَیْرَ فِیه‏
پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله و سلّم با یارانش به مبارزه با مخالفان پرداخت تا آنان را به سر منزل نجات کشاند، و پیش از آن که مرگشان فرا رسد آنان را به رستگارى رساند. با خستگان مدارا کرد، و شکسته حالان را زیر بال گرفت تا همه را به راه راست هدایت فرمود، جز آنان که راه گمراهى پیمودند. و در آنها خیرى نبود.

معرفی شیطان و راه های تسلط او:
 

وَ حَذَّرَکُمْ عَدُوّاً نَفَذَ فِی الصُّدُورِ خَفِیّاً- وَ نَفَثَ فِی الْآذَانِ نَجِیّاً فَأَضَلَّ وَ أَرْدَى وَ وَعَدَ فَمَنَّى- وَ زَیَّنَ سَیِّئَاتِ الْجَرَائِمِ وَ هَوَّنَ مُوبِقَاتِ الْعَظَائِمِ- حَتَّى إِذَا اسْتَدْرَجَ قَرِینَتَهُ وَ اسْتَغْلَقَ رَهِینَتَهُ- أَنْکَرَ مَا زَیَّنَ وَ اسْتَعْظَمَ مَا هَوَّنَ وَ حَذَّرَ مَا أَمَّنَ .(خطبه 83/43)[59]
در این بخش از خطبه، امام علیه السّلام به یکى دیگر از خطرات بسیار مهمّى که سعادت انسان را تهدید مى‏کند، اشاره مى‏فرماید و آن خطر، وسوسه‏هاى شیطان و توطئه‏هاى او است که براى فریب آدمى از مؤثّرترین وسایل بهره مى‏گیرد. گر چه در این جمله‏ها و جمله‏هاى آینده نام شیطان برده نشده است، ولى صفاتى که در آن آمده به روشنى نشان مى‏دهد که منظور شیطان است.
امّا دشمنى او از آغاز خلقت آدم علیه السّلام بر همه کس آشکار شده است، همان گونه که قرآن مى‏گوید: خداوند به آدم علیه السّلام خطاب کرد و فرمود: إنّ هذا عدوّ لک و لزوجک فلا یخرجنّکما من الجنّة فتشقى، این ابلیس، دشمن تو و همسر تو است، مراقب باشید شما را از بهشت بیرون نکنند که بیچاره خواهد شد».«» و در جاى دیگر به طور عام مى‏فرماید: أ لم أعهد إلیکم یا بنی آدم أن لا تعبدوا الشّیطان إنّه لکم عدوّ مبین آیا با شما عهد نکردم اى فرزندان آدم علیه السّلام که شیطان را نپرستید که او براى شما دشمن آشکارى است.»«» البتّه براى مؤمنان بیدار و سالکان هوشیار، شیطان مى‏تواند وسیله‏اى براى تکامل و پیشرفت و پرورش باشد، چرا که هر قدر در برابر وسوسه‏هاى او مقاومت کنند، قدرت معنوى و روحانى آنها افزوده مى‏شود و مقامشان در پیشگاه خدا بالاتر مى‏رود. در ادامه این سخن، از طرق مختلف وسوسه‏هاى شیطان، پرده برمى‏دارد و به‏ سه نکته اشاره مى‏فرماید و مى‏گوید: «او نوید مى‏دهد و انسان را به آرزوها (ى باطل و دور و دراز) سرگرم کند، و گناهان و جرایم را در نظرها زیبا جلوه مى‏دهد، و معاصى بزرگ را کم اهمیّت مى‏شمرد» (و وعد فمنّى، و زیّن سیّئات الجرائم، و هوّن موبقات العظائم). در حقیقت این سه، دام مهمّ شیطان و سه طریق خطرناک نفوذ وى در انسان است، نخست اینکه: انسان را گرفتار آرزوهاى طولانى مى‏کند و با مشتى خیالات و اوهامى که مربوط به آینده است، آینده‏اى که گاه هرگز به آن نمى‏رسد، او را سرگرم مى‏سازد و تمام وقت و فکر و نیروى او را به خود جذب مى‏کند و به این طریق راه خودسازى و اطاعت پروردگار را به روى او مى‏بندد.
دیگر اینکه: گناهان زشت و تنفّرآمیز را، که انسان به فرمان وجدان از آن مى‏گریزد، در نظر او زیبا جلوه مى‏دهد، بى‏بندوبارى را آزادى مى‏داند، آلودگى را از شئون تمدّن مى‏شمرد و سازش با اهل گناه را همزیستى مسالمت‏آمیز معرّفى مى‏کند و خلاصه براى هر کار زشتى، عنوان زیبایى مى‏تراشد و فرمان وجدان را خفه مى‏کند. از سوى سوم: گناهان بزرگ را که به خاطر عظمتش انسان از آن مى‏گریزد، در نظر او ساده و سبک جلوه مى‏دهد و به عناوینى چون غفّاریت خداوند و اینکه هیچ کس معصوم نیست و هر کسى گرفتار این لغزشها مى‏شود و: «آنجا که برق عصیان بر آدم صفىّ زد
ما را چگونه زیبد، دعوى بى‏گناهى»
و اینکه راه توبه به هر حال باز است و شفاعت شافعان و پیامبر و امامان معصوم علیهم السّلام، براى همین قبیل امور، ذخیره شده، او را آلوده بدترین گناهان مى‏کند. حال ببینیم نتیجه این وسوسه‏ها و نیرنگ‏ها و دام‏هاى شیطان به کجا مى‏رسد. امام علیه السّلام در ادامه سخن با تعبیرات زیبا و پرمعنایى نتیجه آن را بیان کرده است،
مى‏فرماید: «(این کار ادامه مى‏یابد) تا شیطان به تدریج پیروان خود را فریب داده، درهاى سعادت را به روى گروگان خود ببندد (ولى در سراى آخرت که همگى در محضر عدل الهى حاضر مى‏شوند) شیطان آنچه را آراسته بود، انکار مى‏کند، و آنچه را سبک جلوه داده بود، بزرگ مى‏شمرد، و از آنچه فریب خوردگان را ایمن ساخته بود برحذر مى‏دارد (ولى افسوس که زمان جبران سپرى شده است).» (حتّى إذا استدرج قرینته، و استغلق رهینته، أنکر ما زیّن، و استعظم ما هوّن، و حذّر ما أمّن). تعبیر به «إستدرج» اشاره به این نکته است که وسوسه‏هاى شیطان معمولا به صورت گام به گام است، تا در افراد کارگر بیفتد، غالبا ناگهانى و دفعى نیست تا افرادى که حتّى کمى تقوا در وجودشان است، مقاومت به خرج دهند و شاید تعبیر به لا تتّبعوا خطوات الشّیطان (پیروى از گامهاى شیطان نکنید) که در آیات متعدّدى از قرآن مجید آمده است«» نیز، اشاره به همین نکته باشد.
تعبیر به «قرینته» گویا از آیه شریفه و من یعش عن ذکر الرّحمن نقیّض له شیطانا فهو له قرین، هر کس از یاد خدا روى گردان شود، شیطانى را بر او مسلّط مى‏کنیم که همواره قرین او باشد»«» گرفته شده، در واقع شیطان چنان به پیروان خود نزدیک مى‏شود، که زندگى آنها هرگز از او جدا نیست و قرین و مقارن اویند.
تعبیر به «إستغلق رهینته» اشاره به این است که شیطان پیروان خود را به گروگان مى‏گیرد و راههاى بازگشت را به روى آنها مى‏بندد. درست همچون شیاطین انس، که وقتى افرادى را براى فساد به دام مى‏اندازند آنها را از جهات مختلف آلوده و وامدار مى‏کنند، به طورى که نتوانند گامى جز در مسیر اطاعت آنها بردارند. ولى در قیامت که پرده‏هاى نیرنگ و فریب و غرور کنار مى‏رود و هر کس هر چه‏ دارد، ظاهر و آشکار مى‏شود، شیطان در مقام انکار برمى‏آید و آنچه را کوچک شمرده بود، بزرگ مى‏شمرد و آنچه را امن و امان دانسته بود، خطرناک مى‏داند، ولى این انکار نه براى او مفید است و نه براى پیروانش، چرا که دوران بازگشت از گناه و توبه و جبران «مافات» سپرى شده است. [60]
وَ مُجَالَسَةَ أَهْلِ الْهَوَى مَنْسَاةٌ لِلْإِیمَانِ وَ مَحْضَرَةٌ لِلشَّیْطَانِ- جَانِبُوا الْکَذِبَ فَإِنَّهُ مُجَانِبٌ لِلْإِیمَانِ-
مقصود امام (ع) از اهل «هوى» در عبارت فوق بدکارانى است که تسلیم خواسته‏هاى شیطانى و شهواتى که بیرون از حدود شرعى است شده‏اند. نفرت داشتن از همنشینى با اهل هوى به لحاظ دو امر مى‏باشد:
الف: مجالست با اهل باطل موجب به فراموشى سپردن ایمان مى‏شود. این امر واضحى است، زیرا هوا پرستان همواره سرگرم لهو و لعب و غرق در کارهاى بیهوده و باطل و ضد حق مى‏باشند. بنا بر این به احتمال قوى همنشینى با آنها از روى میل و رغبت، موجب غفلت و بى خبرى از یاد خدا مى‏شود و انسان را از انجام اعمال شایسته باز مى‏دارد، و بتدریج به روش اهل باطل در مى‏آورد با این که ارکان و قواعد ایمان انجام دادن کارهاى شایسته و اعمال صالح مى‏باشد، بخوبى روشن است که غفلت منجر بفراموشى، و از بین رفتن یاد شیئى از لوح ذهن مى‏شود. چه بسا که غفلت زیاد سبب فراموشى اوقات عبادت و یاد خدا شود. این که امام (ع) فراموشى را به جاى علت فراموشى به کار برده‏اند از باب نامگذارى سبب به جاى مسبب مى‏باشد.
ب: همنشینى با فاسقان و فاجران بدین لحاظ مذموم است که محل آنها جایگاه حضور شیاطین است. ما پیش از این معنى شیطان را توضیح داده‏ایم. قاعده کلّى این است، هر جائى که معصیت و نافرمانى خداوند صورت گیرد، محلّ حضور شیطان و لانه اوست. [61]
آگاهی دادن و روشن سازی محیط پیرامون انسان(ایجاد نگرش و بیان روش زندگی):
مطالب زیر را تنها عنوان کرده ایم و به شرح آن نپرداخته ایم چون عنوانها گویا هستند.

معرفی خداوند:
 

ستایش خداوندى را سزاست که صفتى بر صفت دیگرش پیشى نگرفته تا بتوان گفت: پیش از آن که آخر باشد اوّل است و قبل از آن که باطن باشد ظاهر است. هر واحد و تنهایى جز او، اندک است، هر عزیزى جز او ذلیل، و هر نیرومندى جز او ضعیف و ناتوان است، هر مالکى جز او بنده، و هر عالمى جز او دانش آموز است، هر قدرتمندى جز او، گاهى توانا و زمانى ناتوان است، هر شنونده‏اى جز خدا در شنیدن صداهاى ضعیف کر و برابر صداهاى قوى، ناتوان است و آوازهاى دور را نمى‏شنود.«» هر بیننده‏اى جز خدا، از مشاهده رنگ‏هاى ناپیدا و اجسام بسیار کوچک ناتوان است،«» هر ظاهرى غیر از او پنهان، و هر پنهانى جز او آشکار است. مخلوقات را براى تقویت فرمانروایى، و یا براى ترس از آینده، یا یارى گرفتن در مبارزه با همتاى خود، و یا براى فخر و مباهات شریکان، و یا ستیزه جویى مخالفان نیافریده است. بلکه همه، آفریده‏هاى او هستند و در سایه پرورش او، بندگانى فروتن و فرمانبردارند. خدا در چیزى قرار نگرفته تا بتوان گفت در آن جاست، و دور از پدیده‏ها نیست تا بتوان گفت از آنها جداست. آفرینش موجودات او را در آغاز ناتوان نساخته، و از تدبیر پدیده‏هاى آفریده شده باز نمانده است، نه به خاطر آنچه آفریده قدرتش پایان گرفته و نه در آنچه فرمان داد و مقدّر ساخت دچار تردید شد. بلکه فرمانش استوار، و علم او مستحکم، و کارش بى تزلزل است. خدایى که به هنگام بلا و سختى به او امیدوار، و در نعمت‏ها از او بیمناکند.
ستایش خداوندى را سزاست، که به قدرت، والا و برتر، و با عطا و بخشش نعمت‏ها به پدیده‏ها نزدیک است. اوست بخشنده تمام نعمت‏ها، و دفع کننده تمام بلاها و گرفتارى‏ها. او را مى‏ستایم در برابر مهربانى‏ها و نعمت‏هاى فراگیرش.(خطبه 83/1)
الهى، که براى بیدارى شما مثل‏هاى پند آموز آورده، و سر آمد زندگانى شما را معیّن فرمود، و لباس‏هاى رنگارنگ بر شما پوشانده، و زندگى پر وسعت به شما بخشیده، و با حسابگرى دقیق خود، بر شما مسلّط است. در برابر کارهاى نیکو، به شما پاداش مى‏دهد، و با نعمت‏هاى گسترده و بخشش‏هاى بى‏حساب، شما را گرامى داشته است، و با اعزام پیامبران و دستورات روشن، از مخالفت با فرمانش شما را بر حذر داشته است. تعداد شما را مى‏داند، و چند روزى جهت آزمایش و عبرت براى شما مقرّر داشته، که در این دنیا آزمایش مى‏گردید، و برابر اعمال خود محاسبه مى‏شوید. (خطبه 83/4-6)
قَدْ عَلِمَ اَلسَّرَائِرَ وَ خَبَرَ اَلضَّمَائِرَ لَهُ اَلْإِحَاطَةُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ اَلْغَلَبَةُ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ اَلْقُوَّةُ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ عظة الناس: به رازها داناست و بر درونها بیناست. بر هر چیز احاطه دارد و چیره است، و بر هر چیز تواناست.(خطبه86/1)[62]
سپاس خداوندى را، که بى آن که دیده شود شناخته شده، و بى آنکه اندیشه‏اى به کار گیرد آفریننده است، خدایى که همیشه بوده و تا ابد خواهد بود، آنجا که نه از آسمان داراى برج‏هاى زیبا خبرى بود، و نه از پرده‏هاى فرو افتاده اثرى به چشم مى‏خورد، نه شبى تاریک و نه دریایى آرام، نه کوهى با راه‏هاى گشوده، نه درّه‏اى پر پیچ و خم، نه زمین گسترده، و نه آفریده‏هاى پراکنده وجود داشت. خدا پدید آورنده پدیده‏ها و وارث همگان است، خداى آنان و روزى دهنده ایشان است، آفتاب و ماه به رضایت او مى‏گردند که هر تازه‏اى را کهنه، و هر دورى را نزدیک مى‏گردانند، خدا، روزى مخلوقات را تقسیم کرد، و کردار و رفتارشان را بر شمرد، از نفس‏ها که مى‏زنند، و نگاه‏هاى دزدیده که دارند، و رازهایى که در سینه‏ها پنهان کردند. و جایگاه پدیده‏ها را در شکم مادران و پشت پدران تا روز تولد و سر آمد زندگى و مرگ، همه را مى‏داند. اوست خدایى که با همه وسعتى که رحمتش دارد، کیفرش بر دشمنان سخت است و با سختگیرى که دارد، رحمتش همه دوستان را فرا گرفته است‏.(خطبه 90/1-5)

معرفی پیامبر صلی الله علیه و آله و عترت ایشان:
 

پیامبرش را مدّتى در میان شما قرار داد تا براى او و شما، دین را به اکمال رساند، و آنچه در قرآن نازل شد و مایه رضاى الهى است تحقّق بخشد. و با زبان پیامبرش، کارهاى خوشایند و ناخوشایند، بایدها و نبایدها را ابلاغ کرد، و اوامر و نواهى را آموزش داد، و راه عذر را بر شما بست و حجّت را تمام کرد. پیش از کیفر، شما را تهدید کرد، و از عذاب‏هاى سختى که در پیش روى دارید ترساند.(خطبه 86/5-7)
مردم کجا مى‏روید چرا از حق منحرف مى‏شوید پرچم‏هاى حق بر و نشانه‏هاى آن آشکار است، با اینکه چراغهاى هدایت روشنگر راهند، چون گمراهان به کجا مى‏روید چرا سرگردانید در حالى که عترت پیامبر شما در میان شماست، آنها زمامداران حق و یقینند، پیشوایان دین، و زبان‏هاى راستى و راستگویانند، پس باید در بهترین منازل قرآن جایشان دهید و همانند تشنگانى که به سوى آب شتابانند، به سویشان هجوم ببرید. اى مردم این حقیقت را از خاتم پیامبران بیاموزید که فرمود: هر که از ما مى‏میرد، در حقیقت نمرده است و چیزى از ما کهنه نمى‏شود. پس آنچه نمى‏دانید، نگویید، زیرا بسیارى از حقایق در امورى است که نا آگاهانه انکار مى‏کنید(خطبه 87/14-17)
خدا پیامبر اسلام را هنگامى مبعوث فرمود که از زمان بعثت پیامبران پیشین مدّت‏ها گذشته، و ملّت‏ها در خواب عمیقى فرو خفته بودند. فتنه و فساد جهان را فرا گرفته و اعمال زشت رواج یافته بود. آتش جنگ همه جا زبانه مى‏کشید و دنیا، بى‏نور و پر از مکر و فریب گشته بود. برگ‏هاى درخت زندگى به زردى گراییده و از میوه آن خبرى نبود، آب حیات فروخشکیده و نشانه‏هاى هدایت کهنه و ویران شده بود. پرچم‏هاى هلاکت و گمراهى آشکار و دنیا با قیافه زشتى به مردم مى‏نگریست، و با چهره‏اى عبوس و غم آلود با اهل دنیا روبرو مى‏گشت. میوه درخت دنیا در جاهلیّت فتنه، و خوراکش مردار بود، در درونش وحشت و اضطراب، و بر بیرون شمشیرهاى ستم حکومت داشت.(خطبه 89/1-3)
تا اینکه کرامت اعزام نبوّت از طرف خداى سبحان به حضرت محمّد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم رسید. نهاد اصلى وجود او را از بهترین معادن استخراج کرد، و نهال وجود او را در اصیل‏ترین و عزیزترین سرزمین‏ها کاشت و آبیارى کرد، او را از همان درختى که دیگر پیامبران و امینان خود را از آن آفرید به وجود آورد، که عترت او بهترین عترت‏ها، و خاندانش بهترین خاندانها، و درخت وجودش از بهترین درختان است، در حرم أمن خدا رویید، و در آغوش خانواده کریمى بزرگ شد، شاخه‏هاى بلند آن سر به آسمان کشیده که دست کسى به میوه آن نمى‏رسید.(خطبه 94/4-5)

مرگ:
 

وَ إِنَّ عَلَیَّ مِنَ اَللَّهِ جُنَّةً حَصِینَةً فَإِذَا جَاءَ یَوْمِی اِنْفَرَجَتْ عَنِّی وَ أَسْلَمَتْنِی فَحِینَئِذٍ لاَ یَطِیشُ اَلسَّهْمُ وَ لاَ یَبْرَأُ اَلْکَلْمُ (خطبه 62)
پروردگار براى من پوششى استوار قرار داد که مرا حفظ نماید، هنگامى که عمرم بسر آید، از من دور شده و مرا تسلیم مرگ مى‏کند، که در آن روز نه تیر خطا مى‏رود و نه زخم بهبود مى‏یابد. این موضع گیرى امام علیه السّلام برابر تهدید به ترور است.(خطبه 62)
خداى سبحان شما را بیهوده نیافرید، و به حال خود وا نگذاشت، میان شما تا بهشت یا دوزخ، فاصله اندکى جز رسیدن مرگ نیست. زندگى کوتاهى که گذشتن لحظه‏ها از آن مى‏کاهد، و مرگ آن را نابود مى‏کند، سزاوار است که کوتاه مدّت باشد. زندگى که شب و روز آن را به پیش مى‏راند به زودى پایان خواهد گرفت. مسافرى که سعادت یا شقاوت همراه مى‏برد باید بهترین توشه را با خود بردارد.(خطبه 64/2-4)
سر انجام دست مرگ گریبان آنها را گرفت و میان آنها و آرزوهایشان جدایى افکند: آنها که در روز سلامت چیزى براى خود ذخیره نکردند، و در روزگاران خوش زندگى عبرت نگرفتند. آیا خوشى‏هاى جوانى را جز ناتوانى پیرى در انتظار است و آیا سلامت و تندرستى را جز حوادث بلا و بیمارى در راه است و آیا آنان که زنده‏اند جز فنا و نیستى را انتظار دارند با اینکه هنگام جدایى و تپش دل‏ها نزدیک است که سوزش درد را چشیده، و شربت غصّه را نوشیده، و فریاد یارى خواستن برداشته، و از فرزندان و خویشاوندان خود، در خواست کمک کرده است. آیا خویشاوندان مى‏توانند مرگ را از او دفع کنند و آیا گریه و زارى آنها نفعى براى او دارد.(خطبه 83/28-31)
او را در سرزمین مردگان مى‏گذارند، و در تنگناى قبر تنها خواهد ماند. حشرات درون زمین، پوستش را مى‏شکافند، و خشت و خاک گور بدن او را مى‏پوساند، تند بادهاى سخت آثار او را نابود مى‏کند، و گذشت شب و روز، نشانه‏هاى او را از میان بر مى‏دارد، بدن‏ها پس از آن همه طراوت متلاشى مى‏گردند،و استخوان‏ها بعد از آن همه سختى و مقاومت، پوسیده مى‏شوند. و ارواح در گرو سنگینى بار گناهانند، و در آنجاست که به اسرار پنهان یقین مى‏کنند، امّا نه بر اعمال درستشان چیزى اضافه مى‏شود و نه از اعمال زشت مى‏توانند توبه کنند. آیا شما فرزندان و پدران و خویشاوندان همان مردم نیستید که بر جاى پاى آنها قدم گذاشته‏اید و از راهى که رفتند مى‏روید و روش آنها را دنبال مى‏کنید امّا افسوس که دلها سخت شده، پند نمى‏پذیرد، و از رشد و کمال باز مانده، و راهى که نباید برود مى‏رود، گویا آنها هدف پندها و اندرزها نیستند و نجات و رستگارى را در به دست آوردن دنیا مى‏دانند. بدانید که باید از صراط عبور کنید، گذرگاهى که عبور کردن از آن خطرناک است، با لغزش‏هاى پرت کننده، و پرتگاه‏هاى وحشت‏زا، و ترس‏هاى پیاپى. (خطبه 83/32-36)

معرفی دنیا
:

آگاه باشید دنیا خانه‏اى است که کسى در آن ایمنى ندارد جز آنکه به جمع آورى توشه آخرت پردازد و از کارهاى دنیایى کسى نجات نمى‏یابد. مردم به وسیله دنیا آزمایش مى‏شوند، پس هر چیزى از دنیا را براى دنیا به دست آورند از کفشان بیرون مى‏رود، و بر آن محاسبه خواهند شد، و آنچه را در دنیا براى آخرت تهیّه کردند به آن خواهند رسید، و با آن خواهند ماند، دنیا در نظر خردمندان چونان سایه‏اى است که هنوز گسترش نیافته، کوتاه مى‏گردد، و هنوز فزونى نیافته کاهش مى‏یابد. (خطبه 63)[63]
چگونه خانه دنیا را توصیف کنم که ابتداى آن سختى و مشقّت، و پایان آن نابودى است در حلال دنیا حساب، و در حرام آن عذاب است. کسى که ثروتمند گردد فریب مى‏خورد، و آن کس که نیازمند باشد اندوهناک است، و تلاش کننده دنیا به آن نرسد، و به رها کننده آن، روى آورد. کسى که با چشم بصیرت به آن بنگرد او را آگاهى بخشد، و آن کس که چشم به دنیا دوزد کور دلش مى‏کند.(خطبه 82)
آب دنیاى حرام همواره تیره، و گل آلود است. منظره‏اى دل فریب و سر انجامى خطرناک دارد. فریبنده و زیباست اما دوامى ندارد. نورى است در حال غروب کردن، سایه‏اى است نابود شدنى، ستونى است در حال خراب شدن، آن هنگام که نفرت دارندگان به آن دل بستند و بیگانگان به آن اطمینان کردند، چونان اسب چموش پاها را بلند کرده، سوار را بر زمین مى‏کوبد، و با دام‏هاى خود آنها را گرفتار مى‏کند، و تیرهاى خود را به سوى آنان، پرتاب مى‏نماید، طناب مرگ به گردن انسان مى‏افکند، به سوى گور تنگ و جایگاه وحشتناک مى‏کشاند تا در قبر، محل زندگى خویش، بهشت یا دوزخ را بنگرد، و پاداش اعمال خود را مشاهده کند.و همچنان آیندگان به دنبال رفتگان خود گام مى‏نهند، نه مرگ از نابودى انسان دست مى‏کشد و نه مردم از گناه فاصله مى‏گیرند که تا پایان زندگى و سر منزل فنا و نیستى آزادانه به پیش مى‏تازند. (خطبه 83/7-10)

معرفی آخرت:
 

تا آنجا که امور زندگانى پیاپى بگذرد، و روزگاران سپرى شود، و رستاخیز بر پا گردد، در آن زمان، انسانها را از شکاف گورها، و لانه‏هاى پرندگان، و خانه درندگان، و میدان‏هاى جنگ، بیرون مى‏آورد که با شتاب به سوى فرمان پروردگار مى‏روند، و به صورت دسته‏هایى خاموش، وصف‏هاى آرام و ایستاده حاضر مى‏شوند، چشم بیننده خدا آنها را مى‏نگرد، و صداى فرشتگان به گوش آنها مى‏رسد. لباس نیاز و فروتنى پوشیده درهاى حیله و فریب بسته شده و آرزوها قطع گردیده است. دل‏ها آرام، صداها آهسته، عرق از گونه‏ها چنان جارى است که امکان حرف زدن نمى‏باشد، اضطراب و وحشت همه را فرا گرفته، بانگى رعد آسا و گوش خراش، همه را لرزانده، به سوى پیشگاه عدالت، براى دریافت کیفر و پاداش مى‏کشاند.(خطبه 83/11-15)
بندگان در آخرت: بندگانى که با دست قدرتمند خدا آفریده شدند، و بى اراده خویش پدید آمده، پرورش یافتند، سپس در گهواره گور آرمیده متلاشى مى‏گردند. و روزى به تنهایى سر از قبر بر مى‏آورند، و براى گرفتن پاداش به دقت حساب رسى مى‏گردند، در این چند روزه دنیا مهلت داده شدند تا در راه صحیح قدم بر دارند، راه نجات نشان داده شده تا رضایت خدا را بجویند، تاریکى‏هاى شک و تردید از آنها برداشته شد، و آنها را آزاد گذاشته‏اند تا براى مسابقه در نیکوکارى‏ها، خود را آماده سازند، تا فکر و اندیشه خود را به کار گیرند و در شناخت نور الهى در زندگانى دنیا تلاش کنند. (خطبه 83/16-18)
پس بهشت براى پاداش نیکوکاران سزاوار و جهنّم براى کیفر بدکاران مناسب است، و خدا براى انتقام گرفتن از ستمگران کفایت مى‏کند، و قرآن براى حجّت آوردن و دشمنى کردن، کافى است.(خطبه 83/41)

معرفی انسان:
 

شما را گوش داد، تا بشنود آنچه به کارش آید، و دیده که تاریکى را بدان زداید. و اندامهایى، فراهم کردن عضوها را به کار، و با خمیدگیهاى آن سازوار. به صورت، ترکیب شده با هم، و چندان که دوام دارند با یکدیگر فراهم. با کالبدها که منافع خود را مى‏رسانند، و دلهایى که روزى خود را خواهانند، و مى‏ستانند.- همه- غرقه در نعمتهاى او، که همگانى است و فراگیر، و به جان او را منّت پذیر. قرین عافیت، بى‏گزند و به سلامت. و براى هر یک از شما بهرى از زندگى انگاشت، و پایان آن را پنهان داشت. و براى عبرت شما آثار پیشینیان را به جا گذاشت، از آنچه بهره‏شان بود و خوردند، و از لذّتى که در فراخناى پیش از مرگ بردند. و مرگى که شتابان در رسید و رشته‏هاى آرزوشان را برید. و اجلها که ناگاه بتاخت، و بر و برگشان را برانداخت.[64](خطبه 83/24-28)
با شما سخن گویم از این انسان- که در تاریکجاى زهدانش بیافرید، و در پرده‏هاى تیره‏اش در پیچید. نطفه‏اى بود جهنده و پلید، سپس خونى شد لخته و ناتمام، و بچّه‏اى در شکم مام، و شیرخواره‏اى از پستان، و کودکى- در خور دبستان- ، و نوجوانى رسیده- که سبزه زندگى‏اش تازه دمیده- . سپس او را دلى داد فراگیر، و زبانى در خورد تعبیر، و دیده‏اى نگرنده و بصیر تا دریابد و پند پذیرد، و باز ایستد و راه نافرمانى پیش نگیرد. چندان که جوانى شد راست اندام، تندرست و به قامت تمام، گردن کشانه- از راه حقّ- دورى گزید، و بیهشانه این سو و آن سو دوید. از چاهسار آرزو نوشا، و در پى دنیا کوشا.
سرمست لذّت و شادمانى، از عنفوان و نشاط جوانى. نه اندیشه رسیدن مصیبتش در سر، و نه از خدا و تقوایش خبر، تا آنکه در این آزمایش، فریب خورده مرد، و روزگارى کوتاه را در خطا به سر برد.[65](خطبه 83/45-47)
پس همانا خداى سبحان شما را بیهوده نیافرید، و به حال خود وا نگذاشت، و در گمراهى و کورى رها نساخته است، کردارتان را بیان فرموده، و از اعمال شما با خبر است و سر آمد زندگى شما را مشخّص کرد و «کتابى بر شما نازل کرد که روشنگر همه چیز است»(خطبه 86/4-6)

پی‌نوشت‌ها:
 

[1] عدل الهی/ ص221
[2] همان/ ص223
[3] عدل الهی/ ص224
[4] همان/ص225
[5] همان/ص230
[6] همان/ ص233
[7] عدل الهی/ صص234-235
[8] عدل الهی/ صص325-326
[9] همان/ صص226-227
[10] ترا به پیشوایى خلق برگزیدم. سوره بقره، آیه 124.
[11] و آن را به پیشواى مردم ساختیم تا خلق را به امر ما هدایت کنند. سوره انبیاء، آیه 73.
[12] قتال کنید با پیشوایان کفر. سوره توبه، آیه 12
[13] ترجمه المیزان/ ج13/ ص227
[14] ترجمه المیزان/ ج13/ ص228
[15] جلو قدم خود به راه مى‏افتد و ایشان را در آتش مى‏ریزد. سوره هود: آیه 98.
[16] تا آنکه خدا پلید را از پاکیزه جدا سازد و پلیدان را بعضى با بعضى دیگر درآمیزد و با هم گرد آورد آن گاه همه را در آتش دوزخ افکند که آنها زیانکاران عالمند. سوره انفال، آیه 37
[17] ترجمه المیزان، ج‏13، صص: 229-228
[18] ترجمه المیزان، ج‏13، ص: 229
[19] ترجمه‏شرح‏نهج‏البلاغه(ابن‏میثم)، ج 2، صفحه‏ى 158
[20] همان، صفحه‏ى 159
[21] الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَلَا بِحَوْلِهِ وَ دَنَا بِطَوْلِهِ- مَانِحِ کُلِّ غَنِیمَةٍ وَ فَضْلٍ وَ کَاشِفِ کُلِّ عَظِیمَةٍ وَ أَزْلٍ- أَحْمَدُهُ عَلَى عَوَاطِفِ کَرَمِهِ وَ سَوَابِغِ نِعَمِهِ- وَ أُومِنُ بِهِ أَوَّلًا بَادِیاً وَ أَسْتَهْدِیهِ قَرِیباً هَادِیاً- وَ أَسْتَعِینُهُ قَاهِراً قَادِراً وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ کَافِیاً نَاصِراً- وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً ص عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ- أَرْسَلَهُ لِإِنْفَاذِ أَمْرِهِ وَ إِنْهَاءِ عُذْرِهِ وَ تَقْدِیمِ نُذُرِهِ
[22] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 3 ، صص335- 336
[23] منهاج‏البراعةفی‏شرح‏نهج‏البلاغة(الخوئی)، ج 7 ، صفحه‏ى 63
[24] ترجمه المیزان، ج‏5، ص: 626
[25] منهاج‏البراعةفی‏شرح‏نهج‏البلاغة(الخوئی)، ج 11 ، صفحه‏ى 147
[26] شرح‏نهج‏البلاغه(مدرس‏وحید)، ج 2 ، صص306-310
[27] ترجمه‏وشرح‏نهج‏البلاغه(فیض‏الاسلام)، ج 1، صفحه‏ى 217-218
[28] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 3 ، صص44- 45
[29] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 3 ، صص 125-128
[30] خدا رحمت کند کسى را که چون سخن حکیمانه بشنود، خوب فرا گیرد، و چون هدایت شود بپذیرد، دست به دامن هدایت کننده زند و نجات یابد، مراقب خویش در برابر پروردگار باشد، از گناهان خود بترسد، خالصانه گام بردارد، عمل نیکو انجام دهد، ذخیره‏اى براى آخرت فراهم آورد، و از گناه بپرهیزد، همواره اغراض دنیایى را از سر دور کند، و درجات آخرت به دست آورد، با خواسته‏هاى دل مبارزه کند، آرزوهاى دروغین را طرد و استقامت را مرکب نجات خود قرار دهد. و تقوا را زاد و توشه روز مردن گرداند، در راه روشن هدایت قدم بگذارد، و از راه روشن هدایت فاصله نگیرد. چند روز زندگى دنیا را غنیمت شمارد و پیش از آن که مرگ او فرا رسد خود را آماده سازد، و از اعمال نیکو، توشه آخرت برگیرد.
[31] شرح‏نهج‏البلاغة(السیدعباس‏الموسوی)، ج 1 ، صص439- 441
[32] ترجمه‏نهج‏البلاغه(شهیدى)، متن ، صفحه‏ى 69
[33] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 3 ، صفحه‏ى 54
[34] این دو طایفه دشمنان هم هستند که در مورد پروردگارشان با یکدیگر مخاصمه کرده‏اند.
[35] و یا پنداشتند که ما با آنهایى که ایمان آورده و عمل صالح کردند و آنهایى که در زمین فساد انگیختند یکسان معامله مى‏کنیم و یا متقین را مانند فجار قرار مى‏دهیم (28)
[36] منهاج‏البراعةفی‏شرح‏نهج‏البلاغة(الخوئی)، ج 5 ، صفحه‏ى 229
[37] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 3 ، صفحه‏ى 230
[38] ترجمه‏نهج‏البلاغه(شهیدى)، متن، صفحه‏ى 72
[39] شرح‏نهج‏البلاغة(السیدعباس‏الموسوی)، ج 2 ، صفحه‏ى 46
[40] شرح‏نهج‏البلاغة(ابن‏أبی‏الحدید)، ج 7 ، صفحه‏ى 46
[41] توبه/آیه 109/ یا آن کسى که بناى خویش بر لب سیلگاهى نهاده که فرو ریختنى است.
[42] شرح‏نهج‏البلاغة(ابن‏أبی‏الحدید)، ج 6 ، صفحه‏ى 356
[43] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 3 ، صفحه‏ى 648
[44] ترجمه از محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی/دعای9/دعاى آن حضرت علیه السلام در اشتیاق به درخواست آمرزش از خداى متعال‏
بار خدایا، بر پیامبر و خاندانش درود فرست و ما را به توبه‏اى که مورد پسند توست موفق‏دار و از اصرار بر گناه که ناپسند توست باز دار.
خدایا و آنگاه که بین دو نقص قرار گرفتیم یکى در دین و یکى در دنیا، پس نقص را در آنکه زودتر مى‏گذرد قرار ده و توبه را در آنکه مدت بقائش پایدارتر است مقرر فرما.
و آنگاه که بر دو امر تصمیم گیریم و همت گماریم که یکى تو را از ما خشنود مى‏سازد و دیگرى خشمگین مى‏کند پس ما را به آنچه تو را خشنود مى‏سازد متوجه کن. و توان ما را از آنچه سبب غضب تو مى‏شود به سستى تبدیل کن.
و در چنین موردى (که بین خشنودى و غضب تو قرار مى‏گیریم) نفس ما را به اختیار خودش وامگذار، زیرا نفس ما همواره باطل را برمى‏گزیند مگر آنجا که تو توفیق دهى، و همواره بر زشتى فرمان مى‏دهد مگر آنگاه که تو رحم فرمایى.
خدایا تو ما را از ناتوانى آفریده‏اى و بر سستى بنیانمان نهاده‏اى، و از آب بى‏ارزش آغازمان کرده‏اى، پس ما هیچ حرکتى جز با نیروى تو و هیچ توانى جز با یارى تو نداریم.
پس با توفیق خودت ما را تایید کن، و در راه هدایت، استوارمان گردان و دیدگان دلهامان را از آنچه خلاف دوستى تو است کور کن. و هیچ یک از اندامهاى ما را در راه معصیتت قرار نده.
خدایا پس بر محمد و آل او درود فرست و رازهاى دل ما و حرکت اندامها و نگاههاى پنهانى چشمها و سخنان زبانهامان را موجب ثواب خودت قرار ده تا کار نیکى که به وسیله‏ى آن سزاوار پاداش تو شویم از دست ندهیم. و کار بدى که به وسیله‏ى آن مستوجب کیفر تو شویم برایمان باقى نماند.
[45] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 1 ، صفحه‏ى 454
[46] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 1 ، صفحه‏ى 455
[47] ترجمه‏شرح‏نهج‏البلاغه(ابن‏میثم)، ج 1، صفحه‏ى 545
[48] شرح‏نهج‏البلاغة(المجلسی)، ج1، صفحه‏ى 199
[49] منهاج‏البراعةفی‏شرح‏نهج‏البلاغة(الخوئی)، ج 5 ، صفحه‏ى 220
[50] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 3 ، صفحه‏ى 209
[51] ترجمه‏نهج‏البلاغه(شهیدى)، متن ، صفحه‏ى 70
[52] میزان الحکمه/ج11/ص5127/ش17419
[53] ترجمه‏شرح‏نهج‏البلاغه(ابن‏میثم)، ج 2 ، صص598-600
[54] ترجمه‏شرح‏نهج‏البلاغه(ابن‏میثم)، ج 2 ، صص605-607
[55] ترجمه‏نهج‏البلاغه(شهیدى)، متن، صفحه‏ى 72
[56] منهاج‏البراعةفی‏شرح‏نهج‏البلاغة(الخوئی)، ج 7 ، صفحه‏ى 169
[57] ترجمه‏شرح‏نهج‏البلاغه(ابن‏میثم)، ج 3 ، صفحه‏ى 17
[58] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 1 ، صفحه‏ى 561
[59] شما را پرهیز داد از دشمنى شیطانى که پنهان در سینه‏ها راه مى‏یابد، و آهسته در گوش‏ها راز مى‏گوید، گمراه و پست است، وعده‏هاى دروغین داده، در آرزوى آنها به انتظار مى‏گذارد، زشتى‏هاى گناهان را زینت مى‏دهد، گناهان بزرگ را کوچک مى‏شمارد، و آرام آرام دوستان خود را فریب داده، راه رستگارى را بر روى در بند شدگانش مى‏بندد، و در روز قیامت آنچه را که زینت داده انکار مى‏کند، و آنچه را که آسان کرده، بزرگ مى‏شمارد، و از آنچه که پیروان خود را ایمن داشته بود سخت مى‏ترساند.
[60] پیام‏امام‏شرح‏تازه‏وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 3 ، صص419-422
[61] ترجمه‏شرح‏نهج‏البلاغه(ابن‏میثم)، ج 2، صص603- 604
[62] ترجمه‏نهج‏البلاغه(شهیدى)، متن، صفحه‏ى 67
[63] أَلاَ إِنَّ اَلدُّنْیَا دَارٌ لاَ یُسْلَمُ مِنْهَا إِلاَّ فِیهَا وَ لاَ یُنْجَى بِشَیْ‏ءٍ کَانَ لَهَا اُبْتُلِیَ اَلنَّاسُ بِهَا فِتْنَةً فَمَا أَخَذُوهُ مِنْهَا لَهَا أُخْرِجُوا مِنْهُ وَ حُوسِبُوا عَلَیْهِ وَ مَا أَخَذُوهُ مِنْهَا لِغَیْرِهَا قَدِمُوا عَلَیْهِ وَ أَقَامُوا فِیهِ فَإِنَّهَا عِنْدَ ذَوِی اَلْعُقُولِ کَفَیْ‏ءِ اَلظِّلِّ بَیْنَا تَرَاهُ سَابِغاً حَتَّى قَلَصَ وَ زَائِداً حَتَّى نَقَصَ
[64] ترجمه‏نهج‏البلاغه(شهیدى)، متن، صفحه‏ى 62
[65] ترجمه‏نهج‏البلاغه(شهیدى)، متن، صفحه‏ى 64
 

منابع:
1. قرآن
2. نهج البلاغه
3. صحیفه سجادیه
4. ابو حامد ابن ابی الحدید، عز الدین، شرح ابن ابی الحدید، قم، کتابخانه عمومی آیة الله مرعشی نجفی، 1337، چاپ اول،
5. انصاریان، علی ، شرح نهج البلاغه المقتطف من بحار الانوار(مجلسی)، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1366، چاپ اول
6. بحرانی، میثم بن علی بن میثم، ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، محمدی مقدم، قربان علی، نوایی یحیی زاده، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلام آستان قدس رضوی، 1375، چاپ اول
7. ری شهری، محمد، میزان الحکمة، قم، دارالحدیث، 1383، چاپ چهارم
8. شهیدی، سید جعفر، ترجمه نهج البلاغه، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1378، چاپ چهارم
9. مدرس وحید، احمد، شرح نهج البلاغه، قم، احمد مدرس وحید، چاپ اول (جلد 4و7و8و10از12مجلد)
10. مطری، مرتضی، عدل الهی، تهران، صدرا، 1371، چاپ سی و یکم
11. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المؤمنین، شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب(ع)، 1388چاپ اول
12. موسوی، سید عباس علی، شرح نهج البلاغه، بیروت، دار الرسول الاکرم-دارالمحجة البیضاء، 1376، چاپ اول(ج3 از 5 مجلد)
13. موسوى همدانى، سید محمد باق‏ر، ترجمه تفسیر المیزان، طباطبایى سید محمد حسین‏، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم، 1374
14. هاشمی خوئی، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، تهران، مکتبة الاسلام، 1358، چاپ چهارم، (ج 4و5و7و9و11 از 21 مجلد)
[31] شرح‏نهج‏البلاغة(السیدعباس‏الموسوی)، ج 1 ، صص439- 441
ارسال توسط کاربر محترم سایت :amir_dalvi