تفسیر علمی قرآن از دیدگاه مفسران شیعه (۱)

چکیده
 

تفسیر علمی قرآن، به معنای استفاده از یافته های اطمینان آور علوم تجربی در فهم قرآن است که به عنوان قرائنی برای تفسیر قرآن به کار می رود؛ البته تفسیر علمی در طول تاریخ، فراز و نشیب هایی داشته است و گاهی به صورت افراطی مطرح شده؛ یعنی تلاش شده است همه ی جزئیات علوم بشری، از قرآن استخراج شود، یا نظریه های علمی اثبات نشده و غیر اطمینان آور بر قرآن تحمیل گردد، که منتهی به تفسیر به رأی شده است. گاهی نیز راه اعتدال پیموده، به صورت استخدام علوم در فهم و تفسیر قرآن مطرح شده است.
مفسران شیعه از هزار سال قبل، به این شیوه ی تفسیری توجه کرده اند، ولی راه اعتدال را پیموده اند، سرنخ های تفسیر علمی را در مجمع البیان می یابیم؛ سپس مفسران دیگر شیعه به ویژه در قرن اخیر، به این مباحث توجه کرده اند و حتی دیدگاه های خاصی ارائه کرده اند؛ از جمله: آیت الله مکارم شیرازی که بین تفسیر علمی به وسیله علوم تجربی قطعی و غیر قطعی تفاوت می گذارد و قسم اول را می پذیرد و علامه معرفت که بین نسبت دادن قطعی علوم به قرآن و نسبت دادن احتمالی آنها تفاوت می گذارد و قسم دوم را می پذیرد و در موارد متعددی، ادعای اعجاز علمی قرآن را نیز مطرح کرده، پذیرفته اند.

کلید واژه ها: قرآن، تفسیر، علم، مفسر، شیعه.
 

مقدّمه
 

قرآن کریم با روش ها و گرایش های متعددی تفسیر می شود؛ همچون روش تفسیر قرآن به قرآن، روایی، عقلی، اشاری (باطنی)، اجتهادی و نیز: گرایش های فقهی، کلامی، فلسفی، ادبی و ... . تفسیر علمی یکی از این موارد است. (ر.ک: عمید زنجانی، 1366/ علوی مهر ، 1381/ رضایی اصفهانی، 1385/ مؤدب، 1380)که به توضیح آیات علمی قرآن می پردازد. برخی از صاحب نظران تعداد آیات علمی قرآن را 1322 آیه بر شمرده اند (محمد جمیل الحبال، و مقداد مرعی الجواری، [بی تا]، ص35ــ36) که اگر آیات مربوط به علوم انسانی را اضافه کنیم، بیش از این می شود.
هر چند تفسیر علمی، سابقه ای هزار ساله دارد(ر.ک: ابوحجر، 1411ق/ رفیعی، 1379/ رضایی اصفهانی، 1376)، ولی در یک قرن اخیر، بیشتر مورد توجه مفسران و دانشمندان میان رشته ای قرار گرفته است؛ با این حال متأسفانه تاکنون کتاب مستقلی در مورد موضع گیری و عملکرد مفسران شیعه در مورد تفسیر علمی نگاشته نشده است؛ از این رو ضروری است در این مورد، بررسی مستقلی صورت گیرد؛ ولی قبل از ورود، یادآوری چند نکته ی مهم لازم است:
1.هدف اساسی قرآن، هدایت بشر به سوی خداست(بقره: 97/ نحل :89)؛ بنابراین اگر اشارات علمی در قرآن وجود دارد، در راستای هدایت انسان و اثبات خداشناسی و معاد شناسی است؛ همان طور که در آیات قرآن به این هدف، تصریح شده است(رعد: 3ــ4/ حج: 5)؛ بنابراین قرآن کریم کتاب فیزیک، شیمی و علوم دیگر نیست تا بخوانیم و همه ی جزئیات علمی آن را استخراج کنیم و اگر قرآن بیان کننده ی همه چیز معرفی شده است «تبیاناً لکل شی ء»(نحل:89)، مقصود، کلیات چیزهاست که در راستای هدف هدایتی قرآن باشد.
2.تفسیر علمی در طول اعصار، فراز و نشیب های متعددی داشته است. تفسیر علمی به طور عمده به سه دوره تقسیم می شود:
دوره ی نخست از حدود قرن دوم هجری تا حدود قرن پنجم بود(1) که با ترجمه ی آثار یونانی به عربی آغاز شد و بعضی مسلمانان سعی کردند آیات قرآن را با هیئت بطلمیوسی تطبیق کنند(مانند بوعلی سینا). نمونه های مکتوب تفسیر علمی در آثار بوعلی سینا (370ــ428ق) یافت می شود.
دوره ی دوم از حدود قرن ششم شروع شد؛ هنگامی که بعضی دانشمندان به این نظریه متمایل شدند که همه ی علوم در قرآن وجود دارد و می توان علوم مختلف را از قرآن کریم استخراج کرد(در این مورد غزالی سرآمد بود). این دو نوع تفسیر علمی(تطبیق قرآن با علوم و استخراج علوم از قرآن) قرن ها ادامه داشت و هر زمان، دانشمندان مسلمان، به موافقت یا مخالفت با آن می پرداختند.
دوره ی سوم از تفسیر علمی که موجب اوج گیری و رشد فوق العاده آن گردید، از زمانی شروع شد که در قرن هجدهم میلادی به بعد، علوم تجربی در مغرب زمین رشد کرد و کتاب های مختلف در زمینه ی علوم فیزیک، شیمی، پزشکی و کیهان شناسی به عربی ترجمه شد. این دوره ی جدید به ویژه در یک قرن اخیر که در جهان اسلام، آثار خود را در مصر و هندوستان بر جای گذاشت، موجب شد دانشمندان مسلمان، درصدد انطباق قرآن با علوم تجربی برآیند. در دوره سوم، تفسیر القرآن هو الهدی و الفرقان سر سید احمد خان هندی (1817ــ 1898م)و تفسیر الجواهر فی تفسیر القرآن طنطاوی(متولد 1862م) شکل گرفت و به
صورت افراطی به ذکر نظریه های علمی اثبات نشده در تفسیر قرآن روی آوردند.
3.تفسیر علمی قرآن می تواند به یکی از چهار گونه ی زیر صورت گیرد:

الف.استخراج همه ی علوم از قرآن کریم
 

طرفداران قدیمی تفسیر علمی، مانند ابن أبی الفضل المرسی، غزالی و ... کوشیده اند همه ی علوم را از قرآن استخراج کنند؛ زیرا عقیده داشتند همه چیز در قرآن وجود دارد و در این راستا، آیاتی را که ظاهر آنها با یک قانون علمی سازگار بود، بیان می کردند و هر گاه ظواهر قرآن کفایت نمی کرد، دست به تأویل می زدند و ظواهر آیات را به نظریات و علومی که در نظر داشتند، بر می گرداندند و از این جا بود که علم هندسه، حساب، پزشکی، هیئت، جبر، مقابله و جدل را از قرآن استخراج می نمودند؛ برای مثال از آیه ی شریفه: «و إذا مرضت فهو یشفین»(شعراء:80) [ابراهیم(ع) نقل می کند:] وقتی بیمار شدم، اوست که شفا می دهد، علم پزشکی را استخراج کردند(غزالی، [بی تا]، ص27، فصل پنجم)و علم جبر را از حروف مقطعه ی اوایل سوره ها استفاده کردند(ذهبی، 1381، ج2، ص481) و از آیه ی شریفه «إذا زلزلت الأرض زلزالها»(زلزله:1) زمین لرزه سال 702 هجری را پیش بینی نمودند(زرشکی، 1410ق، ج2، صص181ــ182).
روشن است که این نوع تفسیر علمی، منجر به تأویلات بسیاری در آیات قرآن، بدون رعایت قواعد ادبی، ظواهر و معانی لغوی آنها می شود.
از همین روست که بسیاری از مخالفان، تفسیر علمی را نوعی تأویل و مجازگویی دانسته اند (ر.ک به: ذهبی، 1381، ج2، صص454 تا 495) که البته در این قسم از تفسیر علمی، اشکالاتی وارد است.

ب.تطبیق و تحمیل نظریات علمی بر قرآن کریم
 

این شیوه از تفسیر علمی، در یک قرن اخیر رواج یافته و بسیاری از افراد با مسلّم پنداشتن قوانین و نظریات علوم تجربی سعی کردند آیاتی موافق آنها در قرآن بیابند و هر گاه آیه ای موافق با آن نمی یافتند، دست به تأویل یا تفسیر به رأی زده، آیات را بر خلاف معانی ظاهری، حمل می کردند. مثال اینگونه تفسیر را در تفسیر آیه ی 189 سوره اعراف از عبدالرزاق نوفل می توان دید که «نفس» را به معنای پروتون و «زوج» را الکترون معنا کرده است و گفته است: «منظور قرآن، این است که همه ی شما را از پروتون و الکترون که اجزای مثبت و منفی اتم است، آفریدیم»(نوفل، 1393ق، ص156). وی در این تفسیر، حتی معنای لغوی و اصطلاحی نفس را بیان نکرده است.
اینگونه تفسیر علمی، در یک قرن اخیر، در مصر و ایران رایج شد و موجب بدبینی برخی دانشمندان مسلمان نسبت به مطلق تفسیر علمی گردید؛ به نحوی که ایشان یکسره تفسیر علمی را به عنوان تفسیر به رأی و تحمیل نظریات و عقاید بر قرآن طرد کردند؛ چنان که علّامه طباطبایی، تفسیر علمی را نوعی تطبیق اعلام کرد (ر.ک: مقدمه تفسیر المیزان، ج1، ص6، به بعد).
البتّه در مورد این نوع تفسیر علمی، حق با مخالفان آن است؛ چرا که مفسّر در هنگام تفسیر، باید از هر گونه پیش داوری خالی باشد تا بتواند تفسیر صحیح انجام دهد و اگر با انتخاب یک نظریه ی علمی، آن را بر قرآن تحمیل کند، پا در طریق تفسیر به رأی گذاشته که در روایات، وعده ی عذاب به آن داده شده است.

ج.استخدام علوم برای فهم و تبیین بهتر قرآن
 

در این شیوه از تفسیر علمی، مفسّر با دارا بودن شرایط لازم و با رعایت ضوابط تفسیر معتبر، اقدام به تفسیر علمی قرآن می کند؛ یعنی تلاش می کند با استفاده از مطالب قطعی علوم که از طریق دلیل عقلی پشتیبانی می شود و با ظاهر آیات قرآن طبق معنای لغوی و اصطلاحی موافق است، به تفسیر علمی بپردازد و معانی مجهول قرآن را کشف و در اختیار انسان های تشنه ی حقیقت قرار دهد. این شیوه ی تفسیر علمی، بهترین نوع و بلکه تنها نوع صحیح از تفسیر علمی است.
ما در مبحث آینده، معیار اینگونه تفسیر را، به طور کامل بیان خواهیم کرد، اما در این جا تأکید می کنیم که در این شیوه ی تفسیری، باید از هر گونه تأویل و تفسیر به رأی، پرهیز کرد و تنها به طور احتمالی از مقصود قرآن سخن گفت؛ زیرا علوم تجربی به سبب استقرای ناقص و مبنای ابطال پذیری که اساس آنهاست، کمتر می توانند مطلبی علمی و قطعی بیان کنند؛ برای مثال، آیه ی شریفه ی «و الشمس تجری لمستقرّ لّها» (یس:38): خورشید در جریان است تا در محل خود اسقرار یابد، وقتی صدر اسلام نازل شد، مردم همین حرکت حسّی و روزمرّه خورشید را می دانستند؛ به این ترتیب، از این آیه، همین حرکت را می فهمیدند، در حالی که حرکت خورشید از مشرق به مغرب، کاذب است؛ زیرا این دید ماست و در حقیقت، زمین در حرکت است؛ از این رو ما خورشید را متحرک می بینیم؛ همان طور که شخص سوار بر قطار خانه های کنار جاده را در حرکت می بیند؛ بنابراین با پیشرفت علوم بشری و کشف حرکت زمین و خورشید، روشن شد خورشید هم، خود دارای حرکت انتقالی است(نه حرکت کاذب، بلکه واقعی) و خورشید، بلکه تمام منظومه ی شمسی و حتی کهکشان راه شیری در حرکت است.(اوبلاکر، 1370، صص45ــ 48)؛ پس می گوییم: اگر به طور قطع اثبات شد خورشید در حرکت است و ظاهر آیه ی قرآن هم می گوید خورشید در جریان است پس منظور قرآن حرکت واقعی
(حرکت انتقالی و ...) خورشید است؛ علاوه بر آن، قرآن از «جریان» خورشید سخن می گوید نه حرکت آن و در علوم جدید کیهان شناسی بیان شده که خورشید حالت گازی شکل دارد که در اثر انفجارات هسته، مرتب زیر و زبر می شود(همان، ص45ــ 48) و در فضا جریان دارد و همچون گلوله ای جامد نیست که فقط حرکت کند، بلکه مثل آب در جریان است (برای اطلاع بیشتر: نک: رضایی اصفهانی، 1380/همو، 1376).

د.نظریه پردازی و جهت دهی به علوم
 

در دهه ی اخیر، اینگونه تفسیر علمی مطرح شده است که مفسّر در علوم انسانی، به دنبال به دست آوردن مبانی علوم از قرآن است؛ برای مثال از آیات اقتصادی قرآن، نظام و مکتب اقتصادی اسلام به دست می آید(صدر، 1408ق) و اقتصاد بدون ربا مطرح می شود (بقره، 275ــ 279) و بر اساس آیات تربیتی، نظام و اهداف و روش های تربیتی به دست می آید(شهید صدر، همان)و گاهی بر اساس آیات قرآن، موضوعات جدید برای پژوهش های علوم مطرح می شود و با تسامح، به آن نظریه پردازی های علمی قرآن گفته می شود؛ برای مثال از آیه «و من آیاته خلق السّماوات و الأرض و ما بثّ فیهما من دابّة»(شوری:29)، وجود موجودات زنده در آسمان مطرح می شود که می تواند موضوع و نظریه ای برای تحقیقات کیهان شناسی باشد.
بنابراین وقتی سخن از تفسیر علمی قرآن به میان می آید، حتماً مقصود تحمیل نظریه های علمی بر قرآن یا استخراج جزئیات علوم از ظواهر قرآن نیست، بلکه گاهی منظور استخدام علوم در فهم قرآن و جهت دهی به علوم انسانی و نظریه پردازی علمی قرآنی است که قابل دفاع است و اگر بر اساس ضوابط تفسیری صورت پذیرد، صحیح و معتبر است.

پی نوشت ها :
 

1.البتّه در برخی احادیث اهل بیت(ع) نیز نکات علمی در تفسیر آیات قرآن آمده است؛ مثلاً در مورد تعداد 360 مشرق و مغرب در سوره معارج، آیه 40(شیخ صدوق 1380، ص221) و نام سیارات در تفسیر آیات 15ــ 16 سوره تکویر(طبرسی، 1395، ج1، ص677)و ... از جمله از موارد تفسیری اهل بیت(ع) به شمار می آیند؛ با این حال تفسیر علمی مصطلح نیست؛ چون از یافته های علمی در تفسیر قرآن استفاده نشده است، بلکه اهل بیت(ع) اسرار علمی آیه را با کمک علم امامت بیان کرده اند که این جزئی از تفسیر روایی است.
 

منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره 26.