من خواجه را مؤسس کلام فلسفی می دانم. کسانی که با تاریخ کلام اسلامی آشنایی دارند، می دانند که کلام اسلامی چهار مرحله را پشت سر گذاشته است که عبارتند از کلام نقلی، کلام عقلی، فلسفه کلامی و کلام فلسفی. مخصوصاً در کلام شیعه این چهار مرحله کاملاً آشکار هست.
گرچه خواجه به عنوان طوسی معروف است ولی اصالتاً اهل قم بوده و در طوس به دنیا آمده است، ولی خاندانش و پدرش شیخ وجیه الدین محمدابن حسن از روستای جهرود از توابع قم بوده است، پدر به جهت زیارت امام هشتم علیه السلام به طوس رفته و در آنجا ماندگار می شود. وی شخصیت جامع الاطراف و ذوالفنونی است. جناب خواجه نصیرالدین طوسی متولد جمادی الاول 597 قمری و وفاتش هم 672 قمری است، از درخشنده ترین چهره های حکمت و ریاضیات در قرن هفتم است و با عنوان نصیرالدین، محقق طوسی، خواجه طوسی، استاد البشر او را یاد می کنند و از القاب ایشان به شمار می آید. خواجه نوآوری های فراوانی در حوزه حکمت و ریاضیات و نجوم داشته که واقعاً می شود او را یک حکیم جامع نگر معرفی کرد.
ادوار کلام اسلامی
من خواجه را مؤسس کلام فلسفی می دانم. کسانی که با تاریخ کلام اسلامی آشنایی دارند، می دانند که کلام اسلامی چهار مرحله را پشت سر گذاشته است که عبارتند از کلام نقلی، کلام عقلی، فلسفه کلامی و کلام فلسفی. مخصوصاً در کلام شیعه این چهار مرحله کاملاً آشکار هست.
در ابتدا کلام شیعه عمدتاً مبتنی بر کلام نقلی بود. نقل پیشوایان معصوم و ادعاهای کلامی با قال الصادق و قال الباقر علیهما السلام معرفی می شد، مثلاً کتاب الایضاح فضل بن شاذان،- چون آثار کلامی قرن اول و دوم در دست نیست و عمده آثار کلام قرن سوم هم از بین رفته، ولی کتاب الایضاح فضل بن شاذان موجود است- تا زمان شخصیت هایی مثل شیخ صدوق که متوفی 381 قمری است، یعنی قرن چهارم، کلام نقلی است، یعنی اگر کتاب اعتقادات صدوق یا توحید صدوق را ملاحظه بکنید، نقلی است، همان طور که من لایحضره الفقیه ایشان، که کتاب فقهی اوست روایی و نقلی است.
برای اولین بار خواجه نصیر الدین طوسی یک نظام کلامی می نویسد که مبتنی بر نظام فلسفی است.
بعد نوبت شاگردش جناب شیخ مفید که رسید، رویکرد عوض می شود و کلام عقلی می شود، البته معنی اش این نیست که شیخ مفید از نقل استفاده نمی کرد. روش عقلی از مهمترین روش ها بود. او در کتاب اوایل المقالات یا تصحیح اعتقادات امامیه، که کتاب استادش را تصحیح کرده، با روش عقلی به بحث پرداخته است. شیخ مفید هم مؤسس کلام عقلی می شود -که متوفی 413 قمری است- ولی روش عقلی ایشان مبتنی بر نظام فلسفی نبود، یعنی اینگونه نبود که شیخ مفید ابتدا یک نظام فلسفی را مدوّن بکند و بعد آن نظام فلسفی، برای کلام مبنا بشود. البته ما فیلسوفان را هم داریم، افرادی مثل فارابی و بوعلی، که با توجه به مباحث فلسفی و امور عامه، الهیات تدوین می کردند. و بعد از جناب بوعلی سینا شخصیت هایی مثل غزالی و سپس فخر رازی می آیند و منتقد فلسفه می شوند، در واقع این نکته را می فهمند که پرسش هایی در فلسفه مطرح است که باید به آن ها پاسخ داد، اما چون پاسخ فیلسوفان را با آراء کلامی اشعری ناسازگار می دانستند، لذا هم فلسفه را نقد کردند و هم با کمک کلام اشعری به پرسش های فلسفی خودشان پاسخ دادند، لذا یک مرحله سومی از کلام به دست آمد به نام فلسفه کلامی، یعنی فلسفه ای که تابع علم کلام است. لذا می بینید جناب غزالی کتابی دارد به نام المستصفی فی علم الاصول و در آنجا به تعریف علم کلام می پردازد و می گوید علم کلام دانشی است که از عوارض موجود به ماهو موجود بحث می کند، یعنی تعریف فلسفه را از فلسفه می گیرد و به کلام می دهد ولی یک قید اضافه می کند «عَلی قانونِ الاسلام» که فلسفه کلامی بشود. -غزالی متوفی 505- فخر رازی هم که این راه را ادامه می دهد و جامع تر از غزالی این مسیر را سپری می کند.
خواجه نصیرالدین طوسی حکیم شیعی قرن هفتم، میراث گذشته مشاء و اشراق و معتزله و اشاعره و شیعه را در اختیار دارد، این را چه کار می کند؟ آیا در کتاب های کلامی مثل تجرید الاعتقاد، ایشان مثل فارابی و ابن سینا عمل می کند یا مثل غزالی و فخر رازی؟ نه! از قضا وقتی در برابر فخر رازی می ایستد قدم به قدم او را نقد می کند، لذا تمام جرح های فخر رازی را در اشارات نقد می کند و کلام بوعلی را شرح می زند و جز در دو جا که خود ایشان بر بوعلی حاشیه دارد، در کل اشارات هیچ جرح و نقدی بر بوعلی ندارد. اما ایشان در کتاب تجرید الاعتقاد با کمک فلسفه ای، که بنده از آن به فلسفه ترکیبی مشاء و اشراق تعبیر می کنم، نظام کلامی خودش را مدوّن می کند و کلامی به نام کلام فلسفی تأسیس می کند، یعنی برای اولین بار خواجه نصیر الدین طوسی یک نظام کلامی می نویسد که مبتنی بر نظام فلسفی است، اما نمی شود گفت این فلسفه فقط مشاء است یا فقط اشراق است.
خواجه نصیر موسس کلام فلسفی
ایشان کتاب تجرید الاعتقاد را در شش مقصد تدوین می کند: مقصد اول در امور عامه، مقصد دوم در جواهر و اعراض، مقصد سوم در اثبات صانع، چهارم در اثبات نبوت، پنجم امامت و ششم هم معاد، یعنی چهار مقصد درباره کلام و دو مقصد مباحث فلسفی است.
مثلاً ایشان در فصل سوم از مقصد اول که بحث امور عامه است به بحث علت و معلول پرداخته است و آن جا ابطال دور و تسلسل می کند، بعد از این مبنا در فصل اول از مقصد سوم، که درباره اثبات صانع است، استفاده کرده و می گوید «اَلاولِ فی وجوده تَعالی المُوجودِ اِنْ کانَ واجباً وَاِلا اَستَلزِمُه لِاسْتَحالَة الدور وَ التَسَلسُل» یعنی اول یک مبنای فلسفی در امور عامه ثابت کرده است و بعد در مقصد سوم از این مبنای فلسفی استفاده می کند، این می شود کلام فلسفی. این غیر از کلام عقلی شیخ مفید است و این غیر از کاری است که فخر رازی کرد. برخی می گویند اولین بار مثلاً غزالی یا فخر رازی کلام را فلسفی کردند، باید گفت آن ها فلسفه کلامی داشتند نه کلام فلسفی و اولین کسی که کلام فلسفی را مدوّن کرد خواجه است.
نمونه دوم در مسئله ششم از فصل اول از مقصد اول که باز امور عامه است می گوید «فی ان الوجود لا تَزاید فیه، و لا اشتِداد». جناب خواجه معتقد به تشکیک وجود نیست، مخالف تشکیک وجود است. بر خلاف ملاصدرا، تشکیک وجود را نفی می کند. فیلسوفانی که قائل به تشکیک وجودند،در بحث صفات باری تعالی از مبنای تشکیک وجود استفاده کرده اند، پس خواجه در بحث صفات باری تعالی از تباین وجود استفاده می کند نه از تشکیک وجود. این هم دومین مثال که از یک مبنای فلسفی برای بحث کلامی بهره برده است.
در مسئله هفتم از فصل اول از مقصد دوم -مقصد دوم در جواهر و اعراض است- در فصلی که به جواهر پرداخته است، ایشان هیولا را نفی می کند. هیولا جزء اعتقادات فلسفی مشاء است و شیخ اشراق منکر هیولاست. این که می گویم فلسفه ایشان ترکیبی از مشاء و اشراق است، این یک نمونه، هیولا را نفی می کند و بنابراین برای اثبات معاد، از هیولا بهره نمی برد چون یکی از مبانی انتقال نفس از نشئه دنیا به آخرت، مقوله هیولاست که مشاء استفاده کرده است. ایشان این موضوع را نمی پذیرد و بنابراین در مقصد ششم که بحث معاد است، در اثبات امکان خلق عالم آخرت، از قاعده حکم المثلین واحدٌ استفاده می کند، یعنی یک مبنای فلسفی را در امور عامه اثبات کرده و یک مطلب را نفی کرده است، و بعد این موضوع خودش را در معاد نشان داده است.
خواجه نصیر گر چه فلسفه مشاء و اشراق را ترکیب کرد و از هر دو برای بحث های کلامی بهره برد، اما این گونه هم نبود که در بحث های کلامی تابع نظام فلسفی مشاء و اشراق باشد.
و آخرین نکته این که، خواجه نصیر گر چه فلسفه مشاء و اشراق را ترکیب کرد و از هر دو برای بحث های کلامی بهره برد، اما این گونه هم نبود که در بحث های کلامی تابع نظام فلسفی مشاء و اشراق باشد. مثلاً ایشان در کتاب تجرید الاعتقاد، حسن و قبح ذاتی و عقلی را می پذیرد، یعنی هم معتقد است افعال ذاتاً حُسن و قبح دارند و هم معتقد است که عقل بشر فی الجمله می تواند حُسن و قبح را کشف بکند، یعنی ایشان ثبوتاً و اثباتاً رای متکلمان را پذیرفته است،و در حالی که در بحث های بوعلی سینا مباحث حُسن و قبح جزء مشهورات است، یعنی مقدمات برهان قرار نمی گیرد؛ خواجه از حُسن و قبح برای مقدمات برهان بهره برده است -این جا معلوم می شود نظام فلسفی خواجه نصیر هم کاملاً تابع مشاء و اشراق نیست و خودش نظریه داشته است- لذا قاعده لطف را،که مصداقی از حُسن و قبح است برای بعثت و امامت، کبری قرار می دهد و در رابطه با بعثت می گوید «اَلبِعثَتُ واجِبَتٌ لِاشتِمالها عَلی اللُطفِ فی التَکالیفِ عَقلیَه» در بحث امامت نیز می گوید «الامام لطفٌ فیَجِبُ نَصبُهُ علی الله تعالی تَحصیلاً للغَرَض» و استدلال می آورد. یعنی قاعده لطف را کبرای برهانش قرار می دهد. اگر ایشان قاعده لطف یا حسن و قبح را جزء مشهورات می دانست، مقدمات برهان قرار نمی داد.
نتیجه آن که جناب خواجه نصیرالدین طوسی حکیم قرن هفتم، بر اساس یک نظام فلسفی که ترکیبی از مشاء و اشراق و آراء شخصی خودش بوده است، و با استفاده از این میراث گذشته که جای اظهار نظر هم داشته، نظام کلامی را تدوین کرده است و لذا ایشان مؤسس کلام فلسفی است.
به این معنا کلام نقلی را امثال شیخ صدوق دنبال کردند، کلام عقلی را جناب شیخ مفید، فلسفه کلامی -که نظام فلسفی تابع علم کلام است- امثال غزالی و بعد فخر رازی و بعد هم شخصیت های دیگر اشعری، و کسی که یک نظام کلامی را که تابع فلسفه باشد، یعنی کلام فلسفی را تأسیس کرد، جناب خواجه نصیر بود که البته بعدها این راه را بزرگانی مثل ملاصدرا و دیگران ادامه دادند.