عناصر بنیادین جامعه مدنی اسلامی در نهج البلاغه

چکیده
 

نهج البلاغه با دقت، ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی را می شکافد و حقوق فردی و رابطة مطلوب مردم و حکومت را بیان می کند. به دلیل تقارن زمان حکومت امیرالمؤمنین با مظالم بنی امیه، ایشان به تمیز راه های حق از باطل پرداخته و شیوة صحیح دین مداری را در پیچ و خم های زندگی سیاسی و اجتماعی نشان داده است. در این زمینه نمونه های فراوانی در نهج البلاغه وجود دارد. در این کتاب می توان به ملاحظة عناوین و مضامینی پرداخت که عناصر بنیادین جامعة مدنی اسلامی را بازمی نماید، به ویژه عهدنامة مالک اشتر در این زمینه بسیار گویا است.
خصوصیات منفی و خصلت های مذموم مورد توجه قرار می گیرند که به عنوان مثال واژة تعصّب مورد بحث واقع شده و جوانب منفی و مثبت آن طرح می گردد.
از نظر این مقاله، جامعة مدنی در نزد مسلمانان بر اساس دو دسته از مفاهیم متقابل تحقق می یابد که جنبة ایجابی و سلبی دارند. برخی از مواردی که در این راستا استخراج شده اند عبارت اند از: دانش ورزی و دوستداری دانش، بردباری، دوستی و دشمنی، جایگاه دانشمند، شور و مشورت، وفای به عهد و حقوق شهروندان.
مجموعه این موارد می تواند قالب یک اندیشة بشر دوستانه را ترسیم کند. در این زمینه، عهدنامة مالک اشتر رعایت حقوق مردم را به بهترین شکل توصیه می کند و نکات متعدد آن می تواند در جوامع مختلف مورد توجه قرار گیرد.
کلید واژه ها: فرد، اجتماع، جامعة مدنی، حقوق، تعصّب، کبر
نهج البلاغه از آثار منحصر به فرد و معتبر دینی، اجتماعی، تاریخی، سیاسی و اخلاقی است که پرچمدار عدالت خواهان و آزادمردان جهان در تاریخ اسلام، در صفحه صفحة آن با موشکافی و دقت کامل ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی را می شکافد و بنیاد یک جامعه مدنی و ارتباط سالم انسان ها از منظر حقوق فرد و جامعه و رابطه مطلوب میان مردم عادی (رعیت) و حکومت (زمامداران) را بیان می کند. به طوری که می توان از سطر سطر این کتاب، عناصر بنیادین «حقوق بشر» و روابط عادلانه را میان فرادستان و فرودستان در آن بازشناخت و استخراج کرد. از آنجا که این مجموعه عظیم و شریف مرکب از خطبه ها، نامه ها، امثال و حکم و کلمات قصار است که طی دوران زندگی سرشار از ایمان و پرحادثه در دوران حکومت آن حضرت نوشته یا بیان شده است، بسیاری از مضامین تاریخی و واقعیت های مظالم حکومت بنی امیه و رفتار مؤمنان و کافران در جنگ و صلح و مناسبات اجتماعی و حکومتی قرون آغازین اسلام در آن به درستی منعکس شده، شاهراه حقیقت از بیراهه های باطل متمایز و مشخص گردیده است و شیوه صحیح دین مداری با پیچ و خم های زندگی سیاسی و اجتماعی در هم تنیده شده و با ذکر نمونه ها و مثال های فراوان، انحرافات و کجروی های زمامداران و بیراهه های متابعان نشان داده شده است. در اینجا فرصت آن نیست که وارد تفصیل و جزئیات مباحث و مضامین شویم که بارها در کتب و مقالات به زبان های مختلف و تفاسیر گوناگون مطرح و توضیح داده شده است. بنابراین، تنها به برخی عناوین و مضامینی که عناصر بنیادین یک جامعه مدنی اسلامی را می توان با تکیه بر آن، از کلام حضرت علی علیه السلام استخراج کرد اکتفا و اشاره می کنیم و برخی نکات جالب و انسان مدارانه و جامعه شناختی عهدنامه معروف مالک اشتر را بازگو می نمائیم؛ عناوین و نکاتی که با تکیه بر آنها می توان قالب اندیشه امام علیه السلام را در روابط اجتماعی، سیاسی و حکومتی با حفظ حقوق همة قشرها و گروهها اعم از مؤمنان و غیر مؤمنان مسلمان و حتی نامسلمان، که تنها به صرف انسان بودن مطرح بوده، ترسیم کرده و بازشناسیم.
نخست، خصوصیات منفی مانند برتری جویی قبیله ای، جهل، خودخواهی، عهدشکنی، تعصب و عصبیت های گروهی است که منشاء اشراف منشی بوده که موجب کبر و نخوت و برتری جویی و عدم رعایت حقوق سایر ابنا‌ء بشری می گردد. در نهج البلاغه در خطبه ها، نامه ها و احکام زیادی به تمامی روحیات و خصلت های منفی خانوادگی، قبیله ای که در شمار خصوصیات شیطانی نام برده شده اشاره شده و جزء خصلت های مذموم انسان آمده است.
کلمة «تعصّب» 16 بار در نهج البلاغه به کار رفته که 12 مورد آن در خطبة معروف «قاصعه» می باشد. این خطبه که طولانی ترین کلام حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه است با نکوهش ابلیس (به خاطر استکبار و استنکافش در آزمایش سجده بر آدم) شروع می شود و مردم را از رفتن به راه او که به طور خلاصه از نظر تعصب و خودخواهی اش می باشد بر حذر می دارد. (1) در بند سوم از خطبة 234 چنین آمده است:
پس از فرمان خداوند برای سجده به آدم که آزمایشی برای فرشتگان مقرّب به خاطر تشخیص متواضعین از مستکبرینشان محسوب می شد همة فرشتگان سجده کردند مگر ابلیس که...) حمیّت به او روی آورد پس به خاطر اصل خویش تعصب ورزید، پس ابلیس دشمن خدا، پیشوای متعصبین و پیشرو مستکبرین است. کسی که بنیاد عصبیت را بنا نهاد. (2)
پس از این بیان، داستان هابیل و قابیل را به عنوان اولین نسل پس از آدم نقل می کند که چگونه صفت ابلیس گریبانگیر فرزند ناخلف آدم نیز گردید و دست او را به خاطر حمیّت به خون برادرش آلوده کرد و نام او را به عنوان اولین قاتل در تاریخ ثبت کرد. چنانکه در بند 14 این خطبه آمده است:
«و قد جئت الحمیه فی قبله من نارالغضب.»
بالاخره پس از ذکر این واقعة تاریخی تمامی ابناء بشر و انسان ها را از کبر و حمیّت و تفاخر جاهلیت به خدا متوجه می سازد و این خصلت ها را وسیله پیدایش دشمنی های شیطان در نفس انسانی می شمارد و نمونه ها و شماره ها و مصادیق عینی این انحراف را از ذهنیت به عینیت ملموس منتقل می کند. لذا در خطبة قاصعه چنین آمده است:
فالله الله فی کبر الحمیه و فخر الجاهلیه فانّه ملاقح الشَّنان و منافخ الشیطان...
بانهم قواعد اساس العصبیه و دعائم ارکان الفتنه و سیوف اعتزاء الجاهلیه
پناه بر خدا از کبر و عصبیت و افتخارات جاهلیت... (3)
حضرت سپس در بند 36 همان خطبه 234، متعصبین زمان خویش را مخاطب قرار داده و می فرماید:
«من در تاریخ نظر کردم پس هیچ یک از جهانیان را نیافتم که بر سر چیزی تعصب بورزد مگر به خاطر علتی که اشتباه کاری با نادان را در برداشته یا دلیلی که به خردها و اندیشه نادانان مربوط می شود. جز شما که برای امری تعصب می ورزید که دلیل و سببی برای آن نمی توان شناخت چراکه شیطان به خاطر اصل خود بر آدم تعصب ورزید و او را به خار آفرینش ملامت کرد و گفت تو از گِلی و من از آتشم و اما توانگران امت ها به خاطر آثار نعمت های خدا بر یکدیگر تعصب ورزیدند و به مردم گفتند ما از نظر قدرت و ثروت بیشتر هستیم و هرگز عذاب نمی شویم.» (4)
در اینجا باید اضافه کنیم که حمیت و عصبیت ممکن است حق یا باطل باشد، لذا حمیتی که بر قصد خیر و در طریق خداوند باشد غیرت و مردانگی محسوب می شود. عصبیتی که به مکارم اخلاق و ارزشهای متعالی الهی تعلق گیرد مطلوب و در خور ستایش است. چنانکه می فرماید:
«باید تعصب شما برای صفات شایسته و امور نیکو باشد، پس برای خصلت های پسندیده تعصب بورزید (از جمله) نگاهداشتن حق، وفای به عهد و پیمان، فرمانبری نیکوکاران، نافرمانی گردن کشان، پرداختن به احسان و دست کشیدن از ستم، عظیم شمردن قتل، انصاف برای مردم، فرونشاندن خشم و دوری جستن از تباهکاری در زمین.» (5)
کبر، نخوت، تعصب جاهلانه، میل به قدرت و ریاست، غلو در دین، استعلاء، خودبزرگ بینی، عدم تواضع و برابری همگی از انحرافاتی است که موجب تعصب بیجا و پایمال کردن حق بنی آدم می شود و از سوی قرآن و بزرگان دین مذموم شمره شده است.
حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید:
«آنگاه که به امر خلافت برخاستم، طایفه ای پیمان شکستند، عده ای از زیربار بیعت خارج شدند، عده دیگر از اطاعت خدا سرباز زدند، گویی آنها کلام خدا را نشنیده بودند.»
از دیدگاه بررسی ما، و برحسب نظر جامع نهج البلاغه، «جامعه مدنی» نزد سلمانان به دو دسته مبانی و مفاهیم منطبق برآن، قابل تحقق است؛ مبانی و مفاهیمی که در دو جهت متقابل عمل می کنند. این دو سلسله عوامل را در اینجا به اختصار زیر عنوان موانع و ویژگیهای منفی که جنبة سلبی دارد و به بینش و میزان اعتقاد افراد جامعه بستگی دارد، به عبارت دیگر عواملی که باید از آن پرهیز شود و بطور اساسی برطرف شود، مثل جهل، ظلم و بی عدالتی، پیمان شکنی، تبعیت بی چون و چرا از توده مردم، دشمنی و خصومت، عدم بردباری، عدم رعایت حقوق متقابل اعضاء جامعه و دسته بندی های رایج ... و از طرف دیگر صفات و خصایص مثبت دسته بندی می کنیم که ما تنها به ذکر آن و خطبه مربوط به آن می پردازیم:

ویژگیها و صفات	صفحه	شماره خطبه سخنان کوتاه
• دانش‌ورزی‌ودوستداری‌دانش،‌ارج نهادن‌به‌دانشمندان‌وکارشناسان‌و‌فرهیختگان	988	53
• بردباری	1180	198
• دوستی	1301 و1216	461 و 260
• جایگاه دانشمندان	1108	140 و 139
• وفای به عهد	291،1244	97 و 327
• حقوق زیردستان	1245،880	327
• حقوق متقابل دولت و مردم (حقوق رعیت بر والی و حقوق والی بر رعیت)	111 و 681	33 و 207
• مهربانی با مردم	988، 502	53 و 158
• درباره شور و مشورت	169 و 1165	164 و 152
• دربارة بیعت مردم	143	53
• رعایت حقوق شهروندان (اعم از هم کیشان و هم نوع)= حقوق بشر	988	53 (عهدنامه مالک اشتر)

موارد زیاد است که اگر به درستی جمع آوری و نظم منطقی پیدا کند می توان منظومه جامع و کاملی از آنچه امروزه حقوق بشر نامیده می شود و در آن بازیافت و البته انطباق این مبانی با پشتوانه قرآنی نیز خود می تواند قالب یک اندیشة بشر دوستانه را ترسیم کند.
در پایان، فرازهایی از عهدنامه مالک اشتر که اوج انسان دوستی و مدنیت اسلام را منعکس می کند ذکر می شود:
سپس بدان ای مالک، من تو را به شهرهایی فرستادم که پیش از تو حکمرانان دادرس و ستمگر در آنها بوده و مردم به کارهای تو همان گونه نظر می کنند که تو به کارهای حکمرانان پیش از خود می نگری، و درباره تو همان را می گویند که تو دربارة آنان می گویی و به سخنانی که خداوند به زبان بندگانش جاری می فرماید می توان به نیکوکاران پی برده آنها را شناخت. پس باید بهترین اندوخته های تو کردار شایسته باشد و بر هوا و خواهش خود مسلط باش و به نفس خود از آنچه برایت حلال و روانیست بخل بورز، زیرا بخل به نفس، انصاف و عدل است از او در آنچه او را خوش آید یا ناخوش سازد، و مهربانی و خوش رفتاری و نیکویی با رعیت را در دل خود جای ده (نه آنکه در ظاهر اظهار دوستی کرده و در باطن با آنان دشمن باشی که موجب پراکندگی رعیت گردد.)
«فبما رحمهٍ من الله لنت لهم و لو کنت فظّاً غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفرلهم و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله و الله یحب المتوکلین.» (6)
و مبادا نسبت به ایشان چون جانور درنده بوده خوردنشان را غنیمت دانی که آنان دو دسته اند: یا با تو برادر در دین اند یا در خلقت و آفرینش همانند تو هستند (یعنی هم نوع تو هستند)... پس ببخش و گذشت کن از آنان همانطور که دوست داری خدا با بخشش و گذشت ترا بیامرزد. زیرا تو به آنها سلطه داری و کسی که ترا به حکمرانی فرستاده از تو برتر است و خدا برتر از کسی است که این حکومت را به تو سپرده و خواسته است و که به امورشان برسی و آن را سبب آزمایش تو قرار داده و مبادا خود را برای جنگ با خدا آماده سازی که تو را توانایی خشم او نیست و از بخشش و مهربانی اش بی نیاز نیستی. مگو من مامورم و معذور و امر می کنم پس باید فرمان مرا بپذیرند. و این روش سبب خرابی و فساد دل و ضعف و سستی دین و تغییر و زوال نعمت ها گردد. و هرگاه سلطنت و حکومت برایت عظمت و بزرگی یا کبر و خودپسندی پدید آورد به بزرگی خدا بنگر که این نگریستن، کبر و سرکشی ترا فرو نشاند و عقل به تو برگردد.

پی نوشت ها :
 

1- نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 234 صفحه 775 تا 819 و نیز نگاه کنید به کتاب «اخلاق اسلامی در روابط سیاسی»، نوشته عبدالعلی بازرگان، انتشارات قلم، 1361، صفحه 16 و بعد.
 

منابع:
3-همان خطبه، بندهای 16 و 18.
4- همان خطبه، بند 26.
5- نهج البلاغه، خطبة 234، بند 28.
6- قرآن کریم، آل عمران، 159.
منبع: نشریه النهج شماره 15-16